پرسش :
اصل قیامت چگونه اثبات می شود؟
پاسخ :
در پاسخ به سؤال فوق باید به چند نکته توجه نمود:
1. تعریف قیامت و اهمیت اعتقاد به آن : مراد از قیامت این است که انسانها بعد از مرگ، در جهان دیگری زنده و محشور شده و برای دیدن نتیجۀ اعمال دنیوی خود به محکمۀ عدل الهی برای محاسبۀ اعمال فرا خوانده می شوند.
اعتقاد به معاد و قیامت ، بعد از اعتقاد به توحید، مهمترین مسئله دینی و اسلامی است. پیامبران آمده اند برای اینکه مردم را به دو حقیقت یکی به خدا و مبدأ و دیگری به قیامت و معاد آشنا و معتقد کنند.
بیش از یک سوم آیات قران، با معاد و زندگی ابدی انسان ارتباط داشته و در مورد ابعاد مختلف قیامت مثل لزوم ایمان به آخرت، پیامدهای انکار مسئلۀ قیامت ، نعمت های ابدی، عذاب های جاودانی، رابطۀ بین اعمال نیک و بد با نتایج اخروی آنها بحث کرده و نیز با شیوه های گوناگونی امکان و ضرورت رستاخیز مورد تأکید و تبیین قرار گرفته و به شبهات منکران پاسخ داده شده، چنان که منشأ تبهکاری ها و کج روی ها فراموش کردن یا انکار قیامت و روز رستاخیز، معرفی شده است.[1]
2. ادلۀ اثبات قیامت به دو دستۀ ادله عقلی و ادله نقلی تقسیم می شود:
الف- ادلۀ عقلی اثبات قیامت شامل برهان حکمت و برهان عدالت و... است. البته این دو برهان متوقف بر پذیرش اصل توحید بوده و مادامی که مسئلۀ توحید اثبات نشود مسئله قیامت قابل اثبات نخواهد بود.
1- برهان حکمت: این برهان به دو صورت تقریر و بیان شده است خلاصه تقریر اول این برهان این است که آفرینش الهی بی هدف نبوده بلکه عشق به خیر و کمال که عین ذات الهی است هدف خلقت بوده و از این رو خدای متعال جهان را به گونه ای آفریده که بیشترین خیر و کمال ممکن برآن مترتّب شود و مخلوقات به غایت و کمال لایق خود برسند و از آنجایی که انسان دارای روح جاودان بوده و می تواند واجد کمالات ابدی و جاودانی گردد ، کمالاتی که از نظر مرتبه و ارزش وجودی، با کمالات مادی قابل مقایسه نیست. اگر حیات انسان منحصر به همین حیات دنیوی باشد با حکمت الهی سازگار نخواهد بود چرا که مقتضای حکمت الهی این است که تمام موجودات به کمالات ذاتی خود برسند و اگر حیات دیگری بنام قیامت در کار نباشد لازمه اش این است که مانعی برای رسیدن شئ به کمالات ذاتی ایجاد شود که این بر خلاف حکمت الهی است.[2]
خلاصه تقریر دوم این برهان نیز این است که: "یکی از غرایز اصیل انسان، حبّ به بقاء و جاودانگی است که دست آفرینش الهی در فطرت او به ودیعت نهاده و حکم نیروی محرّکی را دارد که او را بسوی ابدیّت، سوق می دهد و همواره بر شتاب حرکتش می افزاید، اکنون اگر فرض شود که سرنوشت چنین متحرکی این است که در اوج شتاب حرکت، به صخره ای برخورد کند و متلاشی شود آیا ایجاد آن نیروی محرک با چنین عنایت و سرنوشتی متناسب خواهد بود؟ قطعا چنین نیست. پس وجود چنین میل فطری، هنگامی با حکمت الهی سازگار است که زندگی دیگری جز این زندگی محکوم به فنا و مرگ دنیوی در انتظار او باشد.[3]
2- برهان عدالت: محتوای این برهان این است که: انسان موجودی صاحب اختیار است و همۀ انسان ها در این جهان در انتخاب و انجام کارهای خوب و بد آزادند و در این میان کسانی یافت می شوند که تمام عمر خود را صرف عبادت خدا و خدمت به بندگان او می کنند و در مقابل، تبهکارانی دیده می شوند که برای رسیدن به هوس های خودشان بدترین ستم ها را در حق خود و دیگران انجام داده و زشت ترین گناهان را مرتکب می گردند و اساساً هدف از آفرینش انسان و مجهز ساختن او به گرایش های متضاد و نیروی اراده و انتخاب و به انواع شناخت های عقلی و نقلی و فراهم کردن زمینه برای رفتارهای گوناگون و قراردادن وی بر سر دو راهی های حقیقت و باطل و خیر و شر در این جهان این است که در معرض آزمایش های فراوان قرار گرفته و مسیر تکامل خود را با اراده و اختیار برگزیند تا به نتایج اعمال اختیاری و پاداش و کیفر آنها برسد. اما می بینیم که در این جهان ، نیکو کاران و تبهکاران به پاداش و کیفری که متناسب اعمالشان باشد نمی رسند و چه بسا تبهکارانی که از نعمت های بیشتری برخور بوده و هستند و اساسا زندگی دنیا ظرفیت پاداش و کیفر بسیاری از کارها را ندارد آیا در این جهان می توان جنایت کاری را که هزاران انسان بی گناه را به قتل رسانیده جز یک بار قصاص کرد و قطعاً سایر جنایاتش بی کیفر می ماند. در صورتی که مقتضای عدل الهی این است که هر کس کوچکترین کار خوب یا بدی انجام دهد به نتیجۀ آن برسد، پس باید جهان دیگری باشد و هر فردی به آنچه از پاداش و کیفر و ظهور نتایج اعمال استحقاق دارد برسد تا عدالت الهی تحقق عینی یابد. [4]
ب: ادله نقلی اثبات قیامت :
1-آیات قران کریم: آیات قران کریم، پیرامون اثبات معاد و احتجاج با منکرین آن را می توان به چند دسته تقسیم کرد:
دسته اول: آیاتی که بر این نکته تأکید می کند که برهانی بر نفی معاد وجود ندارد که این آیات به منزله خلع سلاح منکرین است. مثل این آیه شریفه: "و کافران گفتند جز این زندگانی دنیوی حیات دیگری نداریم که می میریم و زندگی می کنیم و جز روزگار چیزی ما را نابود نمی کند، در صورتیکه به این مطلب، علمی ندارند و تنها گمان می برند.[5]
دسته دوم :آیاتی که به پدیده های مشابه معاد اشاره می کند مثل:
الف) آیاتی که به رویش گیاهان اشاره دارد . قرآن می فرماید: "پس به آثار رحمت الهی بنگر که چگونه زمین را بعد از مرگش زنده می کند تحقیقاً همان زنده کننده زمین، زنده کننده مردگان هم بوده و او بر هر چیزی توانا است."[6]
ب) آیاتی که به خواب اصحاب کهف اشاره داشته و بعد از ذکر داستان شگفت انگیز اصحاب کهف می فرماید: بدین سان مردم را بر اصحاب کهف آگاه ساختیم تا بدانند که وعده خدا راست است و قیامت خواهد آمد و جای شکّی در آن نیست.[7]
ج) زنده شدن حیوانات: در قران کریم به زنده شدن غیر عادی چند حیوان اشاره شده است که از جمله آن ها زنده شدن چهار مرغ به دست حضرت ابراهیم[8] و زنده شدن مرکب سواری حضرت عزیر (ارمیای) پیامبر (ص) است و هنگامی که زنده شدن حیوان ممکن باشد زنده شدن انسان هم ناممکن نخواهد بود.
د) زنده شدن بعضی از انسان ها در همین جهان، مثل: زنده شدن یک نفر از بنی اسرائیل که در زمان حضرت موسی(ع) به قتل رسیده بود، به وسیله زدن پاره ای از پیکر گاو ذبح شده ای به او ( داستان آن در سوره بقره ذکر شده است).[9]
ه) آیاتی که اشاره به برهان عقلی بر ضرورت معاد دارد مثل آیاتی که بر برهان عدالت[10] و حکمت برای اثبات معاد دلالت دارند.[11]
و) آیاتی که آفرینش نخستین جهان را دلیلی بر اثبات قیامت قرار می دهد قرآن می فرماید: خداوندی که آفرینش را ایجاد نمود سپس آن ها را بر می گرداند و باز گرداندن برای خدا آسان است.[12]
یک نفر عرب بیابانی قطعه استخوان پوسیده ای را از انسانی پیدا کرده با عجله به شهر آمده و سراغ پیغمبر اکرم (ع) آمد و فریاد زد چه کسی این استخوانهای پوسیده را زنده می کند، آیه نازل شد ای پیامبر بگو زنده می کند آنها را همان خدائی که اول بار آفرید و او بر هر خلقی داناست[13]
2- روایات ائمه معصومین(ع): روایات اهل بیت در مورد قیامت به مسائل و جهات متعددی توجه دارند که همگی آنها حکایت از انکار ناپذیری معاد و قیامت دارد. بعضی از موارد بیان شده در روایات عبارتند از:
الف: درخواست ایمن بودن در قیامت : امام علی (ع) می فرمایند : خدایا از تو امان می طلبم در آن روزی که نه مال و ثروت به کار آید و نه فرزندان، مگر کسی که با دلی پاک بسوی خدا بیاید.[14] که ابزار ایمن بودن در قیامت را برخورداری از دل پاک می داند.
ب: بیان موجبات سرور و خوشحالی در قیامت: امام رضا (ع) یکی از موجبات سرور در قیامت را چنین بیان می کنند: کسی که عاشورا، روز مصیبت و اندوه و گریه اش باشد خداوند روز قیامت را روز شادی و سرورش می گرداند.[15] در روایت دیگری پیامبر(ص) می فرماید: هر کس کودک خردسالی از نسل خود را راضی کند تا خشنود شود خداوند در روز قیامت در پی خشنودی او باشد تا آنگاه که خشنود شود .[16]
ج: بیان وسیله رفع اندوه در قیامت: امام رضا (ع) می فرماید: هر کس اندوه مؤمنی را بزداید خداوند در روز قیامت غم از دلش می زداید .[17]
د:بیان چشم های گریان در قیامت: پیامبر (ص)در روایتی به فاطمه زهرا(س) می فرماید: ای فاطمه، همه چشمها در روز قیامت گریان است جز چشمی که بر مصیبت های حسین(ع) بگرید.[18]
ر:بیان اینکه مرگ برای مؤمن موجب رسیدن به نعیم ابدی است، امام حسین (ع) در روز عاشورا خطاب به اصحاب باوفایش می فرماید: ای فرزندان کرامت و آقایی، اندکی صبر پیشه کنید که مرگ جز پلی نیست که از آن عبور داده می شوید و از زندگی نکبت بار و سخت این جهان و این شرایط، به سوی بهشت و نعمت های دائمی آن رهسپار می گردید.[19]
در روایت دیگری امام حسن مجتبی (ع) می فرماید: مرگ بزرگترین شادی و خوشنودی است که بر مؤمن وارد می شود هنگامی که از این خانه و زندگی سخت و مشکل به سوی یک زندگی پر نعمت ابدی پرواز می کند.[20] و .....
اینها بخشی از روایاتی است که اصل قیامت را اثبات و بسیاری از ویژگی های آنرا بیان فرموده است. و بر این اساس با این ادله محکم هیچ گونه شک و تردیدی در امکان و وقوع معاد باقی نمی ماند.
پی نوشتها:
[1] مصباح یزدی، محمد تقی،آموزش عقائد،ج3 ص 11، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1374.
[2] همان، ص 38
[3] همان، ص 39
[4] سبحانی ، جعفر، محاضرات فی الالهیات ص 405، مؤسسه الامام الصادق(ع)، 1423ه ق
[5] جاثیه، 24
[6] روم ، 10
[7] کهف ، 21
[8] بقره، 260
[9] بقره ، 67 – 73
[10] جاثیه ،21-22
[11] سجده، 18- قلم ، 35- 36 – ص، 28 – یونس ، 4
[12] روم ،27.
[13] یس ، 80
[14] ربانی ، هادی و موسوی ، سید محسن ، آینه یادها ص 235 ح 988، مؤسسه فرهنگی دار الحدیث ، 1382 به نقل از بحار الانوار ، ج 94 ص 109
[15] آینه یادها، ص134 ح492 به نقل از میزان الحکمه ح 13011
[16] همان ، ص95 ح324 به نقل از میزان الحکمه ح 22632
[17] همان ، ص 152 ح 572 به نقل از کافی ج2 ص 200
[18] همان ، ص 135 ح 495 به نقل از بحار الانوار ، ج 44 ، ص 293
[19] ناطقی، محمد ، آن سوی مرزها یا جهان پس از مرگ ، ص 63 ، نسیم انتظار ، 1382 به نقل از بحار الانوار ج 6 ص 155
[20] همان ص 62 به نقل از بحار الانوار ، ج6 ص 154
منبع: http://farsi.islamquest.net
در پاسخ به سؤال فوق باید به چند نکته توجه نمود:
1. تعریف قیامت و اهمیت اعتقاد به آن : مراد از قیامت این است که انسانها بعد از مرگ، در جهان دیگری زنده و محشور شده و برای دیدن نتیجۀ اعمال دنیوی خود به محکمۀ عدل الهی برای محاسبۀ اعمال فرا خوانده می شوند.
اعتقاد به معاد و قیامت ، بعد از اعتقاد به توحید، مهمترین مسئله دینی و اسلامی است. پیامبران آمده اند برای اینکه مردم را به دو حقیقت یکی به خدا و مبدأ و دیگری به قیامت و معاد آشنا و معتقد کنند.
بیش از یک سوم آیات قران، با معاد و زندگی ابدی انسان ارتباط داشته و در مورد ابعاد مختلف قیامت مثل لزوم ایمان به آخرت، پیامدهای انکار مسئلۀ قیامت ، نعمت های ابدی، عذاب های جاودانی، رابطۀ بین اعمال نیک و بد با نتایج اخروی آنها بحث کرده و نیز با شیوه های گوناگونی امکان و ضرورت رستاخیز مورد تأکید و تبیین قرار گرفته و به شبهات منکران پاسخ داده شده، چنان که منشأ تبهکاری ها و کج روی ها فراموش کردن یا انکار قیامت و روز رستاخیز، معرفی شده است.[1]
2. ادلۀ اثبات قیامت به دو دستۀ ادله عقلی و ادله نقلی تقسیم می شود:
الف- ادلۀ عقلی اثبات قیامت شامل برهان حکمت و برهان عدالت و... است. البته این دو برهان متوقف بر پذیرش اصل توحید بوده و مادامی که مسئلۀ توحید اثبات نشود مسئله قیامت قابل اثبات نخواهد بود.
1- برهان حکمت: این برهان به دو صورت تقریر و بیان شده است خلاصه تقریر اول این برهان این است که آفرینش الهی بی هدف نبوده بلکه عشق به خیر و کمال که عین ذات الهی است هدف خلقت بوده و از این رو خدای متعال جهان را به گونه ای آفریده که بیشترین خیر و کمال ممکن برآن مترتّب شود و مخلوقات به غایت و کمال لایق خود برسند و از آنجایی که انسان دارای روح جاودان بوده و می تواند واجد کمالات ابدی و جاودانی گردد ، کمالاتی که از نظر مرتبه و ارزش وجودی، با کمالات مادی قابل مقایسه نیست. اگر حیات انسان منحصر به همین حیات دنیوی باشد با حکمت الهی سازگار نخواهد بود چرا که مقتضای حکمت الهی این است که تمام موجودات به کمالات ذاتی خود برسند و اگر حیات دیگری بنام قیامت در کار نباشد لازمه اش این است که مانعی برای رسیدن شئ به کمالات ذاتی ایجاد شود که این بر خلاف حکمت الهی است.[2]
خلاصه تقریر دوم این برهان نیز این است که: "یکی از غرایز اصیل انسان، حبّ به بقاء و جاودانگی است که دست آفرینش الهی در فطرت او به ودیعت نهاده و حکم نیروی محرّکی را دارد که او را بسوی ابدیّت، سوق می دهد و همواره بر شتاب حرکتش می افزاید، اکنون اگر فرض شود که سرنوشت چنین متحرکی این است که در اوج شتاب حرکت، به صخره ای برخورد کند و متلاشی شود آیا ایجاد آن نیروی محرک با چنین عنایت و سرنوشتی متناسب خواهد بود؟ قطعا چنین نیست. پس وجود چنین میل فطری، هنگامی با حکمت الهی سازگار است که زندگی دیگری جز این زندگی محکوم به فنا و مرگ دنیوی در انتظار او باشد.[3]
2- برهان عدالت: محتوای این برهان این است که: انسان موجودی صاحب اختیار است و همۀ انسان ها در این جهان در انتخاب و انجام کارهای خوب و بد آزادند و در این میان کسانی یافت می شوند که تمام عمر خود را صرف عبادت خدا و خدمت به بندگان او می کنند و در مقابل، تبهکارانی دیده می شوند که برای رسیدن به هوس های خودشان بدترین ستم ها را در حق خود و دیگران انجام داده و زشت ترین گناهان را مرتکب می گردند و اساساً هدف از آفرینش انسان و مجهز ساختن او به گرایش های متضاد و نیروی اراده و انتخاب و به انواع شناخت های عقلی و نقلی و فراهم کردن زمینه برای رفتارهای گوناگون و قراردادن وی بر سر دو راهی های حقیقت و باطل و خیر و شر در این جهان این است که در معرض آزمایش های فراوان قرار گرفته و مسیر تکامل خود را با اراده و اختیار برگزیند تا به نتایج اعمال اختیاری و پاداش و کیفر آنها برسد. اما می بینیم که در این جهان ، نیکو کاران و تبهکاران به پاداش و کیفری که متناسب اعمالشان باشد نمی رسند و چه بسا تبهکارانی که از نعمت های بیشتری برخور بوده و هستند و اساسا زندگی دنیا ظرفیت پاداش و کیفر بسیاری از کارها را ندارد آیا در این جهان می توان جنایت کاری را که هزاران انسان بی گناه را به قتل رسانیده جز یک بار قصاص کرد و قطعاً سایر جنایاتش بی کیفر می ماند. در صورتی که مقتضای عدل الهی این است که هر کس کوچکترین کار خوب یا بدی انجام دهد به نتیجۀ آن برسد، پس باید جهان دیگری باشد و هر فردی به آنچه از پاداش و کیفر و ظهور نتایج اعمال استحقاق دارد برسد تا عدالت الهی تحقق عینی یابد. [4]
ب: ادله نقلی اثبات قیامت :
1-آیات قران کریم: آیات قران کریم، پیرامون اثبات معاد و احتجاج با منکرین آن را می توان به چند دسته تقسیم کرد:
دسته اول: آیاتی که بر این نکته تأکید می کند که برهانی بر نفی معاد وجود ندارد که این آیات به منزله خلع سلاح منکرین است. مثل این آیه شریفه: "و کافران گفتند جز این زندگانی دنیوی حیات دیگری نداریم که می میریم و زندگی می کنیم و جز روزگار چیزی ما را نابود نمی کند، در صورتیکه به این مطلب، علمی ندارند و تنها گمان می برند.[5]
دسته دوم :آیاتی که به پدیده های مشابه معاد اشاره می کند مثل:
الف) آیاتی که به رویش گیاهان اشاره دارد . قرآن می فرماید: "پس به آثار رحمت الهی بنگر که چگونه زمین را بعد از مرگش زنده می کند تحقیقاً همان زنده کننده زمین، زنده کننده مردگان هم بوده و او بر هر چیزی توانا است."[6]
ب) آیاتی که به خواب اصحاب کهف اشاره داشته و بعد از ذکر داستان شگفت انگیز اصحاب کهف می فرماید: بدین سان مردم را بر اصحاب کهف آگاه ساختیم تا بدانند که وعده خدا راست است و قیامت خواهد آمد و جای شکّی در آن نیست.[7]
ج) زنده شدن حیوانات: در قران کریم به زنده شدن غیر عادی چند حیوان اشاره شده است که از جمله آن ها زنده شدن چهار مرغ به دست حضرت ابراهیم[8] و زنده شدن مرکب سواری حضرت عزیر (ارمیای) پیامبر (ص) است و هنگامی که زنده شدن حیوان ممکن باشد زنده شدن انسان هم ناممکن نخواهد بود.
د) زنده شدن بعضی از انسان ها در همین جهان، مثل: زنده شدن یک نفر از بنی اسرائیل که در زمان حضرت موسی(ع) به قتل رسیده بود، به وسیله زدن پاره ای از پیکر گاو ذبح شده ای به او ( داستان آن در سوره بقره ذکر شده است).[9]
ه) آیاتی که اشاره به برهان عقلی بر ضرورت معاد دارد مثل آیاتی که بر برهان عدالت[10] و حکمت برای اثبات معاد دلالت دارند.[11]
و) آیاتی که آفرینش نخستین جهان را دلیلی بر اثبات قیامت قرار می دهد قرآن می فرماید: خداوندی که آفرینش را ایجاد نمود سپس آن ها را بر می گرداند و باز گرداندن برای خدا آسان است.[12]
یک نفر عرب بیابانی قطعه استخوان پوسیده ای را از انسانی پیدا کرده با عجله به شهر آمده و سراغ پیغمبر اکرم (ع) آمد و فریاد زد چه کسی این استخوانهای پوسیده را زنده می کند، آیه نازل شد ای پیامبر بگو زنده می کند آنها را همان خدائی که اول بار آفرید و او بر هر خلقی داناست[13]
2- روایات ائمه معصومین(ع): روایات اهل بیت در مورد قیامت به مسائل و جهات متعددی توجه دارند که همگی آنها حکایت از انکار ناپذیری معاد و قیامت دارد. بعضی از موارد بیان شده در روایات عبارتند از:
الف: درخواست ایمن بودن در قیامت : امام علی (ع) می فرمایند : خدایا از تو امان می طلبم در آن روزی که نه مال و ثروت به کار آید و نه فرزندان، مگر کسی که با دلی پاک بسوی خدا بیاید.[14] که ابزار ایمن بودن در قیامت را برخورداری از دل پاک می داند.
ب: بیان موجبات سرور و خوشحالی در قیامت: امام رضا (ع) یکی از موجبات سرور در قیامت را چنین بیان می کنند: کسی که عاشورا، روز مصیبت و اندوه و گریه اش باشد خداوند روز قیامت را روز شادی و سرورش می گرداند.[15] در روایت دیگری پیامبر(ص) می فرماید: هر کس کودک خردسالی از نسل خود را راضی کند تا خشنود شود خداوند در روز قیامت در پی خشنودی او باشد تا آنگاه که خشنود شود .[16]
ج: بیان وسیله رفع اندوه در قیامت: امام رضا (ع) می فرماید: هر کس اندوه مؤمنی را بزداید خداوند در روز قیامت غم از دلش می زداید .[17]
د:بیان چشم های گریان در قیامت: پیامبر (ص)در روایتی به فاطمه زهرا(س) می فرماید: ای فاطمه، همه چشمها در روز قیامت گریان است جز چشمی که بر مصیبت های حسین(ع) بگرید.[18]
ر:بیان اینکه مرگ برای مؤمن موجب رسیدن به نعیم ابدی است، امام حسین (ع) در روز عاشورا خطاب به اصحاب باوفایش می فرماید: ای فرزندان کرامت و آقایی، اندکی صبر پیشه کنید که مرگ جز پلی نیست که از آن عبور داده می شوید و از زندگی نکبت بار و سخت این جهان و این شرایط، به سوی بهشت و نعمت های دائمی آن رهسپار می گردید.[19]
در روایت دیگری امام حسن مجتبی (ع) می فرماید: مرگ بزرگترین شادی و خوشنودی است که بر مؤمن وارد می شود هنگامی که از این خانه و زندگی سخت و مشکل به سوی یک زندگی پر نعمت ابدی پرواز می کند.[20] و .....
اینها بخشی از روایاتی است که اصل قیامت را اثبات و بسیاری از ویژگی های آنرا بیان فرموده است. و بر این اساس با این ادله محکم هیچ گونه شک و تردیدی در امکان و وقوع معاد باقی نمی ماند.
پی نوشتها:
[1] مصباح یزدی، محمد تقی،آموزش عقائد،ج3 ص 11، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1374.
[2] همان، ص 38
[3] همان، ص 39
[4] سبحانی ، جعفر، محاضرات فی الالهیات ص 405، مؤسسه الامام الصادق(ع)، 1423ه ق
[5] جاثیه، 24
[6] روم ، 10
[7] کهف ، 21
[8] بقره، 260
[9] بقره ، 67 – 73
[10] جاثیه ،21-22
[11] سجده، 18- قلم ، 35- 36 – ص، 28 – یونس ، 4
[12] روم ،27.
[13] یس ، 80
[14] ربانی ، هادی و موسوی ، سید محسن ، آینه یادها ص 235 ح 988، مؤسسه فرهنگی دار الحدیث ، 1382 به نقل از بحار الانوار ، ج 94 ص 109
[15] آینه یادها، ص134 ح492 به نقل از میزان الحکمه ح 13011
[16] همان ، ص95 ح324 به نقل از میزان الحکمه ح 22632
[17] همان ، ص 152 ح 572 به نقل از کافی ج2 ص 200
[18] همان ، ص 135 ح 495 به نقل از بحار الانوار ، ج 44 ، ص 293
[19] ناطقی، محمد ، آن سوی مرزها یا جهان پس از مرگ ، ص 63 ، نسیم انتظار ، 1382 به نقل از بحار الانوار ج 6 ص 155
[20] همان ص 62 به نقل از بحار الانوار ، ج6 ص 154
منبع: http://farsi.islamquest.net
