پرسش :
راههاي مبارزه با تفرقه و اختلاف نامقدس از نظر قرآن چيست؟
پاسخ :
1 اقامة برهان
قرآن كريم دربارة تشريح اختلافات مىفرمايد علل اختلاف و اين كه گروهى خود را برتر از ديگران دانسته، سايرين را طرد مىكنند به امور طبيعى يا به امور اعتبارى يا به برداشت هاى علمى و فقهى برمىگردد. اين ها گرچه مايه اختلاف هستند، ولى هيچ كدام ايجاد امتياز و برترى نمىكنند.
امتياز نبودن تفاوت هاى طبيعى.
قرآن كريم درباره عوامل طبيعى اختلاف، مانند قوميّت ها و نژادهاى گوناگون و لهجه ها و زبان هاى مختلف، مىفرمايد اين ها شناسنامه طبيعى شناخت افراد است و هرگز مايه افتخار نيست چون تقوا مايه امتياز و برترى افراد است و تقوا زمينه وحدت را ايجاد مىكند «يا أيها الناس إنّا خلقناكم من ذكرً و انثى وجعلناكم شعوباً وقبائل لتعارفوا إنّ أكرمكم عندالله أتقيكم إنّ الله عليم خبير»(1)
در عصر جاهليت، بسيارى از اختلاف ها ونزاع ها ناشى از تفاخر به نژاد و قبيله بود. از اين رو، قرآن كريم و شخص رسول اكرم (ص) اهتمام زيادى به زدودن اين سبب اختلاف داشتند.
پيامبر اكرم (ص) در مكه در خطبهاى به مردم فرمود اى مردم خداوند ازشما ننگ جاهليت و تفاخر به پدران و نيكان را زدود. پس، مردم دو گروه بيش نيستند انسان نيكوكار و با تقوا و ارزش مند نزد خدا و انسان بدكار و شقاوت مند در پيشگاه حق. همه مردم، فرزند آدمند و خداوند آدم را از خاك آفريد آن گاه آن حضرت، آية شريفه پيش گفته را قراءت فرمود.(2)
آن حضرت (ص) در همين زمينه مىفرمايد: اى مردم بدانيد خداى شما يكى است و پدرتان يكى نه عرب بر عجم برترى دارد و نه عجم بر عرب و نه سياه پوست بر گندمگون و نه گندمگون بر سياه پوست مگر به تقوا.
آيا من دستور الاهى را ابلاغ كردم؟ همه گفتند: آرى. فرمود اين سخن را حاضران به غايبان برسانند.(3)
هنچنين در حديث ديگر چنين فرمود خداوند به وضع خانوادگى، نسب، اجسام و اموال شما نگاه نمىكند ولى نگاه به دل هاى شما مىكند كسى كه قلب صالحى دارد، خدابه او لطف و محبت مىكند. شما همگى فرزندان آدميد و محبوب ترين شما نزد خدا باتقواترين شماست(4)
بنابراين اسلام با عصبيت جاهلى اعم از نژاد و رنگ و قبيله و هرشكلى ديگر آن مبارزه كرد تا مسلمانان جهان را از هر نژاد و قوم و قبيله، زير پرچم واحدى جمع آورى كند.
- امتياز نبودن علل اعتبارى
قرآن كريم درباره عوامل اعتبارى مانند مال و منال و مقام مىفرمايد اين امور اعتبارى را براى آزمايش به افراد مىدهيم و هرگز مايه تفاخر و برترى افراد نخواهد بود.
پس هر فرد يا امّتى كه بخواهد با اين امور اعتبارى، خود را برتر از ديگران ببيند و از برترى جويى لذّت ببرد، بداند كه لذّت كاذبى است مانند لذتى كه معتاد از موادّ مخدّر دارد و وقتى لذّت و برجستگى او كاذب شد، رنج وكوچكى وى صادق است چون ممكن نيست كه دو طرف نقيض، صادق يا كاذب باشد. او به خيال لذّت بردن، درحقيقت، درد را زير پوشش لذّت تحمّل مىكند.
بنابراين كسى كه مىداند امور طبيعى و اعتبارى، دليل افتخار و امتياز نيست، ولى به دنبال آن مىرود، راه شيطان را مىپيمايد و شيطنت، با عقل سازگار نيست.
- تعيين مرجع براى برداشت هاى علمى
قرآن كريم دربارة برداشت هاى علمىوفقهى مىفرمايد گرچهاينها مىتوانند زمينة اختلاف را فراهم كند، ليكن اگر به كتاب و سنّت مراجعه كنيد، اين اختلافات حل مىشود «فإن تنازعتم فى شئٍ فردّوه إلى الله والرّسول»(5) (به شرط آن كه رجوع به محضر قرآن و سنّت، با پيش داورى و تحميل فهم نادرست و منحرف خود به آن ها نباشد بلكه خود و اختلافات را به قرآن و سنّت عرضه كنند تا مشكلشان حلّ شود.
اگر با مراجعه به كتاب وسنّت، اختلاف نظرهاى علمىو فقهى حلّ نشد، نبايد زمينه تفرقه را فراهم كند چون اين اختلاف نظرها آن قدر مقدّس و محمود است كه اوّلًا مايه كشف وپديدار شدن نظريه صحيح و حقيقى است چنان كه امير المؤمنين (ع) فرمود: «إِضربوا بعَض الرأَس بِبعَض يَتولّد مِنه الصَواب»(6) ثانيا بزرگان فقهى، در بحث اجتهاد و تقليد، بهاين مطلب رسيدهاند كه اختلاف نظرها مانع اقتداى يكى از آنان به ديگرى در نماز نمىباشد گر چه اختلافشان در حدّ اجتهاد و فتوا باشد، مگر موردى كه جزم و علم وجدانى به بطلان نماز او داشته باشد كهاين مورد بسيار نادر است چون فتواها نوعاً استظهار از ادلّه است
كه يقين آور نيست. افزون بر آن، ممكن نيست كسى كه با قلب پاك و اراده اصلاح به محكمه قرآن و سنّت برود و اختلاف او حل نشود.
2 موعظه حسنه
قرآن كريم، ريشه همه اختلافات عملى را هواى نفسانى و دوستى ها و دشمنى هاى نابه جا و شيطانى مىداند. از اين رو، همراه ريشه يابى، تلاش فراوان دارد كه انسان ها را از نظر اخلاقى به كمال نفس برساند تا از چاه شهوت و غضب بيرون آمده، به اوج وكمال حكمت و معرفت نايل آيند. خداى سبحان، درباره اوصاف بهشتيان مىفرمايد ما هرگونه كينه و دشمنى را از دلهاى آنان زدوديم «ونزعنا ما فى صدور هم من غلٍّ»(7)
مؤمنان صدر اسلام (مهاجر و أنصار) نيز همين صفت وارسته و مقام بلند را در دعاهايشان از خدا مسألت مىكردند «يقولون ربّنا اغفر لنا ولإخواننا الذين سبقونا بالإيمان ولا تجعل فى قلوبنا غلًا للّذين امنوا(8) خدايا ما و برادران ايمانى مان را بيامرز و در دل هاى ما هيچ گونه كينه و عداوتى نسبت به آنان قرار مده».
يعنى ديگران با مردن و ديدن برزخ و تحمّل مشكلات آن و پاك شدن به بهشت مىروند وبهاين صفت وارسته مىرسند كه بينشان اختلافى و كينهاى نيست ليكن مردان الاهى، اين نعمت برزگ بهشتيان را در دنيا از خداوند طلب مىكنند چون زيبا ترين و لذّت بخش ترين زندگى در پرتو وحدت و اتحاد، امكان پذير است.
بنابراين، اگر جامعه، حكيم و عاقل باشند، هميشه در بهشت به سر مىبرند چنان كه پيامبر اكرم (ص) حكمت را به بهشت تفسير نمودند: «أنا مدينة الحكمة وهى الجنّة وأنت ياعلى (ع) بابها(9) من شهر حكمتم كه بهشت است و تو اى على، درآن شهر هستى».
3 جلوگيرى از مغالطه و اشتباه
قرآن كريم همراه دستور به وحدت و اتحاد، هرگونه دستاويزى را از دست بهانه جويان مىگيرد چون شيطان از هر راهى كه بتواند جلوى اجراى احكام دين را مىگيرد گاهى درمسائل علمى و نظرى مغالطه مىكند وگاهى در مسائل عملى، انسان را به هوا و هوس مىاندازد در تحليل مسائل علمى، القاى شبهه در ذهن مىكند و از اين راه، ايجاد تفرقه مىكند و در مسائل عملى با وسوسه و تحريك هواهاى نفسانى، زمينه اختلاف را فراهم مىكند. از اين رو، خداى سبحان در اين آيه فرمود «ولا تتّبعوا خطوات الشيطان إنّه لكم عدوٌّ مبين(10) از گام هاى شيطان پيروى نكنيد چون او دشمن آشكار شماست».
قرآن كريم، پس از تبيين ادلّه ضرورت اتحاد و بطلان اختلاف، مىفرمايد نبايد دعوت به سلم و اتحاد همگانى، بهانه و زمينهاى براى بىتفاوتى، به مداهنه كارى و تسامح و تساهل نابجا و ترك امر به معروف و نهى از منكر باشد چون امر به معروف و نهى از منكر جايگاه خود را دارد. معروف، همان چيزى است كه عقل وقرآن و روايات آن را به رسميت مىشناسد. و منكر، امرى است كه برخلاف عقل و قرآن باشد.
امر به معروف و نهى از منكر و تلاش در جهت قلع ريشه هاى فساد و گناه، از بهترين زمينه هاى ايجاد وحدت و ألفت در جامعه اسلامىاست، زيرا فطرت انسان هماهنگ با معروف و مخالف با منكر است وتعامل بر طبق منكر، جز تفرقه به همراه ندارد.
از اين رو خداوند از يك سو در اين آيه مىفرمايد «يا أيها الذين امنوا ادخلوا فى السِّلم كافّة(11) اى كسانى كهايمان آوردهايد همگى به اطاعت خدا در آييد وگام هاى شيطان را دنبال مكنيد كه او براى شما دشمنى آشكار است».
و از سوى ديگر مىفرمايد بايد امّت و گروهى از شما، هميشه مردم را به سوى خير ونيكى دعوت كند وامر به معروف و نهى از منكر نمايند «ولتكن منكم أمّة يدعون إلى الخير ويأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر وأولئك هم المفلحون»(12) «كنتم خير امّة أخرجت للنّاس تأمرون بالمعروف وتنهون عن المنكر شما بهترين امّتى هستيد كه براى مردم پايدار شدهايد به كار پسنديده فرمان مىدهيد از كار ناپسند باز مىداريد»(13)
بنابراين، اتحاد و برادرى به معناى دست بر داشتن از امر به معروف و نهى از منكر نيست بلكه اگر با داشتن «حجّت بالغة»، موعظه كرديد و دين و معارف را به طرف مقابل رسانديد و آن شخص، باز هم تعدّى و تجاوز كرد، بايد او را امر به معروف و نهى از منكر كنيد تا آن جاكه شخص با إذن ولىّ مسلمين، مىتواند به وسيله ضرب و قتل كه آخرين مرحلة نهى از منكر است جلوى فساد او را
بگيرد واگر پنهانى مرتكب آن شده، به وسيله حدّ و تعذير، جلوى او را سدّ كند.
پىنوشت
(1) حجرات/ 13.
(2)) تفسير قرطبى، 8،/ 309)
(3)) تفسير قرطبى، 8،/ 309)
(4)) تفسير قرطبى، 8/ 309)
(5) نساء/ 59
(6)) غررالحكم آمدى، 2،/ 266)
(7) اعراف/ 43
(8) حشر/ 10
(9)) بحار، 40،/ 200)
(10) بقره/ 208
(11) بقره/ 208
(12) آل عمران/ 104
(13)) آل عمران/ 110).
آيتالله جوادى آملى، وحدت جوامع در نهجالبلاغه
1 اقامة برهان
قرآن كريم دربارة تشريح اختلافات مىفرمايد علل اختلاف و اين كه گروهى خود را برتر از ديگران دانسته، سايرين را طرد مىكنند به امور طبيعى يا به امور اعتبارى يا به برداشت هاى علمى و فقهى برمىگردد. اين ها گرچه مايه اختلاف هستند، ولى هيچ كدام ايجاد امتياز و برترى نمىكنند.
امتياز نبودن تفاوت هاى طبيعى.
قرآن كريم درباره عوامل طبيعى اختلاف، مانند قوميّت ها و نژادهاى گوناگون و لهجه ها و زبان هاى مختلف، مىفرمايد اين ها شناسنامه طبيعى شناخت افراد است و هرگز مايه افتخار نيست چون تقوا مايه امتياز و برترى افراد است و تقوا زمينه وحدت را ايجاد مىكند «يا أيها الناس إنّا خلقناكم من ذكرً و انثى وجعلناكم شعوباً وقبائل لتعارفوا إنّ أكرمكم عندالله أتقيكم إنّ الله عليم خبير»(1)
در عصر جاهليت، بسيارى از اختلاف ها ونزاع ها ناشى از تفاخر به نژاد و قبيله بود. از اين رو، قرآن كريم و شخص رسول اكرم (ص) اهتمام زيادى به زدودن اين سبب اختلاف داشتند.
پيامبر اكرم (ص) در مكه در خطبهاى به مردم فرمود اى مردم خداوند ازشما ننگ جاهليت و تفاخر به پدران و نيكان را زدود. پس، مردم دو گروه بيش نيستند انسان نيكوكار و با تقوا و ارزش مند نزد خدا و انسان بدكار و شقاوت مند در پيشگاه حق. همه مردم، فرزند آدمند و خداوند آدم را از خاك آفريد آن گاه آن حضرت، آية شريفه پيش گفته را قراءت فرمود.(2)
آن حضرت (ص) در همين زمينه مىفرمايد: اى مردم بدانيد خداى شما يكى است و پدرتان يكى نه عرب بر عجم برترى دارد و نه عجم بر عرب و نه سياه پوست بر گندمگون و نه گندمگون بر سياه پوست مگر به تقوا.
آيا من دستور الاهى را ابلاغ كردم؟ همه گفتند: آرى. فرمود اين سخن را حاضران به غايبان برسانند.(3)
هنچنين در حديث ديگر چنين فرمود خداوند به وضع خانوادگى، نسب، اجسام و اموال شما نگاه نمىكند ولى نگاه به دل هاى شما مىكند كسى كه قلب صالحى دارد، خدابه او لطف و محبت مىكند. شما همگى فرزندان آدميد و محبوب ترين شما نزد خدا باتقواترين شماست(4)
بنابراين اسلام با عصبيت جاهلى اعم از نژاد و رنگ و قبيله و هرشكلى ديگر آن مبارزه كرد تا مسلمانان جهان را از هر نژاد و قوم و قبيله، زير پرچم واحدى جمع آورى كند.
- امتياز نبودن علل اعتبارى
قرآن كريم درباره عوامل اعتبارى مانند مال و منال و مقام مىفرمايد اين امور اعتبارى را براى آزمايش به افراد مىدهيم و هرگز مايه تفاخر و برترى افراد نخواهد بود.
پس هر فرد يا امّتى كه بخواهد با اين امور اعتبارى، خود را برتر از ديگران ببيند و از برترى جويى لذّت ببرد، بداند كه لذّت كاذبى است مانند لذتى كه معتاد از موادّ مخدّر دارد و وقتى لذّت و برجستگى او كاذب شد، رنج وكوچكى وى صادق است چون ممكن نيست كه دو طرف نقيض، صادق يا كاذب باشد. او به خيال لذّت بردن، درحقيقت، درد را زير پوشش لذّت تحمّل مىكند.
بنابراين كسى كه مىداند امور طبيعى و اعتبارى، دليل افتخار و امتياز نيست، ولى به دنبال آن مىرود، راه شيطان را مىپيمايد و شيطنت، با عقل سازگار نيست.
- تعيين مرجع براى برداشت هاى علمى
قرآن كريم دربارة برداشت هاى علمىوفقهى مىفرمايد گرچهاينها مىتوانند زمينة اختلاف را فراهم كند، ليكن اگر به كتاب و سنّت مراجعه كنيد، اين اختلافات حل مىشود «فإن تنازعتم فى شئٍ فردّوه إلى الله والرّسول»(5) (به شرط آن كه رجوع به محضر قرآن و سنّت، با پيش داورى و تحميل فهم نادرست و منحرف خود به آن ها نباشد بلكه خود و اختلافات را به قرآن و سنّت عرضه كنند تا مشكلشان حلّ شود.
اگر با مراجعه به كتاب وسنّت، اختلاف نظرهاى علمىو فقهى حلّ نشد، نبايد زمينه تفرقه را فراهم كند چون اين اختلاف نظرها آن قدر مقدّس و محمود است كه اوّلًا مايه كشف وپديدار شدن نظريه صحيح و حقيقى است چنان كه امير المؤمنين (ع) فرمود: «إِضربوا بعَض الرأَس بِبعَض يَتولّد مِنه الصَواب»(6) ثانيا بزرگان فقهى، در بحث اجتهاد و تقليد، بهاين مطلب رسيدهاند كه اختلاف نظرها مانع اقتداى يكى از آنان به ديگرى در نماز نمىباشد گر چه اختلافشان در حدّ اجتهاد و فتوا باشد، مگر موردى كه جزم و علم وجدانى به بطلان نماز او داشته باشد كهاين مورد بسيار نادر است چون فتواها نوعاً استظهار از ادلّه است
كه يقين آور نيست. افزون بر آن، ممكن نيست كسى كه با قلب پاك و اراده اصلاح به محكمه قرآن و سنّت برود و اختلاف او حل نشود.
2 موعظه حسنه
قرآن كريم، ريشه همه اختلافات عملى را هواى نفسانى و دوستى ها و دشمنى هاى نابه جا و شيطانى مىداند. از اين رو، همراه ريشه يابى، تلاش فراوان دارد كه انسان ها را از نظر اخلاقى به كمال نفس برساند تا از چاه شهوت و غضب بيرون آمده، به اوج وكمال حكمت و معرفت نايل آيند. خداى سبحان، درباره اوصاف بهشتيان مىفرمايد ما هرگونه كينه و دشمنى را از دلهاى آنان زدوديم «ونزعنا ما فى صدور هم من غلٍّ»(7)
مؤمنان صدر اسلام (مهاجر و أنصار) نيز همين صفت وارسته و مقام بلند را در دعاهايشان از خدا مسألت مىكردند «يقولون ربّنا اغفر لنا ولإخواننا الذين سبقونا بالإيمان ولا تجعل فى قلوبنا غلًا للّذين امنوا(8) خدايا ما و برادران ايمانى مان را بيامرز و در دل هاى ما هيچ گونه كينه و عداوتى نسبت به آنان قرار مده».
يعنى ديگران با مردن و ديدن برزخ و تحمّل مشكلات آن و پاك شدن به بهشت مىروند وبهاين صفت وارسته مىرسند كه بينشان اختلافى و كينهاى نيست ليكن مردان الاهى، اين نعمت برزگ بهشتيان را در دنيا از خداوند طلب مىكنند چون زيبا ترين و لذّت بخش ترين زندگى در پرتو وحدت و اتحاد، امكان پذير است.
بنابراين، اگر جامعه، حكيم و عاقل باشند، هميشه در بهشت به سر مىبرند چنان كه پيامبر اكرم (ص) حكمت را به بهشت تفسير نمودند: «أنا مدينة الحكمة وهى الجنّة وأنت ياعلى (ع) بابها(9) من شهر حكمتم كه بهشت است و تو اى على، درآن شهر هستى».
3 جلوگيرى از مغالطه و اشتباه
قرآن كريم همراه دستور به وحدت و اتحاد، هرگونه دستاويزى را از دست بهانه جويان مىگيرد چون شيطان از هر راهى كه بتواند جلوى اجراى احكام دين را مىگيرد گاهى درمسائل علمى و نظرى مغالطه مىكند وگاهى در مسائل عملى، انسان را به هوا و هوس مىاندازد در تحليل مسائل علمى، القاى شبهه در ذهن مىكند و از اين راه، ايجاد تفرقه مىكند و در مسائل عملى با وسوسه و تحريك هواهاى نفسانى، زمينه اختلاف را فراهم مىكند. از اين رو، خداى سبحان در اين آيه فرمود «ولا تتّبعوا خطوات الشيطان إنّه لكم عدوٌّ مبين(10) از گام هاى شيطان پيروى نكنيد چون او دشمن آشكار شماست».
قرآن كريم، پس از تبيين ادلّه ضرورت اتحاد و بطلان اختلاف، مىفرمايد نبايد دعوت به سلم و اتحاد همگانى، بهانه و زمينهاى براى بىتفاوتى، به مداهنه كارى و تسامح و تساهل نابجا و ترك امر به معروف و نهى از منكر باشد چون امر به معروف و نهى از منكر جايگاه خود را دارد. معروف، همان چيزى است كه عقل وقرآن و روايات آن را به رسميت مىشناسد. و منكر، امرى است كه برخلاف عقل و قرآن باشد.
امر به معروف و نهى از منكر و تلاش در جهت قلع ريشه هاى فساد و گناه، از بهترين زمينه هاى ايجاد وحدت و ألفت در جامعه اسلامىاست، زيرا فطرت انسان هماهنگ با معروف و مخالف با منكر است وتعامل بر طبق منكر، جز تفرقه به همراه ندارد.
از اين رو خداوند از يك سو در اين آيه مىفرمايد «يا أيها الذين امنوا ادخلوا فى السِّلم كافّة(11) اى كسانى كهايمان آوردهايد همگى به اطاعت خدا در آييد وگام هاى شيطان را دنبال مكنيد كه او براى شما دشمنى آشكار است».
و از سوى ديگر مىفرمايد بايد امّت و گروهى از شما، هميشه مردم را به سوى خير ونيكى دعوت كند وامر به معروف و نهى از منكر نمايند «ولتكن منكم أمّة يدعون إلى الخير ويأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر وأولئك هم المفلحون»(12) «كنتم خير امّة أخرجت للنّاس تأمرون بالمعروف وتنهون عن المنكر شما بهترين امّتى هستيد كه براى مردم پايدار شدهايد به كار پسنديده فرمان مىدهيد از كار ناپسند باز مىداريد»(13)
بنابراين، اتحاد و برادرى به معناى دست بر داشتن از امر به معروف و نهى از منكر نيست بلكه اگر با داشتن «حجّت بالغة»، موعظه كرديد و دين و معارف را به طرف مقابل رسانديد و آن شخص، باز هم تعدّى و تجاوز كرد، بايد او را امر به معروف و نهى از منكر كنيد تا آن جاكه شخص با إذن ولىّ مسلمين، مىتواند به وسيله ضرب و قتل كه آخرين مرحلة نهى از منكر است جلوى فساد او را
بگيرد واگر پنهانى مرتكب آن شده، به وسيله حدّ و تعذير، جلوى او را سدّ كند.
پىنوشت
(1) حجرات/ 13.
(2)) تفسير قرطبى، 8،/ 309)
(3)) تفسير قرطبى، 8،/ 309)
(4)) تفسير قرطبى، 8/ 309)
(5) نساء/ 59
(6)) غررالحكم آمدى، 2،/ 266)
(7) اعراف/ 43
(8) حشر/ 10
(9)) بحار، 40،/ 200)
(10) بقره/ 208
(11) بقره/ 208
(12) آل عمران/ 104
(13)) آل عمران/ 110).
آيتالله جوادى آملى، وحدت جوامع در نهجالبلاغه
