ديپلماسي تزارهاي روسيه/ديپلماسي و قتل در تهران

لطف کار در این است که موضوع به صورت روایی و با نقل از خاطرات و نوشته های دوستان و معاصران گریبایدوف جوان بیان شده است و از خشکی معمول آثار تحقیقی یا زمختی نوشته های ایدئولوژیکی مبری است و از همین رو، مثل یک داستان شیرین خوانده مي شود. درباره اوضاع فوق، به کوتاهی به چند موضوع اشاره مي کنیم.
اول، درباب سن پترزبورگ؛ پایتختی که از نظر شهرسازی، فعالیت ها و توطئه گری های بازرگانی و سیاسی، محافل ونشریات فرهنگی و ادبی و محیط زنده و آمیخته با لذت بزرگان و اشراف با پایتخت های سایر امپراتوری های اروپایی در آن زمان، مثل اتریش یا فرانسه، تفاوت چندانی ندارد.
سن پترزبورگ شهری پیشرفته است، کم و بیش با همه امکانات شهری - مدنی آن زمان. تنها تفاوت مهم آن با سایر پایتخت ها در این است که سطح زندگی در آن در قیاس با سایر مناطق و به خصوص نواحی روستایی مملکت پهناور روسیه از زمین تا آسمان است(درباره مسکو، شهر بزرگ دیگر روسیه در آن زمان از زبان گریبایدوف اشاره ای کردیم).
بیش از همه، سرف ها در فشار بودند، فشاری طاقت فرسا. به عنوان نمونه به رفتار مادر گریبایدوف با زارعان خود اشاره مي کنیم.«در دورانی که معاصران گریبایدوف به تبلیغ ارزش های برگرفته از لیبرالیسم مي پرداختند و از آزادی سرف ها سخن مي گفتند» (ص 55)، مادر گریبایدوف که در سال 1816 ملکی با هفتصد و هشتاد سرف خریداری کرده و زیر بار قرض سنگینی رفته بود، مبلغ مال الاجاره نقدی زارعان را به چهار برابر افزایش مي دهد و بر میزان پرداخت جنسی هم مي افزاید.
زارعان دست عدالت خواهی به سوی تزار دراز مي کنند، اما «سخنگوی بدبخت آنان» (56) محکوم به ضربات شلاق و تبعید به سیبری مي شود ... و بالاخره به اصرار گریبایدوف از نیروی نظامی استفاده شده و رهبران «سرف های برتافته» را غل و زنجیر کرده و به زندان مي برند و بقیه را وادار به انقیاد مي کنند.
بیوه زن پیروز مي شود، اما با چه بهایی؟ به قول الکساندر هرتسن یا گرتسن (1812-70)، رهبر انقلابی و نویسنده بانفوذ روس، «خون هرگز در کف دفاتر حکومتی روستاها خشک نمي شد» (40).
این حوادث «که حتی در آن ایام زشت بود و قبیح»، زمانی رخ مي دهد که گریبایدوف در سن پترزبورگ است و محتاج دریافت کمک های مالی مادرش؛ اما وقتی که مي خواهد از آن شهر برود، سفارش معشوقه اش را به یکی از دوستانش مي کند و مي گوید که پول هم برای معشوقه اش از مسکو حواله خواهد شد؛ از همان مبالغی که به ترتیب فوق، مادرش به زور از سرف های خود مي گرفت! «دست کم باید گفت که گریبایدوف چشم خویش را بر روی این حقیقت که پول چگونه به دست مي آید بسته بود» (ص71).
اشاره کردیم که افکار لیبرالی از غرب اروپا به روسیه هم سرایت کرده بود؛ با همان الگوی مترادف، که معمولادر آغاز درس خواندگان طبقه اعیان و مرفه آزادیخواه و انقلابی مي شوند تا بعد نوبت به دیگران برسد! اما دستگاه تزاری، نظیر همه نظام های خودکامه دیگر، به رسوخ این افکار اعتنایی ندارد و پس از سرکوبی قیام دکابریست ها نظام پلیسی خشن و سرکوبگرانه تری برقرار می کند.
در کتاب، از این موج آزادیخواهی به عنوان «لیبرالیسم اشرافی» (52) نام برده مي شود، که گرچه به ظاهر مهمل نماست و تناقض مفهومی دارد، کم و بیش در همه جوامع استبدادی به عنوان یک واقعیت شاهد آن بوده ایم.
بعد باید به آشفتگی و بي کفایتی دستگاه حکومتی امپریالیستی تزارها اشاره کرد.
اداره امور خارجه روسیه که پتر کبیر آن را بنیان نهاد، در 1812 تبدیل به وزارتخانه شد، هرچند استفاده از لفظ اداره همچنان متداول بود.
در واقع این تغییر نام جنبه صوری داشت. تزار مانند اسلاف خویش در سیاست خارجی گوش به حرف کسی نمي داد. در زمان پیوستن گریبایدوف به آن اداره، به طور رسمی دو وزیر خارجه مشغول کار بودند و هر دو خارجی بودند! (57). «بعضی اوقات که یک دیپلمات خارجی مطلبی را با یکی از آن دو در میان مي نهاد، پاسخ را از دیگری دریافت مي کرد ... و این وضعیت به شکل چشمگیری بر میزان ناکار آمدی دستگاه صدرات مي افزود...» (ص 58).
موضوع مهم دیگر حضور فراماسون ها بود (که گریبایدوف هم در اوایل ورود به سن پترزبورگ به آنها پیوسته بود). «شاید فراماسونری در هیچ جای دیگر اروپا چنان نقشی به عهده نداشت که در فعالیت های فرهنگی سه یا چهار نسل روسیه ایفا کرد» (ص53).
در کانون های روشنفکری پایتخت، مسائل سیاسی واجتماعی روز آزادانه به بحث گذاشته مي شد. برای روشنفکران، «این واقعیت که جوامع متمدن قادرند بدون دو مقوله شوم، یعنی نظام ارباب و رعیتی و خودکامگی، به حیات خود ادامه دهند بدیهی مي نمود» (52).
مجموع این عوامل، دستگاه تزاری را، به رغم جبروت ظاهری آن، روز به روز از درون به تحلیل مي برد تا آنکه تیر خلاص آن در اواخر جنگ جهانی اول شلیک شد و بولشویک های انقلابی- و نه گروه ها و منشویک های اصلاح طلب- را به قدرت رساند؛ حاصل رادیکالیزه شدن غایی جوامع تحت فشار و سرکوب، که تزارها نیز مثل بسیاری دیگر از خودکامه ها از آن غافل بودند.
عباس میرزا و قرارداد ترکمانچای سه فصل از کتاب (صفحات 191-155)، که به طور اخص به جنگ دوم ایران و روس و انعقاد قرارداد ترکمانچای مي پردازد، همچنان روایی و شیرین است.
اما نویسنده وانمود مي کند که عباس میرزا با جلب نظر روحانیان شیعه جنگ را آغاز کرد، چون «از این که روسیان از تایید او به عنوان جانشین رسمی شاه سرباز زده بودند» (ص 16) ناخرسند بود و ادامه مي دهد که تزار و وزیرخارجه روسیه «هیچ یک خواهان تداوم جنگ با ایران نبودند» (ص161). وی، گناه شروع جنگ را در جانب روس ها صرفا به گردن ژنرال یرمولف، فرماندار قفقاز، مي اندازد که «مشتاقانه در اندیشه جنگ با ایران بسر مي برد.»
با آنکه حقایقی در این سخنان وجود دارد، تا حدودی هم طفره رفتن از کنه ماجراهاست. اول، گرچه ممکن است تزار و وزیر خارجه اش در آن زمان خواهان تداوم جنگ نبودند، تردیدی نیست که سودای «رسیدن به آب های گرم» پتر کبیر همواره از اصول سیاست خارجی حکومت امپریالیستی تزارها بود و به هرحال، دیر یا زود بر لقمه های چرب ارمنستان و گرجستان دست اندازی مي کردند.
دوم، نویسنده ظاهرا به کنه ماجراهای داخلی ایران عنایت ندارد که شروع جنگ را عمدتا به «ناخرسندی» عباس میرزا از تایید نشدن نایب السلطنگی اش از جانب روس ها تقلیل مي دهد.

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله


تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله