پرسش :
در هنگام تلاوت قرآن چه آدابى را رعايت كنيم تا بيشترين بهره را ببريم؟ آيا خواندن ترجمه فارسى قرآن هم ثواب دارد؟
پاسخ :
براى تلاوت قرآن، آداب خاصّى هست كه به بعضى از آنها با استفاده از آيات و روايات اشاره مىشود:
1. شخص در حال طهارت و با وضو به تلاوت بپردازد.
2. در حالى كه مسواك كرده است، قرآن را تلاوت كند.
3. با صوت زيبا تلاوت كند.
4. با جهر متوسّط بخواند نه با صداى آهسته باشد و نه با صداى بسيار بلند.
5. در حال تلاوت، با ادب و طمأنينه و رو به قبله باشد چه نشسته و چه ايستاده و اگر نشسته مىخواند، تكيه نكند.
6. از روى «مصحف» تلاوت كند كه نگاه در آن و تلاوت از روى آن، حساب خاصّى دارد و در روايات، روى اين موضوع تأكيد فراوانى شده است.
در روايتى از رسول اكرمصلى الله عليه وآله نقل شده است: «ليس شىء أشدّ على الشّيطان من القرائة فى المصحف نظراً»(1) «چيزى براى شيطان سختتر و كوبندهتر از تلاوت قرآن نيست، آن هم از روى مصحف و با نگاه كردن در آن».
7. قبل از شروع بگويد: «أستعيذ باللَّه السّميع العليم من الشّيطان الرّجيم» يعنى، به خداوند شنوا و دانا از شيطان رانده شده پناه مىبرم و يا بگويد: «أعوذ باللَّه السّميع العليم من الشّيطان الرّجيم» و بعد بگويد: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم». سپس تلاوت را شروع كند، تا با عنايت خداى متعال، از دخالتهاى شيطانى در نفس خود محفوظ بماند.
قرآن مىفرمايد: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»(2) «وقتى قرآن را تلاوت مىكنى، پناه ببر به خداى متعال از شيطان مطرود. البته شيطان را بر آنانى كه ايمان آورده و به پروردگارشان توكل مىكنند، تسلّط و سيطرهاى نيست».
8. ترتيل را مراعات كند. آن چنان تند نخواند كه حروف، كلمات، وقفها و فاصلهها به خوبى ادا نشود و نيز فاصله زياد و غير صحيح در ميان حروف و كلمات ندهد به صورتى كه حروف و كلمات جدا از هم و غير مرتبط باشد. در مجموع، بايد حروف و كلمات را خوب، روشن و در عين حال، متّصل و مرتبط به هم ادا كند و وقفهاى آيات را هم مراعات نمايد. قرآن، خطاب به رسول اكرمصلى الله عليه وآله مىفرمايد: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا»(3) «و قرآن را با ترتيل مناسب آن بخوان».
آن حضرت در توضيح و تفسير اين آيه فرمود: «بيّنه تبياناً و لاتنثره نثر الرّمل، و لا تهذّه هذا الشعر، قفوا عند عجائبه، و حرّكوا به القلوب، و لا يكون همّ أحدكم آخر السّورة»(4) «قرآن را روشن تلاوت كن و حروف و كلمات آن را جدا از هم و پراكنده مساز مانند پراكنده ساختن دانههاى ريگ از يكديگر، و آن را سريع و تند تلاوت نكن، همانند تند خواندن شعر. وقتى به عجايب قرآن رسيديد، توقف كنيد و به تدبّر و تأمّل بپردازيد و با تلاوت آن، دلها را به حركت آوريد و با شتاب و بىتأمّل نخوانيد به صورتى كه بخواهيد زود به آخر سوره برسيد».
9. به هنگام تلاوت قرآن، به چيز ديگرى فكر نكند و متوجه آيات آن باشد.
10. در آيات قرآن تدّبر بكند كه در اين صورت، از انوار، حقايق، معارف و اسرار آن به اندازه خود بهرهمند خواهد شد.
تلاوتى كه در آن تدبّر نباشد، آن چنان كه بايسته است، فايدهاى نخواهد داشت. البته اين بدان معنا نيست كه اگر كسى اهل تدبّر نباشد و يا معانى آيات را- حتّى در حدّ ترجمه نداند، از تلاوت قرآن نتيجهاى نخواهد برد چنين كسى هم با مراعات قسمتى از آداب تلاوت، بهره خود را خواهد برد.
11. حقّ آيات را مراعات كند به اين معنا كه به هنگام تلاوت قرآن، وقتى از رحمت و فردوس ياد مىشود، خود را از آن محروم نبيند و از بهشت قرب خود را دور نسازد. و وقتى به آيات عذاب و آتش و غضب مىرسد، بترسد و به خداى متعال پناه ببرد كه از اهل دوزخ و آتش نباشد و مشمول سخط و غضب نگردد و از او بخواهد كه وى را از نجات يافتگان قرار دهد. وقتى به آيات تكبير، تعظيم، تسبيح و تحميد مىرسد، خدا را به اينها ياد كند. هنگامى كه به آيات استغفار و طلب عفو و بخشش مىرسد، طلب آمرزش و مغفرت كند. آنجايى كه به ذكر صالحان مىرسد، از خدا بخواهد او را نيز از آنان و در جمع ايشان قرار دهد و آن گاه كه به ذكر گمراهان و غافلان مىرسد، از خدا بخواهد كه او را از ورود به جمع آنان حفظ
كند.
امام صادقعليه السلام فرمود: «اذا مررت بآية فيها ذكر الجنّة فاسأل اللَّه الجنّة، و اذا مررت بآية فيها ذكر النّار فتعوّذ باللَّه من النّار»(5) «به هنگام تلاوت قرآن، وقتى به آيهاى رسيدى كه در آن ذكر بهشت شده است، از خدا بهشت را بخواه و وقتى به آيهاى رسيدى كه در آن ذكر آتش به ميان آمده است، به خدا پناه ببر از آتش».
سالكان و قاريان، هر چه مىتوانند، در تلاوت قرآن و مراعات آداب آن كاملًا جدّيّت داشته باشند و اين امر را مهم بشمارند و بدانند كه هر چه در تلاوت قرآن بكوشند و با آن انس يابند به همان اندازه به «حقيقت نورى قرآن» نزديك شده و در نتيجه «حقيقت نورى خود» را خواهند يافت. «حقيقت نورى انسان» از «حقيقت نورى قرآن» و مرتبهاى از مراتب آن است و اين سرّ تنها براى اهل آن معلوم است و از نا اهل محجوب.
«حقيقت قرآن» تجلّيات حقّ است كه در وراى اين الفاظ و مفاهيم ظاهرى مىباشد و در كتاب مكنون و نزد حضرت محبوب است: «وَ إِنَّهُ فِى أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِىٌّ حَكِيمٌ»(6) و در عين حال، با همين الفاظ و مفاهيم ظاهر و جلوهگر در آنها است.
آن كه از «حقيقت قرآن» دور مانده، از «حقيقت خود» دور گشته و از حضرت محبوب، محجوب.
اصرار بر تلاوت قرآن به زبان عربى، دلايل و حكمتهاى گوناگونى دارد از جمله:
1. ايجاد زبانى مشترك در ميان همه پيروان و فراهم سازى نوعى وحدت و پيوند جهانى، باعث تأكيد بر قرائت و حفظ زبان عربى شده است.
2. روح و محتواى هر پيام و سخنى، در قالب زبان خاص خود، عميقتر درك مىگردد تا زمانى كه به زبانهاى ديگر برگردانده شود و قرآن- كه داراى مضامين بسيار بلند و عالى هرگز قابل ترجمه دقيق و كامل به هيچ زبانى نيست. همه ترجمههاى قرآن، براى رسيدن به معارف بلند و درك زيبايى متن اصلى نارسا است. كافى است اندكى در مباحث مربوط به زبانشناسى، فن ترجمه و تئورىهاى مربوط به آن مطالعه كنيد آن گاه خواهيد يافت كه فرق بين قرآن و ترجمههايش، همان فرق بين كتاب الهى و بشرى است.
3. قرآن علاوه بر محتواى مطالب، از لطافت ويژه و نكات ادبى برخوردار است كه خود، بخشى از اعجاز قرآن است و در قالب هيچ ترجمهاى بيان شدنى نيست.(7)
4. تشويق و ترغيب بر استفاده از همان الفاظى كه جبرئيل بر پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله نازل فرموده، يكى از شيوههاى حفظ قرآن از تحريف است. وقتى مطلبى نزد همگان با يك قرائت معيّن ثابت شود، تحريف آن مشخص خواهد شد و لذا در تاريخ اسلام، وقايعى نقل شده كه مسلمين حتى نسبت به جابه جايى يا حذف يك «واو»، حساسيت نشان دادهاند.
بنا بر آنچه گفته شد، تلاش و همت ما، بايد بر آن باشد كه تلاوت قرآن را به زبان عربى پيگيرى كنيم و هر چه بيشتر با ترجمه آن آشنا شويم. حتى اگر كمتر بخوانيم اما با توجّه به معنا و ترجمه تلاوت كنيم، بهره ما بيشتر خواهد بود و رفته رفته تسلّط ما بيشتر خواهد شد.
پىنوشت
(1) بحارالانوار، ج 92، ص 202.
(2) نحل (16)، آيه 98.
(3) مزمل (73)، آيه 3.
(4) بحارالانوار، ج 92، ص 215.
(5) بحارالانوار، ج 92، ص 216.
(6) زخرف (43)، آيه 4.
(7) براى آگاهى بيشتر ر. ك: مجله بينات و مجله مترجم) ويژه نامه قرآن (.
براى تلاوت قرآن، آداب خاصّى هست كه به بعضى از آنها با استفاده از آيات و روايات اشاره مىشود:
1. شخص در حال طهارت و با وضو به تلاوت بپردازد.
2. در حالى كه مسواك كرده است، قرآن را تلاوت كند.
3. با صوت زيبا تلاوت كند.
4. با جهر متوسّط بخواند نه با صداى آهسته باشد و نه با صداى بسيار بلند.
5. در حال تلاوت، با ادب و طمأنينه و رو به قبله باشد چه نشسته و چه ايستاده و اگر نشسته مىخواند، تكيه نكند.
6. از روى «مصحف» تلاوت كند كه نگاه در آن و تلاوت از روى آن، حساب خاصّى دارد و در روايات، روى اين موضوع تأكيد فراوانى شده است.
در روايتى از رسول اكرمصلى الله عليه وآله نقل شده است: «ليس شىء أشدّ على الشّيطان من القرائة فى المصحف نظراً»(1) «چيزى براى شيطان سختتر و كوبندهتر از تلاوت قرآن نيست، آن هم از روى مصحف و با نگاه كردن در آن».
7. قبل از شروع بگويد: «أستعيذ باللَّه السّميع العليم من الشّيطان الرّجيم» يعنى، به خداوند شنوا و دانا از شيطان رانده شده پناه مىبرم و يا بگويد: «أعوذ باللَّه السّميع العليم من الشّيطان الرّجيم» و بعد بگويد: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم». سپس تلاوت را شروع كند، تا با عنايت خداى متعال، از دخالتهاى شيطانى در نفس خود محفوظ بماند.
قرآن مىفرمايد: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»(2) «وقتى قرآن را تلاوت مىكنى، پناه ببر به خداى متعال از شيطان مطرود. البته شيطان را بر آنانى كه ايمان آورده و به پروردگارشان توكل مىكنند، تسلّط و سيطرهاى نيست».
8. ترتيل را مراعات كند. آن چنان تند نخواند كه حروف، كلمات، وقفها و فاصلهها به خوبى ادا نشود و نيز فاصله زياد و غير صحيح در ميان حروف و كلمات ندهد به صورتى كه حروف و كلمات جدا از هم و غير مرتبط باشد. در مجموع، بايد حروف و كلمات را خوب، روشن و در عين حال، متّصل و مرتبط به هم ادا كند و وقفهاى آيات را هم مراعات نمايد. قرآن، خطاب به رسول اكرمصلى الله عليه وآله مىفرمايد: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا»(3) «و قرآن را با ترتيل مناسب آن بخوان».
آن حضرت در توضيح و تفسير اين آيه فرمود: «بيّنه تبياناً و لاتنثره نثر الرّمل، و لا تهذّه هذا الشعر، قفوا عند عجائبه، و حرّكوا به القلوب، و لا يكون همّ أحدكم آخر السّورة»(4) «قرآن را روشن تلاوت كن و حروف و كلمات آن را جدا از هم و پراكنده مساز مانند پراكنده ساختن دانههاى ريگ از يكديگر، و آن را سريع و تند تلاوت نكن، همانند تند خواندن شعر. وقتى به عجايب قرآن رسيديد، توقف كنيد و به تدبّر و تأمّل بپردازيد و با تلاوت آن، دلها را به حركت آوريد و با شتاب و بىتأمّل نخوانيد به صورتى كه بخواهيد زود به آخر سوره برسيد».
9. به هنگام تلاوت قرآن، به چيز ديگرى فكر نكند و متوجه آيات آن باشد.
10. در آيات قرآن تدّبر بكند كه در اين صورت، از انوار، حقايق، معارف و اسرار آن به اندازه خود بهرهمند خواهد شد.
تلاوتى كه در آن تدبّر نباشد، آن چنان كه بايسته است، فايدهاى نخواهد داشت. البته اين بدان معنا نيست كه اگر كسى اهل تدبّر نباشد و يا معانى آيات را- حتّى در حدّ ترجمه نداند، از تلاوت قرآن نتيجهاى نخواهد برد چنين كسى هم با مراعات قسمتى از آداب تلاوت، بهره خود را خواهد برد.
11. حقّ آيات را مراعات كند به اين معنا كه به هنگام تلاوت قرآن، وقتى از رحمت و فردوس ياد مىشود، خود را از آن محروم نبيند و از بهشت قرب خود را دور نسازد. و وقتى به آيات عذاب و آتش و غضب مىرسد، بترسد و به خداى متعال پناه ببرد كه از اهل دوزخ و آتش نباشد و مشمول سخط و غضب نگردد و از او بخواهد كه وى را از نجات يافتگان قرار دهد. وقتى به آيات تكبير، تعظيم، تسبيح و تحميد مىرسد، خدا را به اينها ياد كند. هنگامى كه به آيات استغفار و طلب عفو و بخشش مىرسد، طلب آمرزش و مغفرت كند. آنجايى كه به ذكر صالحان مىرسد، از خدا بخواهد او را نيز از آنان و در جمع ايشان قرار دهد و آن گاه كه به ذكر گمراهان و غافلان مىرسد، از خدا بخواهد كه او را از ورود به جمع آنان حفظ
كند.
امام صادقعليه السلام فرمود: «اذا مررت بآية فيها ذكر الجنّة فاسأل اللَّه الجنّة، و اذا مررت بآية فيها ذكر النّار فتعوّذ باللَّه من النّار»(5) «به هنگام تلاوت قرآن، وقتى به آيهاى رسيدى كه در آن ذكر بهشت شده است، از خدا بهشت را بخواه و وقتى به آيهاى رسيدى كه در آن ذكر آتش به ميان آمده است، به خدا پناه ببر از آتش».
سالكان و قاريان، هر چه مىتوانند، در تلاوت قرآن و مراعات آداب آن كاملًا جدّيّت داشته باشند و اين امر را مهم بشمارند و بدانند كه هر چه در تلاوت قرآن بكوشند و با آن انس يابند به همان اندازه به «حقيقت نورى قرآن» نزديك شده و در نتيجه «حقيقت نورى خود» را خواهند يافت. «حقيقت نورى انسان» از «حقيقت نورى قرآن» و مرتبهاى از مراتب آن است و اين سرّ تنها براى اهل آن معلوم است و از نا اهل محجوب.
«حقيقت قرآن» تجلّيات حقّ است كه در وراى اين الفاظ و مفاهيم ظاهرى مىباشد و در كتاب مكنون و نزد حضرت محبوب است: «وَ إِنَّهُ فِى أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِىٌّ حَكِيمٌ»(6) و در عين حال، با همين الفاظ و مفاهيم ظاهر و جلوهگر در آنها است.
آن كه از «حقيقت قرآن» دور مانده، از «حقيقت خود» دور گشته و از حضرت محبوب، محجوب.
اصرار بر تلاوت قرآن به زبان عربى، دلايل و حكمتهاى گوناگونى دارد از جمله:
1. ايجاد زبانى مشترك در ميان همه پيروان و فراهم سازى نوعى وحدت و پيوند جهانى، باعث تأكيد بر قرائت و حفظ زبان عربى شده است.
2. روح و محتواى هر پيام و سخنى، در قالب زبان خاص خود، عميقتر درك مىگردد تا زمانى كه به زبانهاى ديگر برگردانده شود و قرآن- كه داراى مضامين بسيار بلند و عالى هرگز قابل ترجمه دقيق و كامل به هيچ زبانى نيست. همه ترجمههاى قرآن، براى رسيدن به معارف بلند و درك زيبايى متن اصلى نارسا است. كافى است اندكى در مباحث مربوط به زبانشناسى، فن ترجمه و تئورىهاى مربوط به آن مطالعه كنيد آن گاه خواهيد يافت كه فرق بين قرآن و ترجمههايش، همان فرق بين كتاب الهى و بشرى است.
3. قرآن علاوه بر محتواى مطالب، از لطافت ويژه و نكات ادبى برخوردار است كه خود، بخشى از اعجاز قرآن است و در قالب هيچ ترجمهاى بيان شدنى نيست.(7)
4. تشويق و ترغيب بر استفاده از همان الفاظى كه جبرئيل بر پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله نازل فرموده، يكى از شيوههاى حفظ قرآن از تحريف است. وقتى مطلبى نزد همگان با يك قرائت معيّن ثابت شود، تحريف آن مشخص خواهد شد و لذا در تاريخ اسلام، وقايعى نقل شده كه مسلمين حتى نسبت به جابه جايى يا حذف يك «واو»، حساسيت نشان دادهاند.
بنا بر آنچه گفته شد، تلاش و همت ما، بايد بر آن باشد كه تلاوت قرآن را به زبان عربى پيگيرى كنيم و هر چه بيشتر با ترجمه آن آشنا شويم. حتى اگر كمتر بخوانيم اما با توجّه به معنا و ترجمه تلاوت كنيم، بهره ما بيشتر خواهد بود و رفته رفته تسلّط ما بيشتر خواهد شد.
پىنوشت
(1) بحارالانوار، ج 92، ص 202.
(2) نحل (16)، آيه 98.
(3) مزمل (73)، آيه 3.
(4) بحارالانوار، ج 92، ص 215.
(5) بحارالانوار، ج 92، ص 216.
(6) زخرف (43)، آيه 4.
(7) براى آگاهى بيشتر ر. ك: مجله بينات و مجله مترجم) ويژه نامه قرآن (.
