نویسنده: مجتبی حیدری
مهم ترین وظیفه پس از پذیرش اصول عقاید اسلامی، کسب تقوای الاهی است. تقوا در حقیقت، روحیه و توانی است که از طریق تمرین انجام واجبات، ترک گناه و خودداری از لذت های حرام به دست می آید.
به دست آوردن تقوا عبادت است؛ عبادتی که به امر خدای متعال صورت می گیرد و از جمله اموری است که بدون تردید خشنودی او را در پی خواهد داشت. در قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) بر کسب تقوا بسیار سفارش شده است. سفارش تمام پیامبران به امت های خود، تقوا و پرهیزگاری بوده است: «اتقوا الله» (1) و آیات دیگر مانند:
«وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ (2)؛ و ما به کسانی که پیش از شما، کتاب آسمانی به آنها داده شده بود و (همچنین) به شما (نیز) سفارش می کنیم که تقوای الاهی پیشه کنید.»
خداوند تقوا را بهترین زاد و توشه برای سفر آخرت می داند و می فرماید:
«وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى؛(3) زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه، پرهیزگاری است».
و بهترین افراد را با تقواترین آنها معرفی می فرماید:
«إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللَّهِ أَتْقَاکُمْ (4) همانا گرامی ترین شما در نزد خداوند پرهیزگارترین شما است. »
فلسفه ی انجام عبادت های بدنی، مالی و اخلاقی، تحقق تقوا در عرصه ی حیات انسانی است. تقوا اساس کرامت، شرافت، سعادت و کلید خیر دنیا و آخرت است. امام علی (ع) فرمود:
«ان التقوی افضل کنز، و أحرز حرز، و اعز عز، فیه نجاه کل هارب ودرک کل طالب و ظفر کل غالب؛ (5) همانا تقوا بهترین گنج، محافظ ترین حرز و مناسب ترین وسیله دستیابی به عزت است. نجات هر فراری ( از گناه و عذاب)، رسیدن هر جوینده ای به مقصود خود و پیروزی هر غلبه کننده ای تنها به وسیله ی تقوا تحقق می یابد.»
البته تقوا دارای مراتب گوناگون است و مؤمنان به میزان تلاش خود به مرتبه ای از آن دست می یابند؛ اما کسب پایین ترین مرتبه ی تقوا که انجام واجبات و ترک محرمات الاهی است، بر همه واجب می باشد.
با این همه، سفارش به تقوا در قرآن و احادیث اهل بیت (ع) می توان به گستردگی تأثیر آن بر روح و جان آدمی و نیز تأثیر آن بر جنبه های مختلف زندگی انسان پی برد.
الف. زندگی مشترک باعث می شود که زن و مرد، نسبتاً سر و سامان روحی یابند و از پراکندگی فکری به انسجام فکری، و از سرگردانی به هدف داری برسند؛ آنها اکنون تا حدودی می دانند که از زندگی چه می خواهند یا در زندگی چه باید بکنند؛ این امر سبب می شود آنان، رابطه ی مطلوبی با پروردگار برقرار کنند.
ب. وجود غرایز نیرومند در سنین جوانی، فرد را بر می انگیزد تا برای ارضای آنها چاره ای بیندیشد. با ازدواج، بهترین روش برای تأمین غرایز مهیا می شود؛ در غیر این صورت، وسوسه های شیطانی، فرد را به شدت تحریک می کند و او را برای تأمین غرایز به هر صورت ممکن، بر می انگیزد و حاصل آن، گناهان و پیامدهای روحی ناشی از آنها است.
ج. پیوند زندگی مشترک، زوجین را به نوعی تعهد ایمانی و اخلاقی نسبت به یکدیگر بر می انگیزد؛ به گونه ای که نوعی احساس مسؤولیت را در آنها تقویت می کند؛ مسؤولیتی که در برابر آن، از دیگران چشم بپوشند. در روایتی آمده است «آن که دیده را آزاد کند، قلب را به رنج افکند و آن که پیاپی آزادانه نگاه کند، حسرتی پاینده دارد». ( 6) این روایت به این معنی است که اگر فرد پس از ازدواج همچنان با نگاه های هوس آلود، آزادانه دیگران را زیر نظر بگیرد، قلبش را در معرض حسرت و اندوه قرار خواهد داد؛ بنابراین ازدواج و تشکیل خانواده، سبب نوعی کنترل و نظارت بر نگاه و خواهش قلب می شود و از همین رهگذر، زمینه ساز تقویت ایمان خواهد گردید. (7)
بدین ترتیب، نتیجه ای که ازدواج برای افراد به بار می آورد، همانا محافظت در برابر گناه و بی بند وباری و حفظ و حراست از دین است.
پیامبر گرامی اسلام (ص) فرموده است:
« اذا تزوج العبد فقد استکمل نصف الدین، فلیتق الله فی النصف الباقی؛( 8) هنگامی که بنده ای ازدواج کند، نصف دین خود را کامل ساخته است؛ پس باید در مورد نصف دیگر، تقوای الاهی را رعایت کند. »
«تنکح المراه علی اربع خلال: علی مالها و علی دینها و علی جمالها و علی حسبها و نسبها، فعلیک بذات الدین ؛(9) افراد به یکی از این چهار چیز با زنی ازدواج می کنند، یا به سبب ثروتش، یا تدینش، یا زیبایی اش و یا به خاطر حسب و نسبش ؛ پس تو را به ازدواج با زن متدین سفارش می کنم. »
همسر متدین در زندگی، سودمندتر از همسر زیبا، ثروتمند، یا با حسب و نسب غیر متدین است. همچنین آن حضرت می فرماید:
«من تزوج امراه لا یتزوجها الالجمالها لم یرفیها ما یحب، و من تزوج لمالها لا یتزوجها الا و کله الله الیه، فعلیکم بذات الدین؛ (10)
کسی که با زنی فقط به خاطر زیبایی اش ازدواج کند، چیزی را که دوست دارد (زیبایی ) در او نخواهد دید؛ و کسی که با زنی به خاطر ثروتش ازدواج کند، خداوند او را به خودش واگذار می کند؛ پس شما را به ازدواج با زن متدین سفارش می کنم.»
همچنین در شوهر دادن دختر توصیه شده است که او را به مرد دیندار و با تقوا شوهر دهید. شخصی از امام حسن (ع) درباره شوهر دادن دختر خود پرسید؛ آن حضرت پاسخ دادند:
«زوجها من رجل تقی، فانه ان احبها اکرمها و ان ابغضها لم یظلمها؛ (11) دخترت را به ازدواج مردی پرهیزگار در آور؛ چون اگر دخترت را دوست داشته باشد، او را اکرام می کند و اگر از او بدش بیاید، به او ستم نخواهد کرد. »
«اتقوا الله فی الضعیفین: الیتیم و المراه، فان خیارکم خیارکم لاهله؛ (12)
در مورد دو گروه تقوا را رعایت کنید: یتیمان و زنان. پس همانا بهترین شما آنهایی هستند که برای خانواده ی خود بهترین اند».
و از امام صادق (ع) نقل شده است:
«یا شیعه آل محمد (ص) اعلموا انه لیس منا من لم یملک نفسه عند غضبه، ومن لم یحسن صحبه من صحبه و مخالفه من خالفه و مرافقه من رافقه و مجاوره من جاوره و ممالحه من مالحه؛ یا شیعه آل محمد (ص) اتقوا الله ما استطعتم...؛(13) ای شیعیان آل محمد (ص)، بدانید از ما نیست کسی که در هنگام غضب، خود را کنترل نکند، با هم صحبت خود نیکو مصاحبت نکند، اخلاق حسنه را درمورد معاشران رعایت ننماید، با رفیق خود نیکو رفاقت نکند، با مجاوران خود نیکو رفتار نکند و با کسی که با او هم سفره است، درست هم غذا نشود. ای شیعیان آل محمد (ص)، تا می توانید خدا ترس و پرهیزگار باشید. »
نزدیک ترین فرد به انسان در خانواده، همسر او است. زن و شوهر بیش ترین مصاحبت و معاشرت را با یکدیگر دارند و بنا به فرموده امام صادق (ع) واجب است. به بهترین وجه با یکدیگر معاشرت کنند.
در آیات و روایات گوناگونی به رعایت تقوا در مسایل مربوط به خانواده اشاره شده است؛ مسایلی همچون نشوز و اعراض مرد از همسر، آمیزش با همسر، شیر دادن به کودک، رعایت عدالت میان همسران و...؛ برای نمونه، قرآن کریم درباره ی آمیزش جنسی می فرماید:
«نساوکم حرث لکم فاتوا حرثکم انی شئتم و قدموا لانفسکم و اتقوا الله، و اعلموا انکم ملاقوه، و بشر المؤمنین؛ (14) زنان شما محل بذر افشانی شمایند؛ پس هر زمان که بخواهید می توانید با آنها آمیزش کنید و برای خود، ذخیره ای از پیش فرستید و پرهیزگار باشید و بدانید که او را ملاقات خواهید کرد؛ و به مؤمنان بشارت رحمت الاهی بده».
در این آیه، جمله "وقدموا لانفسکم؛ برای خود، ذخیره ای از پیش فرستید"، اشاره به این است که هدف نهایی از آمیزش جنسی، تنها لذت و کامجویی نیست. افراد با ایمان باید از این موضوع برای پرورش فرزندان شایسته استفاده کنند، و این خدمت مقدس را همچون ذخیره ای معنوی برای فردای خود از پیش بفرستند؛ زیرا این مطلب با پرجاذبه ترین غریزه ی انسان سروکار دارد. در ادامه ی آیه، خداوند انسان را به دقت در امر آمیزش جنسی و توجه به دستورهای او فرا خوانده و فرموده است" و اتقوا لله". سپس به آنها هشدار می دهد که در رستاخیز به ملاقات پروردگار و نتایج اعمال خود خواهند شتافت." واعلموا انکم ملاقوه". در پایان نیز بشارت به افراد با ایمانی است که در برابر دستورات سودمند به زندگی مادی و معنوی شان تسلیم هستند: "و بشر المومنین. " (15)
پیامبر اکرم (ص) در سفارش مردان به رعایت تقوا در برخورد با همسر چنین می فرماید:
«اخبرنی جبرئیل ولم یزل یوصینی بالنساء حتی ظننت ان لایحل لزوجها ان یقول لها. اف؛ یا محمد، اتقوا الله، عزوجل، فی النساء فانهن عوان بین ایدیکم... فاشفقوا علیهن و طیبوا قلوبهن حتی یقفن معکم و لاتکرهوا النساء و لا تسخطوا بهن و لا تاخذوا مما اتیتموهن شیئاً الا برضاهن و اذنهن؛ ( 16)
جبرئیل به من خبر داد و درباره زنان مرتب به من سفارش می کرد؛ به گونه ای که گمان کردم مرد حق ندارد به همسرش "اف" (کوچک ترین کلمه ناخوشایند) بگوید. [جبرئیل این گونه توصیه می کرد:] ای محمد (ص)، تقوا را در مورد زنان رعایت کنید؛ به دوستی که آنان مانند اسرایی در دستان شما هستند - پس نسبت به ایشان دلسوز باشید و قلبشان را نسبت به خود پاکیزه گردانید تا در کنارتان بمانند؛ آنان را ناخوش ندارید و بر آنها غضب نکنید و چیزی را که به ایشان داده اید، جز با رضایت و اجازه آنها، از ایشان نگیرید».
همچنین آن حضرت زنان را به رعایت تقوا در برخورد با شوهر توصیه می کند، و در سفارش های خود به یکی از زنان (خوله) اطاعت از شوهر را مصداقی از تقوا معرفی می فرماید:
«اتقی الله و اطیعی زوجک... حقه علیک ان لا تخرجی من بیته الا باذنه و لاتصومی تطوعاً الا باذنه و لا تتصدقی من بیته الا باذنه و ان دعاک علی ظهر قتب تجیبه؛ (17) [ای خوله] پرهیزگار باش و از شوهرت اطاعت کن. حق او بر تو آن است. که بدون اجازه او از منزل خارج نشوی و بدون اجازه اش روزه مستحبی نگیری و بدون اجازه ی او از مالش صدقه ندهی و هر زمان که خواستار آمیزش باشد اجابت نمایی».
همسر دیندار، حامی و تقویت کننده ی ایمان انسان است؛ به گونه ای که هرگاه در ایمان او ضعفی پیدا شود، به یاری اش می شتابد و او را در رفع این ضعف کمک می کند. همچنین همسر خوب، انسان را در انجام اعمال صالح تشویق و یاری می کند و بدین وسیله، سبب رشد معنوی او می شود. پیامبر اکرم (ص) فرمود:
«من اعطی اربع خصال اعطی خیر الدنیا و الاخره و فاز بحظه منهما: ورع یعصمه عن محارم الله، و حسن خلق یعیش به فی الناس، و حلم یدفع به جهل الجاهل، و زوجه صالحه تعینه علی امر الدنیا والاخره؛ (18) کسی که چهار چیز به او عطا شود خیر دنیا و آخرت به او عطا شده و بهره خود را از هر دو برده است: تقوایی که او را از محرمات الاهی حفظ کند؛ حسن خلقی که با آن در میان مردم زندگی کند؛ بردباری ای که با آن نادانی جاهلان را از خود دفع کند و همسر شایسته ای که او را در امور دنیا و آخرت یاری نماید.»
هنگامی که آیه «والذین یکنزون الذهب والفضه... » (19) نازل شد، رسول خدا (ص) سه بار فرمود: «نبا للذهب و الفضه؛ نابود باد طلا و نقره». اصحاب پرسیدند: پس ما چه چیزی جمع آوری کنیم؟ حضرت فرمودند: « لسانا شاکراً و قلباً خاشعاً و زوجه تعین احدکم عی دینه؛ زبانی شکرگزار، قلبی خاشع [در مقابل پروردگار] و همسری که شما را بر دینتان یاری کند». (20)
درباره دیدار پیامبر اکرم (ص) با علی (ع) و فاطمه (س) در روز پس از عروسی آن دو چنین روایت شده است:
آن حضرت از علی (ع) سؤال فرمود: « کیف وجدت اهلک ؟، همسرت را چگونه یافتی؟» علی (ع) پاسخ داد: « نعم العون علی طاعه الله؛ فاطمه را بهترین یاور در اطاعت و عبادت خداوند یافتم. » هنگامی که رسول خدا (ص) همین را از حضرت فاطمه (س) پرسیدند، حضرت فاطمه (س) پاسخ داد: «خیر بعل؛ علی بهترین شوهر است». (21)
اما اگر زن و شوهری از نظر عقیده و دینداری در دو قطب مخالف باشند، از کوچک ترین مسایل زندگی تا مهم ترین آنها و از شروع مراسم عقد و عروسی تا پایان زندگی مشترک، درگیری در زندگی آنها وجود خواهد داشت، که همگی از بی تقوایی همسر و رعایت نکردن معیار دینداری در گزینش همسر ناشی می شود.
انسان دیندار و با تقوا ویژگی هایی دارد:
1. از اهمیت خانواده و تأکید اسلام بر محافظت از آن آگاه است؛
2. از وظایف دینی و اخلاقی خود در برابر همسر و فرزندان به خوبی اطلاع دارد؛
3. خانواده را مکانی برای تأمین نیازهای مادی و معنوی اعضا و سختی های آن را راهی برای رسیدن به سعادت اخروی و نیل به نعمت های الاهی در بهشت می داند.
چنین کسی برای انجام وظایفش در برابر همسر و فرزندان تلاش فراوانی می کند و هر چه را برای خوشبختی آنان لازم است انجام می دهد؛ هرگز در صدد سست کردن بنیان خانواده بر نمی آید؛ سختی ها و محدودیت های خانواده را برای رفاه و آسایش دیگر اعضا و موفقیت آنان تحمل می کند؛ اخلاق بد همسر را با سعه ی صدر به جان می خرد و رفتار بد او را با مقابله به مثل، پاسخ نمی دهد؛ همه این امور، باعث رضایت زن و شوهر و فرزندان از زندگی خانوادگی می شود و استحکام خانواده را در پی دارد.
به دست آوردن تقوا عبادت است؛ عبادتی که به امر خدای متعال صورت می گیرد و از جمله اموری است که بدون تردید خشنودی او را در پی خواهد داشت. در قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) بر کسب تقوا بسیار سفارش شده است. سفارش تمام پیامبران به امت های خود، تقوا و پرهیزگاری بوده است: «اتقوا الله» (1) و آیات دیگر مانند:
«وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ (2)؛ و ما به کسانی که پیش از شما، کتاب آسمانی به آنها داده شده بود و (همچنین) به شما (نیز) سفارش می کنیم که تقوای الاهی پیشه کنید.»
خداوند تقوا را بهترین زاد و توشه برای سفر آخرت می داند و می فرماید:
«وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى؛(3) زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه، پرهیزگاری است».
و بهترین افراد را با تقواترین آنها معرفی می فرماید:
«إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللَّهِ أَتْقَاکُمْ (4) همانا گرامی ترین شما در نزد خداوند پرهیزگارترین شما است. »
فلسفه ی انجام عبادت های بدنی، مالی و اخلاقی، تحقق تقوا در عرصه ی حیات انسانی است. تقوا اساس کرامت، شرافت، سعادت و کلید خیر دنیا و آخرت است. امام علی (ع) فرمود:
«ان التقوی افضل کنز، و أحرز حرز، و اعز عز، فیه نجاه کل هارب ودرک کل طالب و ظفر کل غالب؛ (5) همانا تقوا بهترین گنج، محافظ ترین حرز و مناسب ترین وسیله دستیابی به عزت است. نجات هر فراری ( از گناه و عذاب)، رسیدن هر جوینده ای به مقصود خود و پیروزی هر غلبه کننده ای تنها به وسیله ی تقوا تحقق می یابد.»
البته تقوا دارای مراتب گوناگون است و مؤمنان به میزان تلاش خود به مرتبه ای از آن دست می یابند؛ اما کسب پایین ترین مرتبه ی تقوا که انجام واجبات و ترک محرمات الاهی است، بر همه واجب می باشد.
با این همه، سفارش به تقوا در قرآن و احادیث اهل بیت (ع) می توان به گستردگی تأثیر آن بر روح و جان آدمی و نیز تأثیر آن بر جنبه های مختلف زندگی انسان پی برد.
تأثیر ازدواج در افزایش تقوا
می توان گفت ازدواج و تشکیل خانواده به چند دلیل، ایمان و تقوای زوجین را حفظ می کند:الف. زندگی مشترک باعث می شود که زن و مرد، نسبتاً سر و سامان روحی یابند و از پراکندگی فکری به انسجام فکری، و از سرگردانی به هدف داری برسند؛ آنها اکنون تا حدودی می دانند که از زندگی چه می خواهند یا در زندگی چه باید بکنند؛ این امر سبب می شود آنان، رابطه ی مطلوبی با پروردگار برقرار کنند.
ب. وجود غرایز نیرومند در سنین جوانی، فرد را بر می انگیزد تا برای ارضای آنها چاره ای بیندیشد. با ازدواج، بهترین روش برای تأمین غرایز مهیا می شود؛ در غیر این صورت، وسوسه های شیطانی، فرد را به شدت تحریک می کند و او را برای تأمین غرایز به هر صورت ممکن، بر می انگیزد و حاصل آن، گناهان و پیامدهای روحی ناشی از آنها است.
ج. پیوند زندگی مشترک، زوجین را به نوعی تعهد ایمانی و اخلاقی نسبت به یکدیگر بر می انگیزد؛ به گونه ای که نوعی احساس مسؤولیت را در آنها تقویت می کند؛ مسؤولیتی که در برابر آن، از دیگران چشم بپوشند. در روایتی آمده است «آن که دیده را آزاد کند، قلب را به رنج افکند و آن که پیاپی آزادانه نگاه کند، حسرتی پاینده دارد». ( 6) این روایت به این معنی است که اگر فرد پس از ازدواج همچنان با نگاه های هوس آلود، آزادانه دیگران را زیر نظر بگیرد، قلبش را در معرض حسرت و اندوه قرار خواهد داد؛ بنابراین ازدواج و تشکیل خانواده، سبب نوعی کنترل و نظارت بر نگاه و خواهش قلب می شود و از همین رهگذر، زمینه ساز تقویت ایمان خواهد گردید. (7)
بدین ترتیب، نتیجه ای که ازدواج برای افراد به بار می آورد، همانا محافظت در برابر گناه و بی بند وباری و حفظ و حراست از دین است.
پیامبر گرامی اسلام (ص) فرموده است:
« اذا تزوج العبد فقد استکمل نصف الدین، فلیتق الله فی النصف الباقی؛( 8) هنگامی که بنده ای ازدواج کند، نصف دین خود را کامل ساخته است؛ پس باید در مورد نصف دیگر، تقوای الاهی را رعایت کند. »
تقوا مهم ترین معیار در انتخاب همسر
در روایات معصومین (ع) معیارهای گوناگونی در زمینه ی گزینش همسر مطرح شده که مهم ترین آنها تقوا و تدین همسر است. پایبند بودن همسر به انجام واجبات و ترک محرمات الاهی از اهمیت بسیاری برخوردار است و تأثیر بسزایی در سعادت خانواده دارد. بدون این معیار، ارزش های اخلاقی همچون صداقت، وفا، گذشت و فداکاری در زندگی اجرا شدنی نیست. در روایات اولیای گرامی اسلام، توجه به وجود تقوا در همسر، بسیار سفارش شده است. از فرموده های پیامبر اکرم (ص) در این باره این است:«تنکح المراه علی اربع خلال: علی مالها و علی دینها و علی جمالها و علی حسبها و نسبها، فعلیک بذات الدین ؛(9) افراد به یکی از این چهار چیز با زنی ازدواج می کنند، یا به سبب ثروتش، یا تدینش، یا زیبایی اش و یا به خاطر حسب و نسبش ؛ پس تو را به ازدواج با زن متدین سفارش می کنم. »
همسر متدین در زندگی، سودمندتر از همسر زیبا، ثروتمند، یا با حسب و نسب غیر متدین است. همچنین آن حضرت می فرماید:
«من تزوج امراه لا یتزوجها الالجمالها لم یرفیها ما یحب، و من تزوج لمالها لا یتزوجها الا و کله الله الیه، فعلیکم بذات الدین؛ (10)
کسی که با زنی فقط به خاطر زیبایی اش ازدواج کند، چیزی را که دوست دارد (زیبایی ) در او نخواهد دید؛ و کسی که با زنی به خاطر ثروتش ازدواج کند، خداوند او را به خودش واگذار می کند؛ پس شما را به ازدواج با زن متدین سفارش می کنم.»
همچنین در شوهر دادن دختر توصیه شده است که او را به مرد دیندار و با تقوا شوهر دهید. شخصی از امام حسن (ع) درباره شوهر دادن دختر خود پرسید؛ آن حضرت پاسخ دادند:
«زوجها من رجل تقی، فانه ان احبها اکرمها و ان ابغضها لم یظلمها؛ (11) دخترت را به ازدواج مردی پرهیزگار در آور؛ چون اگر دخترت را دوست داشته باشد، او را اکرام می کند و اگر از او بدش بیاید، به او ستم نخواهد کرد. »
توصیه به رعایت تقوا در خانواده
همچنین به افراد توصیه شده که تقوا را در خانواده رعایت کنند. پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید:«اتقوا الله فی الضعیفین: الیتیم و المراه، فان خیارکم خیارکم لاهله؛ (12)
در مورد دو گروه تقوا را رعایت کنید: یتیمان و زنان. پس همانا بهترین شما آنهایی هستند که برای خانواده ی خود بهترین اند».
و از امام صادق (ع) نقل شده است:
«یا شیعه آل محمد (ص) اعلموا انه لیس منا من لم یملک نفسه عند غضبه، ومن لم یحسن صحبه من صحبه و مخالفه من خالفه و مرافقه من رافقه و مجاوره من جاوره و ممالحه من مالحه؛ یا شیعه آل محمد (ص) اتقوا الله ما استطعتم...؛(13) ای شیعیان آل محمد (ص)، بدانید از ما نیست کسی که در هنگام غضب، خود را کنترل نکند، با هم صحبت خود نیکو مصاحبت نکند، اخلاق حسنه را درمورد معاشران رعایت ننماید، با رفیق خود نیکو رفاقت نکند، با مجاوران خود نیکو رفتار نکند و با کسی که با او هم سفره است، درست هم غذا نشود. ای شیعیان آل محمد (ص)، تا می توانید خدا ترس و پرهیزگار باشید. »
نزدیک ترین فرد به انسان در خانواده، همسر او است. زن و شوهر بیش ترین مصاحبت و معاشرت را با یکدیگر دارند و بنا به فرموده امام صادق (ع) واجب است. به بهترین وجه با یکدیگر معاشرت کنند.
در آیات و روایات گوناگونی به رعایت تقوا در مسایل مربوط به خانواده اشاره شده است؛ مسایلی همچون نشوز و اعراض مرد از همسر، آمیزش با همسر، شیر دادن به کودک، رعایت عدالت میان همسران و...؛ برای نمونه، قرآن کریم درباره ی آمیزش جنسی می فرماید:
«نساوکم حرث لکم فاتوا حرثکم انی شئتم و قدموا لانفسکم و اتقوا الله، و اعلموا انکم ملاقوه، و بشر المؤمنین؛ (14) زنان شما محل بذر افشانی شمایند؛ پس هر زمان که بخواهید می توانید با آنها آمیزش کنید و برای خود، ذخیره ای از پیش فرستید و پرهیزگار باشید و بدانید که او را ملاقات خواهید کرد؛ و به مؤمنان بشارت رحمت الاهی بده».
در این آیه، جمله "وقدموا لانفسکم؛ برای خود، ذخیره ای از پیش فرستید"، اشاره به این است که هدف نهایی از آمیزش جنسی، تنها لذت و کامجویی نیست. افراد با ایمان باید از این موضوع برای پرورش فرزندان شایسته استفاده کنند، و این خدمت مقدس را همچون ذخیره ای معنوی برای فردای خود از پیش بفرستند؛ زیرا این مطلب با پرجاذبه ترین غریزه ی انسان سروکار دارد. در ادامه ی آیه، خداوند انسان را به دقت در امر آمیزش جنسی و توجه به دستورهای او فرا خوانده و فرموده است" و اتقوا لله". سپس به آنها هشدار می دهد که در رستاخیز به ملاقات پروردگار و نتایج اعمال خود خواهند شتافت." واعلموا انکم ملاقوه". در پایان نیز بشارت به افراد با ایمانی است که در برابر دستورات سودمند به زندگی مادی و معنوی شان تسلیم هستند: "و بشر المومنین. " (15)
پیامبر اکرم (ص) در سفارش مردان به رعایت تقوا در برخورد با همسر چنین می فرماید:
«اخبرنی جبرئیل ولم یزل یوصینی بالنساء حتی ظننت ان لایحل لزوجها ان یقول لها. اف؛ یا محمد، اتقوا الله، عزوجل، فی النساء فانهن عوان بین ایدیکم... فاشفقوا علیهن و طیبوا قلوبهن حتی یقفن معکم و لاتکرهوا النساء و لا تسخطوا بهن و لا تاخذوا مما اتیتموهن شیئاً الا برضاهن و اذنهن؛ ( 16)
جبرئیل به من خبر داد و درباره زنان مرتب به من سفارش می کرد؛ به گونه ای که گمان کردم مرد حق ندارد به همسرش "اف" (کوچک ترین کلمه ناخوشایند) بگوید. [جبرئیل این گونه توصیه می کرد:] ای محمد (ص)، تقوا را در مورد زنان رعایت کنید؛ به دوستی که آنان مانند اسرایی در دستان شما هستند - پس نسبت به ایشان دلسوز باشید و قلبشان را نسبت به خود پاکیزه گردانید تا در کنارتان بمانند؛ آنان را ناخوش ندارید و بر آنها غضب نکنید و چیزی را که به ایشان داده اید، جز با رضایت و اجازه آنها، از ایشان نگیرید».
همچنین آن حضرت زنان را به رعایت تقوا در برخورد با شوهر توصیه می کند، و در سفارش های خود به یکی از زنان (خوله) اطاعت از شوهر را مصداقی از تقوا معرفی می فرماید:
«اتقی الله و اطیعی زوجک... حقه علیک ان لا تخرجی من بیته الا باذنه و لاتصومی تطوعاً الا باذنه و لا تتصدقی من بیته الا باذنه و ان دعاک علی ظهر قتب تجیبه؛ (17) [ای خوله] پرهیزگار باش و از شوهرت اطاعت کن. حق او بر تو آن است. که بدون اجازه او از منزل خارج نشوی و بدون اجازه اش روزه مستحبی نگیری و بدون اجازه ی او از مالش صدقه ندهی و هر زمان که خواستار آمیزش باشد اجابت نمایی».
تأثیر متقابل ایمان و تقوای زن و شوهر
همان گونه که پیش تر بیان شد، مقصود اصلی از ازدواج در اسلام، کسب تقوا و کمالات معنوی است. ازدواج و تشکیل خانواده وسیله ای برای حفظ دین، دور شدن ازگناه و کسب فضایل معنوی است. هر قدر امور لازم در انتخاب همسر و تشکیل خانواده بیش تر مراعات شود، جو خانواده انسان را به بیش تر سوی این هدف سوق می دهد؛ یکی از این امور دقت در تقوا و تدین همسر است.همسر دیندار، حامی و تقویت کننده ی ایمان انسان است؛ به گونه ای که هرگاه در ایمان او ضعفی پیدا شود، به یاری اش می شتابد و او را در رفع این ضعف کمک می کند. همچنین همسر خوب، انسان را در انجام اعمال صالح تشویق و یاری می کند و بدین وسیله، سبب رشد معنوی او می شود. پیامبر اکرم (ص) فرمود:
«من اعطی اربع خصال اعطی خیر الدنیا و الاخره و فاز بحظه منهما: ورع یعصمه عن محارم الله، و حسن خلق یعیش به فی الناس، و حلم یدفع به جهل الجاهل، و زوجه صالحه تعینه علی امر الدنیا والاخره؛ (18) کسی که چهار چیز به او عطا شود خیر دنیا و آخرت به او عطا شده و بهره خود را از هر دو برده است: تقوایی که او را از محرمات الاهی حفظ کند؛ حسن خلقی که با آن در میان مردم زندگی کند؛ بردباری ای که با آن نادانی جاهلان را از خود دفع کند و همسر شایسته ای که او را در امور دنیا و آخرت یاری نماید.»
هنگامی که آیه «والذین یکنزون الذهب والفضه... » (19) نازل شد، رسول خدا (ص) سه بار فرمود: «نبا للذهب و الفضه؛ نابود باد طلا و نقره». اصحاب پرسیدند: پس ما چه چیزی جمع آوری کنیم؟ حضرت فرمودند: « لسانا شاکراً و قلباً خاشعاً و زوجه تعین احدکم عی دینه؛ زبانی شکرگزار، قلبی خاشع [در مقابل پروردگار] و همسری که شما را بر دینتان یاری کند». (20)
درباره دیدار پیامبر اکرم (ص) با علی (ع) و فاطمه (س) در روز پس از عروسی آن دو چنین روایت شده است:
آن حضرت از علی (ع) سؤال فرمود: « کیف وجدت اهلک ؟، همسرت را چگونه یافتی؟» علی (ع) پاسخ داد: « نعم العون علی طاعه الله؛ فاطمه را بهترین یاور در اطاعت و عبادت خداوند یافتم. » هنگامی که رسول خدا (ص) همین را از حضرت فاطمه (س) پرسیدند، حضرت فاطمه (س) پاسخ داد: «خیر بعل؛ علی بهترین شوهر است». (21)
تأثیر تقوا در استحکام خانواده
آثار تقوا و پرهیزگاری در رفتار انسان آشکار می شود. زن دیندار به همان اندازه که در فکر و عقیده با شوهر متدین خود هماهنگ است. در عمل نیز با او همگام می باشد. هماهنگی در التزام به دستورهای دینی همچون رعایت حجاب، پرهیز از معاشرت های آلوده، خودداری از مصرف مال حرام، تعهد به رعایت اخلاق اسلامی، انجام عبادت های دینی و... که در زندگی پیش می آید، نشان دهنده ی تفاهم و هماهنگی زن و شوهر است.اما اگر زن و شوهری از نظر عقیده و دینداری در دو قطب مخالف باشند، از کوچک ترین مسایل زندگی تا مهم ترین آنها و از شروع مراسم عقد و عروسی تا پایان زندگی مشترک، درگیری در زندگی آنها وجود خواهد داشت، که همگی از بی تقوایی همسر و رعایت نکردن معیار دینداری در گزینش همسر ناشی می شود.
انسان دیندار و با تقوا ویژگی هایی دارد:
1. از اهمیت خانواده و تأکید اسلام بر محافظت از آن آگاه است؛
2. از وظایف دینی و اخلاقی خود در برابر همسر و فرزندان به خوبی اطلاع دارد؛
3. خانواده را مکانی برای تأمین نیازهای مادی و معنوی اعضا و سختی های آن را راهی برای رسیدن به سعادت اخروی و نیل به نعمت های الاهی در بهشت می داند.
چنین کسی برای انجام وظایفش در برابر همسر و فرزندان تلاش فراوانی می کند و هر چه را برای خوشبختی آنان لازم است انجام می دهد؛ هرگز در صدد سست کردن بنیان خانواده بر نمی آید؛ سختی ها و محدودیت های خانواده را برای رفاه و آسایش دیگر اعضا و موفقیت آنان تحمل می کند؛ اخلاق بد همسر را با سعه ی صدر به جان می خرد و رفتار بد او را با مقابله به مثل، پاسخ نمی دهد؛ همه این امور، باعث رضایت زن و شوهر و فرزندان از زندگی خانوادگی می شود و استحکام خانواده را در پی دارد.
پی نوشت ها :
1. ن. ک :شعراء( 26)، 179، 161، 150، 144، 131.
2. نساء (4)، 131.
3. بقره(2)، آیه 197.
4. حجرات( 49)، 13.
5. میزان الحکمه، ج 10، ص 619.
6. مستدرک الوسائل، ج 14، ص 268.
7. محمودیان و همکاران، دانش خانواده، ص 92.
8. بحارالانوار، ج100، ص 219.
9. علاء الدین هندی، کنزالعمال، ج16، ح 44602.
10. بحار الانوار، ج 100، ص 235.
11. مکارم الاخلاق، ص 204.
12. بحار الانوار، ج 100، ص 244.
13. کافی، ج 2، ص637.
14. بقره( 2)، 223.
15. تفسیر نمونه، ج 2، ص 97.
16. مستدرک الوسائل، ج 14، ص 252.
17. مکارم الاخلاق، ص 218
18. بحار الانوار، ج 100، ص 238.
19. توبه (9)، 34. ترجمه: کسانی را که طلا و نقره را گنجینه (ذخیره و پنهان) می سازند و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناکی بشارت ده.
20. مستدرک الوسائل، ج 14، ص 171.
21. بحار الانوار، ج 43، ص 117.
