قانونی برای بهتر زیستن
نويسنده:عبد الکریم پاک نیا
از منظر عقل و دین برای رسیدن به مقامهای عالی انسانی، «احسان به نیازمندان» بهترین روش به شمار می رود و تمام ادیان و مذاهب این شیوه را در شمار ارزشها و اصول خود گنجانده اند. اساساً کسانی که از این ویژگی برخوردار نباشند، نه تنها نمی توانند پایگاه معنوی و درجات عالیه آن را کسب کنند، بلکه جایگاه اجتماعی خود را نیز از دست می دهند و مطرود انسان های محیط اطراف خود می شوند. به همین دلیل نیکوکاری و احسان در کنار سایر ارزشهای مهم در آیات وحی مطرح شده است. در سوره نحل آیه ۹۰ آمده است: «خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می دهد.» در متون دینی ما بویژه در قرآن کریم، این عمل معنوی در قالب واژه های «خیرات»، «انفاق»، «احسان»، «قضای حوائج نیازمندان» و «بِر» بیان شده است.
علامه طباطبایی در تفسیر آیه «ان ا... یأمر بِالعدل والاحسان» می نویسد: «احسان، خیر و نیکی رساندن به دیگری است، بدون اینکه عوض آن را از طرف مقابل توقع داشته باشد.
احسان و نیکوکاری علاوه بر اینکه مشکلات فقرا و درماندگان را برطرف می کند و محبت و رحمت را در جامعه توسعه می دهد، آثار مهمترش به خود نیکوکار برمی گردد؛ چون باعث می شود ثروت در اجتماع به گردش درآید و امنیت و رفاه عمومی پدید آید و نگرانی و اضطراب به مودت و اعتماد و اطمینان تبدیل گردد.» (تفسیرالمیزان، ج ۱۲، ص ۳۳۲) و در مقابل به ثروتمندان بی درد و کسانی که از داراییهای خود به شدت مواظبت کرده و از احسان و نیکوکاری خودداری می کنند، به عذاب دردناک وعده داده و فرموده است: « کسانی را که سرمایه ها و اموال بی شمار خود از طلا و نقره را ذخیره می کنند و در راه خدا احسان و انفاق نمی کنند، به مجازات دردناک و سختی بشارت بده!»( توبه/ ۳۴) در ادامه آیه به وضعیت اسفبار آنان در روز قیامت اشاره کرده و چگونگی مجازات آنان را بیان می کند. از منظر وحیانی قرآن، شاخص ترین ویژگی اهل ایمان سبقت در انجام کارهای خیر و احسان و انفاق است. در سوره مؤمنین، اهل ایمان را این گونه توصیف می کند: «آنان در کارهای نیک شتاب می ورزند و در انجام آن سبقت می جویند.» (مؤمنون/ ۶۱)
انفاق و احسان یک قانون عمومی در جهان آفرینش است و اساساً زندگی اجتماعی بدون نیکوکاری معنا و مفهوم ندارد. انفاق فقط در محدوده بذل اموال نیست، بلکه در حوزه تمام مواهب مادی و معنوی است و خداوند هم می فرماید که از آنچه به آنان روزی داده ایم، انفاق و احسان می کنند، اعم از مال و علم و نفوذ اجتماعی و... این خصلت نیکو یکی از ویژگیهای اهل ایمان به شمار می آید.
(تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۷۴) در هر صورت، احسان و انفاق از مصادیق نیکوکاری به شمار می روند و در قرآن بارها از آنها یاد شده است. در کلام امام صادق (علیه السلام) هم این دو لفظ مترادف و با هم به کار رفته است. وقتی «ابی وداد حناط» از امام صادق (علیه السلام) پرسید: احسان به پدر و مادر که در قرآن آمده یعنی چه؟ حضرت فرمود: «یعنی با پدر و مادر نیک رفتاری کنید و نگذارید که آنان نیازهای خود را از شما در خواست کنند. مگر خداوند نمی فرماید که شما به مقام ابرار نمی رسید، مگر اینکه از آنچه دوست دارید، انفاق کنید.» (الکافی، ج ۲، ص ۱۵۷)
قرآن کریم با ارائه الگوهای شایسته در عرصه نیکوکاری، مسلمانان را به این صفت پسندیده ترغیب و تشویق می کند. در آیاتی از کلام الهی، خداوند متعال ضمن اشاره به نیکوکاران راستین، به نحو شایسته ای از آنان تجلیل می کند.
در سوره انسان، اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان الگوی نیکوکاران مطرح شده اند و قرآن در این زمینه می فرماید: « طعام خود را با اینکه به آن نیاز شدید دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می دهند و می گویند: ما به خاطر خدا شما را اطعام می کنیم و هیچ گونه پاداش و سپاسی از شما انتظار نداریم.» (انسان/ ۸ و ۹) در ادامه آیه به پاداش شایسته این گونه نیکوکاران اشاره کرده و جزای آنان را سربلندی در قیامت، غرق شدن در شادی و سرور و دخول در بهشت و بهره مندی از نعمتهای فراوان آن مقرر می دارد و می فرماید: «به خاطر عمل پسندیده احسان و نیکوکاری، خداوند آنان را از بدیهای روز قیامت نگه می دارد و آنان را می پذیرد، در حالی که غرق شادی و سرورند و در برابر صبرشان در انجام کارهای نیک، بهشت و لباسهای حریر بهشتی را به آنان پاداش می دهد.» (همان/ ۱۱ و ۱۲)
ب( پیامبران الهی
در سوره یوسف(علیه السلام) از نیکی آن پیامبر الهی به برادران و پدر و مادر خود خبر می دهد و در سوره مریم حضرت یحیی(علیه السلام) را در زمره رهبران نیک رفتار به شمار آورده، می فرماید: «او نسبت به پدر و مادرش نیکوکار و خوش رفتار بود و هرگز متمرد و نافرمان نبود.»
در سوره قصص به بیان دو ویژگی مهم انسانهای نیکوکار (شایستگی و امانتداری) پرداخته و با نقل داستان حضرت موسی (علیه السلام) خدمات شایسته آن پیامبر آسمانی را متذکر شده و می فرماید که موسی(علیه السلام) هنگامی که به چاه آب در مدین رسید، گروهی از مردم را در آنجا مشاهده کرد که چهارپایان خود را سیراب می کنند و در کنار آنان دو زن را دید که مراقب گوسفندان خویشند و به چاه نزدیک نمی شوند. موسی(علیه السلام) به آن دو گفت: کار شما چیست؟ چرا گوسفندان خود را آب نمی دهید؟ گفتند: ما آنها را آب نمی دهیم تا چوپانها همگی خارج شوند. و پدر ما پیرمردی کهنسال است. موسی(علیه السلام) برای گوسفندان آن دو آب کشید. سپس رو به سایه آورد و عرض کرد: پروردگارا! هر خیر و نیکی که بر من بفرستی، به آن نیازمندم.
ج) افراد شایسته
«حبیب نجار» از دیگر چهره های قرآنی در عرصه احسان و نیکوکاری است که مورد تمجید و ستایش ویژه خداوند متعال قرار گرفته و به عنوان اسوه خیرخواهان معرفی می شود. آن مرد مؤمن برای حمایت از رسولان الهی به نیکترین عمل دست زد و از هدف و مرام آنان در سخت ترین شرایط دفاع نمود و در این راه به شهادت رسید. خداوند متعال نیز او را در جایگاه نیکوکاران مسکن داد. (تفسیر مجمع البیان، ج ۸، ص۶۵۵)
یقیناً نیکوکاران غرق در نعمتهای فراوان خواهند بود. آنان بر تختهای آرام بخش بهشتی تکیه زده و ]مسرور از آن همه نعمت [به زیباییهای بهشت می نگرند. در چهره های شاداب و پرطراوت آنان، نشاط و نعمت را می بینی و می شناسی، آنها از شراب طهور، زلال و دست نخورده و سر به مهر بهشتی می نوشند و سیراب می شوند. مهر آن نوشیدنی ها از مُشک است. پس شایسته است که برای رسیدن به این نعمتهای بهشتی، مشتاقان بر یکدیگر پیشی بگیرند. این شراب طهور آمیخته با «تسنیم» است؛ همان چشمه ای که مقربان از آن می نوشند.» (مطففین/ ۲۸ - ۲۱)
خداوند متعال بندگان خود را چنان به شرکت در این مسابقه و رسیدن به جوایز ارزنده آن تشویق می کند که تمام سعادت طلبان و حقیقت جویان همواره خود را به ورود در این وادی آماده کرده و رسیدن به آن را آرزو می کنند. امام سجاد(ع) در دعای مکارم الاخلاق، قرار گرفتن در ردیف نیکوکاران را از خداوند طلب می کند و می فرماید: خدایا! انجام کارهای خیر برای مردم را به دست من اجرا کن!»
بنابراین، نیکوکاری زمانی نتیجه بخش خواهد بود که اموال بخشیده شده از راه حلال و منبع پاک به دست آمده باشد و گرنه برای صاحب احسان سود و بهره ای در پی نخواهد داشت. (مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۵۶) در سوره توبه نیز با تأکید بر این شرط اساسی احسان، خواستار رفع موانع پذیرش است و در پیش گرفتن شیوه ای صحیح و اصولی را پیشنهاد می کند و خطاب به آلودگان و ریاکاران می فرماید: «بگو! چه از روی میل و رغبت و چه با اکراه و بی میلی انفاق کنید، هرگز از شما پذیرفته نمی شود؛ زیرا گروهی فاسق می باشید و هیچ چیز مانع پذیرش انفاقهای آنان نشد، جز اینکه به خدا و پیامبرش کفر ورزیدند و نماز به جا نمی آورند، مگر با حالت کسالت و انفاقشان نیز با کراهت همراه است. (توبه/ ۵۳ و ۵۴)
طبق این بینش قرآنی، تقوا و پاکدامنی اساسی ترین شرط نیکوکاری برای یک مسلمان محسوب می شود؛ زیرا اگر احسان به خاطر مصالح دنیوی و مقاصد شیطانی و هواهای نفسانی صورت گیرد، در تکامل روح و روان انسان تأثیر ندارد و ارزش واقعی خود را از دست خواهد داد.
به همین جهت، خداوند متعال تمام نیکیها و اعمال خیر را بر اساس تقوا می پذیرد و می فرماید: «خداوند متعال اعمال نیک را فقط از پرهیزگاران و تقوا پیشه گان می پذیرد.» (مائده/ ۲۷) امام حسین (علیه السلام) این شرط اساسی احسان را به شکلی زیبا توضیح داده است. محدث نوری می نویسد: «هنگامی که به آن حضرت خبر دادند عبدا... بن عامر - از کارگزاران حکومتی دستگاه ستمگر بنی امیه - چنین و چنان صدقه داده و عده زیادی برده آزاد کرده است، امام حسین(علیه السلام) فرمود: مثل عبدا... بن عامر همانند کسی است که از حاجیان و راهیان خانه خدا سرقت کرده و سپس اموال دزدی را صدقه می دهد.
آنگاه افزود: احسان پاکیزه، شایسته کسی است که در راه کسب سرمایه اش، پیشانی او عرق نموده و صورتش غبار آلود شده است. وقتی از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد: منظور حضرت از نیکوکار شایسته چه کسی است؟ فرمود: علی بن ابی طالب (علیهما السلام)» (مستدرک الوسائل، ج ۷، ص ۲۴۴)
اساساً انفاق و احسان برای تقرب به خداوند متعال صورت می گیرد و برای این منظور باید از اموال پاکیزه و حلال استفاده کرد؛ زیرا مردم وقتی می خواهند به سلاطین و شخصیتهای بزرگ تقرب جویند، بهترین و دوست داشتنی ترین اموال خود را هدیه می برند، در حالی که آن پادشاهان همانند خود آنان انسان هایی ضعیف و ناتوانند، پس چگونه ممکن است که انسان به پیشگاه خداوند که تمام عالم هستی از اوست، با اموالی بی ارزش و آلوده و نامرغوب، تقرب جوید.
منبع: روزنامه قدس
● نشانه اهل ایمان
علامه طباطبایی در تفسیر آیه «ان ا... یأمر بِالعدل والاحسان» می نویسد: «احسان، خیر و نیکی رساندن به دیگری است، بدون اینکه عوض آن را از طرف مقابل توقع داشته باشد.
احسان و نیکوکاری علاوه بر اینکه مشکلات فقرا و درماندگان را برطرف می کند و محبت و رحمت را در جامعه توسعه می دهد، آثار مهمترش به خود نیکوکار برمی گردد؛ چون باعث می شود ثروت در اجتماع به گردش درآید و امنیت و رفاه عمومی پدید آید و نگرانی و اضطراب به مودت و اعتماد و اطمینان تبدیل گردد.» (تفسیرالمیزان، ج ۱۲، ص ۳۳۲) و در مقابل به ثروتمندان بی درد و کسانی که از داراییهای خود به شدت مواظبت کرده و از احسان و نیکوکاری خودداری می کنند، به عذاب دردناک وعده داده و فرموده است: « کسانی را که سرمایه ها و اموال بی شمار خود از طلا و نقره را ذخیره می کنند و در راه خدا احسان و انفاق نمی کنند، به مجازات دردناک و سختی بشارت بده!»( توبه/ ۳۴) در ادامه آیه به وضعیت اسفبار آنان در روز قیامت اشاره کرده و چگونگی مجازات آنان را بیان می کند. از منظر وحیانی قرآن، شاخص ترین ویژگی اهل ایمان سبقت در انجام کارهای خیر و احسان و انفاق است. در سوره مؤمنین، اهل ایمان را این گونه توصیف می کند: «آنان در کارهای نیک شتاب می ورزند و در انجام آن سبقت می جویند.» (مؤمنون/ ۶۱)
انفاق و احسان یک قانون عمومی در جهان آفرینش است و اساساً زندگی اجتماعی بدون نیکوکاری معنا و مفهوم ندارد. انفاق فقط در محدوده بذل اموال نیست، بلکه در حوزه تمام مواهب مادی و معنوی است و خداوند هم می فرماید که از آنچه به آنان روزی داده ایم، انفاق و احسان می کنند، اعم از مال و علم و نفوذ اجتماعی و... این خصلت نیکو یکی از ویژگیهای اهل ایمان به شمار می آید.
(تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۷۴) در هر صورت، احسان و انفاق از مصادیق نیکوکاری به شمار می روند و در قرآن بارها از آنها یاد شده است. در کلام امام صادق (علیه السلام) هم این دو لفظ مترادف و با هم به کار رفته است. وقتی «ابی وداد حناط» از امام صادق (علیه السلام) پرسید: احسان به پدر و مادر که در قرآن آمده یعنی چه؟ حضرت فرمود: «یعنی با پدر و مادر نیک رفتاری کنید و نگذارید که آنان نیازهای خود را از شما در خواست کنند. مگر خداوند نمی فرماید که شما به مقام ابرار نمی رسید، مگر اینکه از آنچه دوست دارید، انفاق کنید.» (الکافی، ج ۲، ص ۱۵۷)
● اسوه های نیکوکاری
قرآن کریم با ارائه الگوهای شایسته در عرصه نیکوکاری، مسلمانان را به این صفت پسندیده ترغیب و تشویق می کند. در آیاتی از کلام الهی، خداوند متعال ضمن اشاره به نیکوکاران راستین، به نحو شایسته ای از آنان تجلیل می کند.
در سوره انسان، اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان الگوی نیکوکاران مطرح شده اند و قرآن در این زمینه می فرماید: « طعام خود را با اینکه به آن نیاز شدید دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می دهند و می گویند: ما به خاطر خدا شما را اطعام می کنیم و هیچ گونه پاداش و سپاسی از شما انتظار نداریم.» (انسان/ ۸ و ۹) در ادامه آیه به پاداش شایسته این گونه نیکوکاران اشاره کرده و جزای آنان را سربلندی در قیامت، غرق شدن در شادی و سرور و دخول در بهشت و بهره مندی از نعمتهای فراوان آن مقرر می دارد و می فرماید: «به خاطر عمل پسندیده احسان و نیکوکاری، خداوند آنان را از بدیهای روز قیامت نگه می دارد و آنان را می پذیرد، در حالی که غرق شادی و سرورند و در برابر صبرشان در انجام کارهای نیک، بهشت و لباسهای حریر بهشتی را به آنان پاداش می دهد.» (همان/ ۱۱ و ۱۲)
ب( پیامبران الهی
در سوره یوسف(علیه السلام) از نیکی آن پیامبر الهی به برادران و پدر و مادر خود خبر می دهد و در سوره مریم حضرت یحیی(علیه السلام) را در زمره رهبران نیک رفتار به شمار آورده، می فرماید: «او نسبت به پدر و مادرش نیکوکار و خوش رفتار بود و هرگز متمرد و نافرمان نبود.»
در سوره قصص به بیان دو ویژگی مهم انسانهای نیکوکار (شایستگی و امانتداری) پرداخته و با نقل داستان حضرت موسی (علیه السلام) خدمات شایسته آن پیامبر آسمانی را متذکر شده و می فرماید که موسی(علیه السلام) هنگامی که به چاه آب در مدین رسید، گروهی از مردم را در آنجا مشاهده کرد که چهارپایان خود را سیراب می کنند و در کنار آنان دو زن را دید که مراقب گوسفندان خویشند و به چاه نزدیک نمی شوند. موسی(علیه السلام) به آن دو گفت: کار شما چیست؟ چرا گوسفندان خود را آب نمی دهید؟ گفتند: ما آنها را آب نمی دهیم تا چوپانها همگی خارج شوند. و پدر ما پیرمردی کهنسال است. موسی(علیه السلام) برای گوسفندان آن دو آب کشید. سپس رو به سایه آورد و عرض کرد: پروردگارا! هر خیر و نیکی که بر من بفرستی، به آن نیازمندم.
ج) افراد شایسته
«حبیب نجار» از دیگر چهره های قرآنی در عرصه احسان و نیکوکاری است که مورد تمجید و ستایش ویژه خداوند متعال قرار گرفته و به عنوان اسوه خیرخواهان معرفی می شود. آن مرد مؤمن برای حمایت از رسولان الهی به نیکترین عمل دست زد و از هدف و مرام آنان در سخت ترین شرایط دفاع نمود و در این راه به شهادت رسید. خداوند متعال نیز او را در جایگاه نیکوکاران مسکن داد. (تفسیر مجمع البیان، ج ۸، ص۶۵۵)
● نشانه نیکوکاری
● پاداش نیکوکاران
یقیناً نیکوکاران غرق در نعمتهای فراوان خواهند بود. آنان بر تختهای آرام بخش بهشتی تکیه زده و ]مسرور از آن همه نعمت [به زیباییهای بهشت می نگرند. در چهره های شاداب و پرطراوت آنان، نشاط و نعمت را می بینی و می شناسی، آنها از شراب طهور، زلال و دست نخورده و سر به مهر بهشتی می نوشند و سیراب می شوند. مهر آن نوشیدنی ها از مُشک است. پس شایسته است که برای رسیدن به این نعمتهای بهشتی، مشتاقان بر یکدیگر پیشی بگیرند. این شراب طهور آمیخته با «تسنیم» است؛ همان چشمه ای که مقربان از آن می نوشند.» (مطففین/ ۲۸ - ۲۱)
خداوند متعال بندگان خود را چنان به شرکت در این مسابقه و رسیدن به جوایز ارزنده آن تشویق می کند که تمام سعادت طلبان و حقیقت جویان همواره خود را به ورود در این وادی آماده کرده و رسیدن به آن را آرزو می کنند. امام سجاد(ع) در دعای مکارم الاخلاق، قرار گرفتن در ردیف نیکوکاران را از خداوند طلب می کند و می فرماید: خدایا! انجام کارهای خیر برای مردم را به دست من اجرا کن!»
● شرایط نیکوکاری
بنابراین، نیکوکاری زمانی نتیجه بخش خواهد بود که اموال بخشیده شده از راه حلال و منبع پاک به دست آمده باشد و گرنه برای صاحب احسان سود و بهره ای در پی نخواهد داشت. (مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۵۶) در سوره توبه نیز با تأکید بر این شرط اساسی احسان، خواستار رفع موانع پذیرش است و در پیش گرفتن شیوه ای صحیح و اصولی را پیشنهاد می کند و خطاب به آلودگان و ریاکاران می فرماید: «بگو! چه از روی میل و رغبت و چه با اکراه و بی میلی انفاق کنید، هرگز از شما پذیرفته نمی شود؛ زیرا گروهی فاسق می باشید و هیچ چیز مانع پذیرش انفاقهای آنان نشد، جز اینکه به خدا و پیامبرش کفر ورزیدند و نماز به جا نمی آورند، مگر با حالت کسالت و انفاقشان نیز با کراهت همراه است. (توبه/ ۵۳ و ۵۴)
طبق این بینش قرآنی، تقوا و پاکدامنی اساسی ترین شرط نیکوکاری برای یک مسلمان محسوب می شود؛ زیرا اگر احسان به خاطر مصالح دنیوی و مقاصد شیطانی و هواهای نفسانی صورت گیرد، در تکامل روح و روان انسان تأثیر ندارد و ارزش واقعی خود را از دست خواهد داد.
به همین جهت، خداوند متعال تمام نیکیها و اعمال خیر را بر اساس تقوا می پذیرد و می فرماید: «خداوند متعال اعمال نیک را فقط از پرهیزگاران و تقوا پیشه گان می پذیرد.» (مائده/ ۲۷) امام حسین (علیه السلام) این شرط اساسی احسان را به شکلی زیبا توضیح داده است. محدث نوری می نویسد: «هنگامی که به آن حضرت خبر دادند عبدا... بن عامر - از کارگزاران حکومتی دستگاه ستمگر بنی امیه - چنین و چنان صدقه داده و عده زیادی برده آزاد کرده است، امام حسین(علیه السلام) فرمود: مثل عبدا... بن عامر همانند کسی است که از حاجیان و راهیان خانه خدا سرقت کرده و سپس اموال دزدی را صدقه می دهد.
آنگاه افزود: احسان پاکیزه، شایسته کسی است که در راه کسب سرمایه اش، پیشانی او عرق نموده و صورتش غبار آلود شده است. وقتی از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد: منظور حضرت از نیکوکار شایسته چه کسی است؟ فرمود: علی بن ابی طالب (علیهما السلام)» (مستدرک الوسائل، ج ۷، ص ۲۴۴)
اساساً انفاق و احسان برای تقرب به خداوند متعال صورت می گیرد و برای این منظور باید از اموال پاکیزه و حلال استفاده کرد؛ زیرا مردم وقتی می خواهند به سلاطین و شخصیتهای بزرگ تقرب جویند، بهترین و دوست داشتنی ترین اموال خود را هدیه می برند، در حالی که آن پادشاهان همانند خود آنان انسان هایی ضعیف و ناتوانند، پس چگونه ممکن است که انسان به پیشگاه خداوند که تمام عالم هستی از اوست، با اموالی بی ارزش و آلوده و نامرغوب، تقرب جوید.
منبع: روزنامه قدس
