در عصر کنونی که به تعبیر برخی از اندیشمندان، «عصر اضطراب» نامیده شده است، مشکلات بسیاری در باب روح و روان متوجه بشر امروزی شده است، که برای درمان این بیماری و مشکلات، گرچه علم جدید روانشناسی نسخه‌هایی برای آن پیچیده است اما این درمان‌ها از آنجایی که بر اساس تجربه در آزمایشگاه‌ها و نظریه‌پردازی می‌باشد، نتوانسته درمان واقعی برای این دردهای جانکاه باشد و فقط در بعضی موارد نقش مسکن را داشته است نه درمان واقعی، بنابراین ضرورت ایجاب می‌کند درمان‌هایی را به کار بگیریم که سرچشمه آنها وحیانی و از منبعی الهی باشد که آفریدگار و خالق بشر است، لذا در این تحقیق سعی شده به اندازه توان به گوشه‌ای از دریای بیکران بیانات امیر کلام، حضرت علی (علیه‌السلام) اشاره شود که درمان واقعی این بیماری‌ها فقط در کلام این بزرگواران است.
کلید واژه‌ها: نهج البلاغه، بهداشت روان، روان سالم، روان ناسالم، روانشناسی غرب.
ب لازم به ذکر است که تقدیم مباحث تخصّصی و علمی روانشناسی امروز، به خاطر ایجاد بستر و زمینه مناسبی برای درک بهتر مطالب امام امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) است و همان گونه که حضرت، مقتدای ما در اعمال است در کلام و سخن نیز مقتدا و امام است و دیگر گفتارها و نوشتارها، مأموم اندیشه و بیان آن بزرگوار خواهد بود.
ج نکته قابل توجّه در روانشناسی این است که با تحقیق و دقّت در مباحث جدید علم روانشناسی می‌یابیم که برخی نظریّه پردازان روان آدمی، روح و روان انسان را تنها در مکانیسم‌ها، واکنش‌ها، غرایز طبیعی و رفتارهای توجیه شده توسّط عوامل غیر اختیاری مورد بررسی قرار داده و حقایقی چون وجدان، عشق، ارزش‌ها و ... را نادیده گرفته‌اند. برخی از آنها با نگره اومانیسم (انسان محوری) به مسایل روانی انسان‌ها نگریسته و نسخه‌های درمانی خویش را نیز با همین تصوّر ارائه می‌دهند. (6) اریک فروم روان‌شناس معروف می‌گوید: «سنّت بررسی روح آدمی، با توجّه به تقوا و سعادت وی در روانشناسی به کار نهاده شد. روانشناسی آکادمیک که می‌کوشید به علوم طبیعی و روش‌های آزمایشگاهی توزین و شمارش تأسّی جوید، با همه چیز، جز روح سر وکار داشت. هم چنین می‌کوشید جنبه‌هایی از انسان را که می‌توان آنها را در آزمایشگاه‌ها تحت بررسی قرار داده آشکار سازد و مدّعی بود که وجدان، داوری، ارزش‌ها و شناسایی خیر و شرّ مفاهیمی ماورای طبیعی و خارج از قلمرو روانشناسی است.»(7) اریک فروم معتقد است که این روانشناسی فقط به مکانیسم واکنش‌سازی‌ها و غرایز علاقه‌مند بوده و به پدیده‌های بسیار و ویژه انسانی مثل عشق، منطق، وجدان و ارزش‌ها کاری نداشته است و بیشتر به مسایل ناچیزی، آن هم به صورت موهوم توجّه می‌کنند و شاید به همین جهت باشد که برخی از روانشناسان معاصر پیشنهاد کرده‌اند که نام علم روانشناسی به رفتارشناسی تغییر یابد. (8) اینک با توجه به این مطلب می‌توان به عظمت و جامعیت روانشناسی اسلامی پی برد و روان آدمی را با نگاهی به تمامی زوایای آن و نه تنها بر اساس رفتارهای ظاهری افراد، بررسی کرد. در بسیاری از موارد که روانشناسی جدید سکوت کرده است می‌توان از متون اسلامی، به ویژه نهج‌البلاغه یاری گرفت و مباحث جدید روان‌شناختی را مطرح کرد.
من نکردم خلق تا سودی کنم
تا که بر بندگان جودی کنم(22)
جهت روشن شدن این مطلب که هدف خداوند از خلقت چه بوده است به مثالی بسنده می‌کنیم:
ما نبودیم و تقاضامان نبود
لطف او ناگفته ما می‌شنود (23)
پس وقتی که گفته می‌شود هدف از خلقت انسان چیست؟ یعنی هدفی که انسان باید به آن برسد تا نقایص او جبران و خلأهایش پر شود، یعنی در اینجا انسان است که باید به کمال برسد نه خالق او. بنابرین روان سالم و ناسالم را باید بر حسب این که آیا در مسیر رسیدن به کمال نهایی خود می‌باشد یا نه، ارزیابی نمود. یعنی انسانی که در جهت رسیدن به کمال نهایی خود است دارای روانی سالم می‌باشد. البته انسان گاهی از مسیر خود خارج می‌شود، یعنی دچار روان ناسالم می‌گردد که اگر با توجّه به شاخص‌هایی که در جهت رسیدن به هدف وجود دارد، مجدداً به مسیر صحیح بازگردد، باز روان سالم را به دست آورده است. در واقع روان سالم نیز به مانند جسم او با رعایت بهداشت می‌تواند از ایجاد اختلال در خود پرهیز نماید و یا در مواقعی هم که دچار اختلال و عدم سلامت شود (به مانند بیماری‌های جسمی) با اجرای تدابیری خاص می‌تواند اختلال و بیماری حاصله را به طور کامل و یا نسبی درمان نماید.
رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند
بنگر که تا چه حدّ است مقام آدمیّت (25)
و نیز در مورد قدرت انسان فرمود: «وَ عَلَََّمَ آدَمَ الْاَسْمَاءَ کل‌ها» (26) و همه نام‌ها را به آدم آموخت. البته آدم تنها خلیفه خداوند در زمین نیست، بلکه خلیفه خداوند در تمام هستی می‌باشد، چرا که به فرشتگان نیز امر فرمود تا به مقام آدم سجده کنند. «وَ اِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ» (27)
تو بودی عکس معبود ملائک
از آن گشتی تو مسجود ملائک(28)
بنابرین هر انسانی باید به آنجا برسد که خود را خلیفه خداوند دانسته و کسی را غیر از خدا صاحب قدرت نداند و این همان اصل اوّل از اصول دین است. (توحید) بنابراین انسانی دارای روان سالم است که مؤمن باشد، با همه خصوصیّاتی که دین برای او شمرده، البته مؤمن به معنای معصوم نیست، بلکه مؤمن کسی است که اگر روانش گهگاهی دچار اختلال شود باز، با همان راه‌هایی که دین جهت برگشتن به مسیر اصلی عنوان نموده است به ترمیم روان خود اقدام نماید. پس هر وقت انسان خدا را فراموش کرد، جهت خود را در نظام هستی گم کرده و وقتی بندگی و عبادت خدا را فراموش کرد، حتماً به بندگی و عبادت غیر خدا افتاده و از اینجاست که اضطرابات و تشویش‌ها به سراغش می‌آید. (29) «وَ لَا تَکُونُواْ کَالَّذِینَ نَسُواْ الَلَّهَ فَانْسَیهُمْ اَنْفُسَهُم ...»(30) و مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، پس خدا هم خودشان را از یادشان برد.
این همه گفتیم باقی فکر کن
فکر اگر جامد بود رو ذکر کن
ذکر آرد فکر را در اهتزاز
ذکر را خورشید آن افسرده ساز (31)
«وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُون» (32) «جنّ و انسان را خلق نکردم جز برای اینکه عبادتم کنند.»
اضطراب و افسردگی یکی از مشکلات اساسی عصر کنونی
پژمردگی، افسردگی، احساس عدم نشاط، و دل مردگی، از پدیده‌های وحشتناک عصر ماست، نمی‌گوییم در گذشته این‌ها وجود نداشته، ولی قدر مسلّم ابعاد آن این چنین وسیع نبوده است. راستی چرا مردم عصر ما با این همه امکاناتی که دارند، با این که: ساعات کار نسبت به گذشته بسیار کم شده است، و به عکس بر ساعات فراغت و تفریح افزوده گشته، در گذشته گاهی افراد، در شبانه روز 14 تا 16 ساعت کار می‌کردند، اما امروزه حداکثر ساعت کار 8 ساعت حتی 6 ساعت و 5 ساعت نیز هست؛ و با ماشینی شدن زندگی باز ممکن است به کمتر از این نیز برسد. بارها از دوش بشر برداشته شده و بر دوش چرخ‌های عظیم کارخانجات قرار گرفته حتی در داخل منازل همه چیز به صورت برقی آمده، و نه تنها لباس‌شویی و ظرف‌شویی و جاروبرقی و وسایل دیگر، برقی شده بلکه حتّی ماساژ اعضای بدن نیز با وسایل برقی انجام می‌گیرد. امکانات و ثروت نسبت به گذشته بسیار افزایش پیدا کرده، وسایل، تغذیه، خانه‌های مدرن و مجهز،¬ وسیله نقلیه و اتومبیل‌هایی که در آن انسان هیچ‌گونه گرما و سرمایی احساس نمی‌کند و حتی از درون آن می‌تواند با منزل و مرکز کار خود رابطه تلفنی و تصویری زنده داشته باشد، کار را به قدری آسان کرده که در هیچ زمانی انسان چنین زندگی مرفّهی را حّتی در خواب هم نمی‌دید. انواع وسایل تفریحی مدرن و متنوّع، گردش دور دنیا و استفاده از تمام مناظر طبیعی جهان و خلاصه هر تفریحی که به فکر انسان بیاید، امروزه در دسترس او قرار گرفته و وسایلش برای او فراهم است. با این حال انسان عصر ما باید در آرامش کامل فرو برود، و از سلامت کامل جسم و روح برخوردار گردد، در حالی که می‌بینیم انسان‌ها (مخصوصاً در کشورهای پیشرفته) در یک حال اضطراب و نگرانی فوق‌العاده به سر می‌برند. احساس می‌کنند زندگی خشن شده و لطافت خود را از دست داده است، آن روح و نشاطی که در یک روستایی چند قرن پیش وجود داشت هرگز در خانه مرفّه‌ترین ثروتمندان امروز دیده نمی‌شود. سفره‌ها رنگین‌تر و غذاها متنوّع‌تر و اسباب تنوّع از همیشه بیشتر، اما احساس لذّت کمتر شده است! بسیاری از مردم در کشورهای بزرگ صنعتی، صبح بامداد با «دارو» از خواب بیدار می‌شوند و با «دارو» به خواب می‌روند، غالباً در جستجوی داروهای مسکّن اعصاب، موادّ مخدّر، کتاب‌هایی که گفتگو از مبارزه با نگرانی‌ها می‌کند هستند. لبخندهای مصنوعی آنها روشن‌گر تضاد درون و برون آنها است. قیافه‌های عصبانی و گفتگوهای بی‌روح، همه نشانی از این وضع ناراحت کننده است. افزایش هولناک آمار بیماران روانی و توسعه روز افزون بیمارستان‌های روان و اعصاب دلیل زنده دیگری برای این موضوع به شمار می‌رود.
توضیح اینکه:
اگر می‌گوییم این‌ها حکم داروی تسکینی دارد، به خاطر آن است که یک داروی حقیقی دارویی است که ریشه بیماری را نابود کند، نه آثار آن را موقّتاً! ما اگر می‌خواهیم به راستی نگرانی‌ها را از خود دور سازیم باید کاری کنیم که ریشه نگرانی‌ها را از خود دور سازیم، باید کاری کنیم که ریشه نگرانی‌ها از بین برود. من اگر از مرگ می‌ترسم به خاطر آن است که، مرگ را آخرین نقطه حیات، فکر می‌کنم، نه دریچه‌ای به سوی جهان ابدی، و مادامی که این طرز تفکر من درباره مرگ از بین نرود، وحشت و نگرانی من همچنان باقی است. اکنون در حدیثی از امیرمؤمنان (علیه‌السلام) ریشه تمام مشکلات بشر را بررسی و درمان واقعی آن را بیان می‌داریم.
نویسنده: بهروز رضائی
1.قرآن کریم
2.نهج البلاغه
3.ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، کتاب نیستان، بی چا، تهران، 1388 ش.
4. اسماعیلی، سعید، روانشناسی روان (بررسی روان از دیدگاه برخی متفکران اسلامی– انسان از آغاز تا بی نهایت) مؤسسه انتشاراتی نقش نگین، چاپ اول، اصفهان، 1384 ش.
5. امامی، جعفر، بهترین راه غلبه بر نگرانی‌ها و نا امیدی‌ها، انتشارات نسل جوان، نهم، قم، 1372 ش.
6. پریور، علی، نابسامانی‌های روانی، شرکت سهامی، بی چا، تهران، 1350 ش.
7.جرداق، جرج، صورت العدالة الانسانیة، ترجمه و توضیح هادی خسروشاهی، بوستان کتاب، بی چا، قم، 1389 ش.
8.جعفری، محمدتقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی چا، قم، 1362 ش.
9.دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی زهد، تهران، چاپ سوم، 1380 ش.
10.سعدی، مصلح ابن عبدالله، کلیات سعدی، طه، قزوین، بی چا، 1386 ش.
11.شبستری، محمود ابن عبد الکریم، کتاب سبز، تهران، بی چا، 1387 ش.
12. شولتس، دو آن، روانشناسی کمال، ترجمه گیتی خوشدل، پیکان، بی چا، تهران، 1380 ش.
13. عبده، محمد، نهج‌البلاغه، قلم نو، بی چا، قم، 1386 ش.
14. فروم، اریک، روان‌کاوی و دین، ترجمه ارسین نظریان، مروارید، بی چا، تهران، 1382 ش.
15.کتانی، سلیمان، مشعلی و دژی، ترجمه جلال‌الدین فارسی، بی چا، تهران، بی تا.
16. کریمی، یوسف، روانشناسی شخصیت، دانشگاه پیام نور، بی چا، تهران، 1381 ش.
17.مولوی، جلال الدین محمد بن محمد، محمد (ص)، تهران، بی چا، 1388 ش.
18. معین‌السادات و طیبی، مریم و ناهید، روانشناسی زن در نهج البلاغه، انتشارات بهشت بینش، چاپ دوم، قم،1381 ش.
19. مطهری، مرتضی، جاذبه و دافعه امام علی (علیه السلام)، انتشارات دفتر مرکزی جهاد سازندگی، بی چا، تهران، بی تا.
20. نصر، عباس، آفات شخصیت (درسی از نهج البلاغه درباره شخصیت و آفات آن)، ناظر، بی چا، اصفهان، 1372 ش.
21.نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، بی چا، مشهد، 1377 ش.
پیشگفتار
ضرورت تحقیق:
روش تحقیق:
تعریف اصطلاحات:
اومانیسم :
اختلالات روان‌تنی (سایکو سوماتیک) :
رفتارشناسی:
هیپوتالاموس:
نکاتی چند:
ب لازم به ذکر است که تقدیم مباحث تخصّصی و علمی روانشناسی امروز، به خاطر ایجاد بستر و زمینه مناسبی برای درک بهتر مطالب امام امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) است و همان گونه که حضرت، مقتدای ما در اعمال است در کلام و سخن نیز مقتدا و امام است و دیگر گفتارها و نوشتارها، مأموم اندیشه و بیان آن بزرگوار خواهد بود.
ج نکته قابل توجّه در روانشناسی این است که با تحقیق و دقّت در مباحث جدید علم روانشناسی می‌یابیم که برخی نظریّه پردازان روان آدمی، روح و روان انسان را تنها در مکانیسم‌ها، واکنش‌ها، غرایز طبیعی و رفتارهای توجیه شده توسّط عوامل غیر اختیاری مورد بررسی قرار داده و حقایقی چون وجدان، عشق، ارزش‌ها و ... را نادیده گرفته‌اند. برخی از آنها با نگره اومانیسم (انسان محوری) به مسایل روانی انسان‌ها نگریسته و نسخه‌های درمانی خویش را نیز با همین تصوّر ارائه می‌دهند. (6) اریک فروم روان‌شناس معروف می‌گوید: «سنّت بررسی روح آدمی، با توجّه به تقوا و سعادت وی در روانشناسی به کار نهاده شد. روانشناسی آکادمیک که می‌کوشید به علوم طبیعی و روش‌های آزمایشگاهی توزین و شمارش تأسّی جوید، با همه چیز، جز روح سر وکار داشت. هم چنین می‌کوشید جنبه‌هایی از انسان را که می‌توان آنها را در آزمایشگاه‌ها تحت بررسی قرار داده آشکار سازد و مدّعی بود که وجدان، داوری، ارزش‌ها و شناسایی خیر و شرّ مفاهیمی ماورای طبیعی و خارج از قلمرو روانشناسی است.»(7) اریک فروم معتقد است که این روانشناسی فقط به مکانیسم واکنش‌سازی‌ها و غرایز علاقه‌مند بوده و به پدیده‌های بسیار و ویژه انسانی مثل عشق، منطق، وجدان و ارزش‌ها کاری نداشته است و بیشتر به مسایل ناچیزی، آن هم به صورت موهوم توجّه می‌کنند و شاید به همین جهت باشد که برخی از روانشناسان معاصر پیشنهاد کرده‌اند که نام علم روانشناسی به رفتارشناسی تغییر یابد. (8) اینک با توجه به این مطلب می‌توان به عظمت و جامعیت روانشناسی اسلامی پی برد و روان آدمی را با نگاهی به تمامی زوایای آن و نه تنها بر اساس رفتارهای ظاهری افراد، بررسی کرد. در بسیاری از موارد که روانشناسی جدید سکوت کرده است می‌توان از متون اسلامی، به ویژه نهج‌البلاغه یاری گرفت و مباحث جدید روان‌شناختی را مطرح کرد.
علی (علیه السّلام) از منظر دیگران
سخنی در نهج‌البلاغه:
نکته مهم و قابل ذکر این که بسیاری از مبانی و مفاهیم روانشناسی صادره از حضرت علی (علیه‌السّلام) که در کتاب‌های روایی وجود دارد هنوز توسّط بشر امروز کشف نشده است و در آینده این گنج‌های پنهانی یکی پس از دیگری به دست اندیشه بشر خواهد رسید. برای مثال در میان اختلال‌ها و امراض بشر نوعی بیماری به نام «سایکو سوماتیک» وجود دارد که به بررسی آثار بیماری‌های روانی در جسم انسان می‌پردازد و از آن به «عوارض روان‌تنی» تعبیر می‌شود.
در بیماری‌های سایکو سوماتیک معمولا ضایعه تشریحی مخصوصی در مغز موجود نیست و شخصیّت آدمی نیز از بین نرفته ولی مشکلات و ناراحتی‌های فرد سبب تحریک هیپوتالاموس شده و از آن راه، عدم تعادل واضحی در دستگاه‌های مختلف بدن ایجاد کرده است. (17) بسیاری از این ناراحتی‌های جسمی ناشی از استرس‌های روانی است و برخی از اختلالات دستگاه‌های بدن نیز ریشه روانی و عصبی دارد. مثل کودکان، آنگاه که برای اوّلین بار وارد محیط مدرسه می‌شوند اگر زمینه قبلی فراهم نشده باشد، استرس‌های روانی در آنان موجب ادرار غیر اختیاری می‌شود و اختلالات دستگاه گوارش در موارد بسیاری در حالت بحرانی و حسّاس زندگی به وجود می‌آید. روانشناسان عدم امنیّت روانی و سازش نداشتن با درون خود و نداشتن برنامه صحیح در زندگی را علّت‌های اصلی نابسامانی روانی می‌دانند. تاثیر مشکلات روانی را امام علی (علیه‌السّلام) با تعبیر ساده و زیبایی چنین بیان می‌فرمایند: «مَا اَضْمَرَ اَحَدٌ شَیئاً الّا ظَهَرَ فِی فَلَتَاتِ لِسَانِه، وَ صَفَحَاتِ وَجْهِه» (18) «کسی چیزی را در دل پنهان نکرد جز آن که در لغزش‌های زبان و رنگ رخساره‌اش آشکار خواهد شد.» روانشناسان ایجاد آرامش روانی و داشتن خلوتی برای کنار آمدن با خود و ابراز احساسات، از جمله درمان‌های بیماری‌های سایکو سوماتیک می‌دانند و حضرت علی (علیه‌السّلام) همه درمان‌های موجود را در جمله آسمانی؛ «لَا یُؤْنِسَنَّکَ اِلَّا الّحَق» (19) آورده و می‌فرماید: «جز پیوند به خداوند متعال چیزی تو را آرام نمی‌کند.» آنچه امروزه از حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌بینیم و می‌خوانیم موجی از بیکران علم اوست. بسیاری از علوم نهفته در سینه او به علّت ظرفیّت انسان‌های آن عصر بیان نشده است و برخی نیز در تیررَس حوادث تاریخی قرار گرفته و به دست ما نرسیده است. حضرت با دست مبارک اشاره به سینه خود کرده، می‌فرماید: «هَا اِنَّ هُنَا لَعِلْماً جَمَّاً (وَ اَشَارَ بِیَدِهِ اِلَی صَدْرِهِ) لَوْ اَصَبْتُ لَهُ حَمَلَه» (20) «بدان که در اینجا (سینه حضرت) علم فروانی است که اگر افراد لایق (با ظرفیت) می‌یافتم به آنها تعلیم می‌دادم.» بنابراین بشر به علّت بی‌لیاقتی مردم کم ظرفیّت در آن زمان، از داشتن و دانستن تمام علوم پنهانی در سینه علی (علیه‌السّلام) محروم شد؛ از سخنان کسی که امیر کلام بود و آن گونه که خود می‌فرمود ریشه درخت سخن در وجودش دویده است و سایه‌های آن به سر او گسترده است. «وَ اِنَّا لَاُمَرَاءُ اَلْکَلَامِ، وَ فِینَا تَنْشَّبَتْ عُرُوقُهُ، َو عَلَیْنََا تَهَدَّلَتْ غُصُونُه» (21) «همانا ما امیران سخن می‌باشیم، درخت سخن در ما ریشه دوانده، و شاخه‌های آن بر ما سایه افکنده است.»
روان سالم و نا سالم
من نکردم خلق تا سودی کنم
تا که بر بندگان جودی کنم(22)
جهت روشن شدن این مطلب که هدف خداوند از خلقت چه بوده است به مثالی بسنده می‌کنیم:
هدف خورشید از پرتو افشانی چیست؟
ما نبودیم و تقاضامان نبود
لطف او ناگفته ما می‌شنود (23)
پس وقتی که گفته می‌شود هدف از خلقت انسان چیست؟ یعنی هدفی که انسان باید به آن برسد تا نقایص او جبران و خلأهایش پر شود، یعنی در اینجا انسان است که باید به کمال برسد نه خالق او. بنابرین روان سالم و ناسالم را باید بر حسب این که آیا در مسیر رسیدن به کمال نهایی خود می‌باشد یا نه، ارزیابی نمود. یعنی انسانی که در جهت رسیدن به کمال نهایی خود است دارای روانی سالم می‌باشد. البته انسان گاهی از مسیر خود خارج می‌شود، یعنی دچار روان ناسالم می‌گردد که اگر با توجّه به شاخص‌هایی که در جهت رسیدن به هدف وجود دارد، مجدداً به مسیر صحیح بازگردد، باز روان سالم را به دست آورده است. در واقع روان سالم نیز به مانند جسم او با رعایت بهداشت می‌تواند از ایجاد اختلال در خود پرهیز نماید و یا در مواقعی هم که دچار اختلال و عدم سلامت شود (به مانند بیماری‌های جسمی) با اجرای تدابیری خاص می‌تواند اختلال و بیماری حاصله را به طور کامل و یا نسبی درمان نماید.
کمال انسان در چیست؟
رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند
بنگر که تا چه حدّ است مقام آدمیّت (25)
و نیز در مورد قدرت انسان فرمود: «وَ عَلَََّمَ آدَمَ الْاَسْمَاءَ کل‌ها» (26) و همه نام‌ها را به آدم آموخت. البته آدم تنها خلیفه خداوند در زمین نیست، بلکه خلیفه خداوند در تمام هستی می‌باشد، چرا که به فرشتگان نیز امر فرمود تا به مقام آدم سجده کنند. «وَ اِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ» (27)
تو بودی عکس معبود ملائک
از آن گشتی تو مسجود ملائک(28)
بنابرین هر انسانی باید به آنجا برسد که خود را خلیفه خداوند دانسته و کسی را غیر از خدا صاحب قدرت نداند و این همان اصل اوّل از اصول دین است. (توحید) بنابراین انسانی دارای روان سالم است که مؤمن باشد، با همه خصوصیّاتی که دین برای او شمرده، البته مؤمن به معنای معصوم نیست، بلکه مؤمن کسی است که اگر روانش گهگاهی دچار اختلال شود باز، با همان راه‌هایی که دین جهت برگشتن به مسیر اصلی عنوان نموده است به ترمیم روان خود اقدام نماید. پس هر وقت انسان خدا را فراموش کرد، جهت خود را در نظام هستی گم کرده و وقتی بندگی و عبادت خدا را فراموش کرد، حتماً به بندگی و عبادت غیر خدا افتاده و از اینجاست که اضطرابات و تشویش‌ها به سراغش می‌آید. (29) «وَ لَا تَکُونُواْ کَالَّذِینَ نَسُواْ الَلَّهَ فَانْسَیهُمْ اَنْفُسَهُم ...»(30) و مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، پس خدا هم خودشان را از یادشان برد.
این همه گفتیم باقی فکر کن
فکر اگر جامد بود رو ذکر کن
ذکر آرد فکر را در اهتزاز
ذکر را خورشید آن افسرده ساز (31)
«وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُون» (32) «جنّ و انسان را خلق نکردم جز برای اینکه عبادتم کنند.»
اضطراب و افسردگی یکی از مشکلات اساسی عصر کنونی
پژمردگی، افسردگی، احساس عدم نشاط، و دل مردگی، از پدیده‌های وحشتناک عصر ماست، نمی‌گوییم در گذشته این‌ها وجود نداشته، ولی قدر مسلّم ابعاد آن این چنین وسیع نبوده است. راستی چرا مردم عصر ما با این همه امکاناتی که دارند، با این که: ساعات کار نسبت به گذشته بسیار کم شده است، و به عکس بر ساعات فراغت و تفریح افزوده گشته، در گذشته گاهی افراد، در شبانه روز 14 تا 16 ساعت کار می‌کردند، اما امروزه حداکثر ساعت کار 8 ساعت حتی 6 ساعت و 5 ساعت نیز هست؛ و با ماشینی شدن زندگی باز ممکن است به کمتر از این نیز برسد. بارها از دوش بشر برداشته شده و بر دوش چرخ‌های عظیم کارخانجات قرار گرفته حتی در داخل منازل همه چیز به صورت برقی آمده، و نه تنها لباس‌شویی و ظرف‌شویی و جاروبرقی و وسایل دیگر، برقی شده بلکه حتّی ماساژ اعضای بدن نیز با وسایل برقی انجام می‌گیرد. امکانات و ثروت نسبت به گذشته بسیار افزایش پیدا کرده، وسایل، تغذیه، خانه‌های مدرن و مجهز،¬ وسیله نقلیه و اتومبیل‌هایی که در آن انسان هیچ‌گونه گرما و سرمایی احساس نمی‌کند و حتی از درون آن می‌تواند با منزل و مرکز کار خود رابطه تلفنی و تصویری زنده داشته باشد، کار را به قدری آسان کرده که در هیچ زمانی انسان چنین زندگی مرفّهی را حّتی در خواب هم نمی‌دید. انواع وسایل تفریحی مدرن و متنوّع، گردش دور دنیا و استفاده از تمام مناظر طبیعی جهان و خلاصه هر تفریحی که به فکر انسان بیاید، امروزه در دسترس او قرار گرفته و وسایلش برای او فراهم است. با این حال انسان عصر ما باید در آرامش کامل فرو برود، و از سلامت کامل جسم و روح برخوردار گردد، در حالی که می‌بینیم انسان‌ها (مخصوصاً در کشورهای پیشرفته) در یک حال اضطراب و نگرانی فوق‌العاده به سر می‌برند. احساس می‌کنند زندگی خشن شده و لطافت خود را از دست داده است، آن روح و نشاطی که در یک روستایی چند قرن پیش وجود داشت هرگز در خانه مرفّه‌ترین ثروتمندان امروز دیده نمی‌شود. سفره‌ها رنگین‌تر و غذاها متنوّع‌تر و اسباب تنوّع از همیشه بیشتر، اما احساس لذّت کمتر شده است! بسیاری از مردم در کشورهای بزرگ صنعتی، صبح بامداد با «دارو» از خواب بیدار می‌شوند و با «دارو» به خواب می‌روند، غالباً در جستجوی داروهای مسکّن اعصاب، موادّ مخدّر، کتاب‌هایی که گفتگو از مبارزه با نگرانی‌ها می‌کند هستند. لبخندهای مصنوعی آنها روشن‌گر تضاد درون و برون آنها است. قیافه‌های عصبانی و گفتگوهای بی‌روح، همه نشانی از این وضع ناراحت کننده است. افزایش هولناک آمار بیماران روانی و توسعه روز افزون بیمارستان‌های روان و اعصاب دلیل زنده دیگری برای این موضوع به شمار می‌رود.
موضوعاتی که بشر امروز را رنج می‌دهد:
احساس تنهایی:
احساس، نداشتن پناهگاه:
احساس پوچی و بی‌هدف بودن زندگی:
تصویر جان‌کاهی از دوران پیری:
تصویر وحشتناکی از چهره مرگ:
احساس ناخشنودی و عدم اشباع کامل:
بدبینی آزار دهنده:
ترس از آینده:
احساس گناه و شرمساری:
10- روی‌آوردن به زندگی تجمّلی:
توضیح اینکه:
اگر می‌گوییم این‌ها حکم داروی تسکینی دارد، به خاطر آن است که یک داروی حقیقی دارویی است که ریشه بیماری را نابود کند، نه آثار آن را موقّتاً! ما اگر می‌خواهیم به راستی نگرانی‌ها را از خود دور سازیم باید کاری کنیم که ریشه نگرانی‌ها را از خود دور سازیم، باید کاری کنیم که ریشه نگرانی‌ها از بین برود. من اگر از مرگ می‌ترسم به خاطر آن است که، مرگ را آخرین نقطه حیات، فکر می‌کنم، نه دریچه‌ای به سوی جهان ابدی، و مادامی که این طرز تفکر من درباره مرگ از بین نرود، وحشت و نگرانی من همچنان باقی است. اکنون در حدیثی از امیرمؤمنان (علیه‌السلام) ریشه تمام مشکلات بشر را بررسی و درمان واقعی آن را بیان می‌داریم.
حدیث حضرت در باب جهان ابدی:
نتیجه:
نویسنده: بهروز رضائی
پی‌نوشت‌ها:
1. اسری، 85
2. نهج البلاغه، خطبه 189
3. روانشناسی شخصیت، ص 16
4.روانشناسی کمال، ص 271
5. آفات شخصیت، ص 28،29
6. روان شناسی زن در نهج البلاغه، ص 13
7. روان‌کاوی و دین، ص 12
8. قرآن و روانشناسی، ص 28
9. صورت العدالة الانسانیة، ص 28
10. مشعلی و دزی، ص 18
11. (تفسیر) نهج البلاغه، ج 1، ص 6
12. ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 171
13. جاذبه و دافعه امام علی (ع)، ص 23
14. ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 181
15. شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 17
16.ترجمه و شرح نهج البلاغه، ص 65،66
17. نابسامانی‌های روانی
18. نهج البلاغه، حکمت 26
19. همان، خطبه، 130/3
20. همان، حکمت، 147/7
21. نهج البلاغه، خطبه 1/231
22. مولوی، مثنوی معنوی، دفتر دوم، ص 149
23.مولوی، مثنوی معنوی، دفتر اول، بیت 605، ص 30
24. بقره، 30
25.کلیات سعدی
26.همان، 31
27. بقره، 34، اعراف، 7 و 11، کهف، 5، طه، 116
28.شیخ محمود شبستری، گلشن راز، بخش 13
29. روانشناسی روان، ص 81
30.حشر، 19
31.مولوی، مثنوی معنوی، دفتر ششم
32.ذاریات، 56
33.بهترین راه غلبه بر نگرانی‌ها و نا امیدی‌ها، ص 16
34.نهج البلاغه، حکمت 367
1.قرآن کریم
2.نهج البلاغه
3.ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، کتاب نیستان، بی چا، تهران، 1388 ش.
4. اسماعیلی، سعید، روانشناسی روان (بررسی روان از دیدگاه برخی متفکران اسلامی– انسان از آغاز تا بی نهایت) مؤسسه انتشاراتی نقش نگین، چاپ اول، اصفهان، 1384 ش.
5. امامی، جعفر، بهترین راه غلبه بر نگرانی‌ها و نا امیدی‌ها، انتشارات نسل جوان، نهم، قم، 1372 ش.
6. پریور، علی، نابسامانی‌های روانی، شرکت سهامی، بی چا، تهران، 1350 ش.
7.جرداق، جرج، صورت العدالة الانسانیة، ترجمه و توضیح هادی خسروشاهی، بوستان کتاب، بی چا، قم، 1389 ش.
8.جعفری، محمدتقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی چا، قم، 1362 ش.
9.دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی زهد، تهران، چاپ سوم، 1380 ش.
10.سعدی، مصلح ابن عبدالله، کلیات سعدی، طه، قزوین، بی چا، 1386 ش.
11.شبستری، محمود ابن عبد الکریم، کتاب سبز، تهران، بی چا، 1387 ش.
12. شولتس، دو آن، روانشناسی کمال، ترجمه گیتی خوشدل، پیکان، بی چا، تهران، 1380 ش.
13. عبده، محمد، نهج‌البلاغه، قلم نو، بی چا، قم، 1386 ش.
14. فروم، اریک، روان‌کاوی و دین، ترجمه ارسین نظریان، مروارید، بی چا، تهران، 1382 ش.
15.کتانی، سلیمان، مشعلی و دژی، ترجمه جلال‌الدین فارسی، بی چا، تهران، بی تا.
16. کریمی، یوسف، روانشناسی شخصیت، دانشگاه پیام نور، بی چا، تهران، 1381 ش.
17.مولوی، جلال الدین محمد بن محمد، محمد (ص)، تهران، بی چا، 1388 ش.
18. معین‌السادات و طیبی، مریم و ناهید، روانشناسی زن در نهج البلاغه، انتشارات بهشت بینش، چاپ دوم، قم،1381 ش.
19. مطهری، مرتضی، جاذبه و دافعه امام علی (علیه السلام)، انتشارات دفتر مرکزی جهاد سازندگی، بی چا، تهران، بی تا.
20. نصر، عباس، آفات شخصیت (درسی از نهج البلاغه درباره شخصیت و آفات آن)، ناظر، بی چا، اصفهان، 1372 ش.
21.نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، بی چا، مشهد، 1377 ش.
/ج
