انرژي: عامل توسعه شکاف بين روسيه و اتحاديه اروپا(2)


 

نويسنده:موسي الرضا وحيدي*




 

د)پيامدهاي امنيتي سياست کرملين براي اتحاديه اروپا: وابستگي يا وابستگي متقابل
 

مساله انرژي اساس ماهيت روابط اتحاديه اروپا با روسيه را زيرسؤال برده و زمينه شکاف عميق بين طرفين را فراهم کرده است. تلاش روزافزون مسکو براي کنترل تاسيسات و بازارهاي انرژي در اروپاي مرکزي مي تواند پيامدهاي درازمدت امنيتي براي اتحاديه اروپا در برداشته باشد.آندري ايلارينوف مشاور سابق اقتصادي کرملين مي گويد( Firedman 2006) تمايل روزافزون روسيه جهت استفاده از انرژي به عنوان سلاحي در روابط با کشورهاي ديگر بايد به عنوان هشداري براي دولتهاي غربي به خصوص اتحاديه اروپا تلقي شود. در حقيقت روسيه از منابع انرژي خود براي کسب امتياز سياسي از همسايگان و رقباي اين کشور استفاده مي کند.
روسيه، با دارا بودن 4/1694 ميليارد فوت مکعب ذخاير گازي و توليد سالانه 590 ميليارد متر مکعب گاز طبيعي (حدود 22% کل گاز توليدي جهان) و با دارا بودن ذخاير نفتي برابر با 3/72 ميليارد بشکه (1/6% از کل منابع نفت خام جهان) و تولید بيش از 7 ميليون بشکه در روز، اهميت زيادي در تأمين انرژي اروپا ايفاء مي کند. خطوط انتقال گسترده منابع انرژي آن به اروپا به عنوان ابزارهاي قدرت سياسي و امنيتي اين کشور عمل مي کنند.(Amsterdam and III arionov 2006)
در جدول زير سهم روسيه در تأمين نفت و گاز کشورهاي اروپاي مرکزي و شرقي نسبت به کل مصرف آنها نشان داده شده است که نمايانگر ميزان وابستگي قابل توجه اروپا به روسيه است.(http://www.euractiv. com/B)

نام کشور

گاز

نفت خام

آلمان

35 درصد (ژانویه 2006)

31 درصد (2003)

لهستان

42 درصد (ژانویه 2006)

91 درصد (2002)

اوکراین

39 درصد (2001)

61 درصد (2003)

لیتوانی

100 درصد (ژانویه 2006)

90 درصد (2004)

بلاروس

94 درصد (2004)

75 درصد (2004)

لتونی

100 درصد (ژانویه 2006)

..................

استونی

90 درصد (ژانویه 2006)

..................

اتریش

59 درصد (ژانویه 2006)

..................

بلغارستان

100 درصد (ژانویه 2006)

..................

کرواسی

40 درصد (ژانویه 2006)

..................

فرانسه

24 درصد (ژانویه 2006)

..................

یونان

70 درصد (ژانویه 2006)

..................

مجارستان

65 درصد (ژانویه 2006)

..................

ایتالیا

36 درصد (ژانویه 2006)

..................

مولداوی

100 درصد (ژانویه 2006)

..................

رومانی

25 درصد (ژانویه 2006)

..................

بریتانیا

2 درصد (ژانویه 2006)

..................

اسلواکی

100 درصد (ژانویه 2006)

..................
در روسيه خطوط انتقال گاز در انحصار شرکت گازپروم(Gazprom) و خطوط انتقال نفت در انحصار شرکت ترانزنفت(Transneft) است و سياست آنها نيز توسط افسران سابق کا.گ.ب. طراحي و هدايت مي شود .(smith 2006a,Sylvestre 2006) گازپروم 25 درصد ذخاير گازي جهان را در اختيار دارد و 94 درصد گاز روسيه را توليد مي کند.(smith 2005 b) اين شرکت يک چهارم بازار انرژي اروپا را از مسير اوکراين و بلاروس تأمين مي کند. روسيه مي تواند نفوذ خود را در بازار انرژي اروپا و همچنين اهرم سياسي خود را در اروپا از طريق ساخت خط لوله انتقال گاز از زير درياي بالتيک به اروپا افزايش دهد. (http://www.gazprom.ru/c) قرارداد احداث اين خط لوله که به طرح خط لوله اروپاي شمالي مشهور است در سال 2005 بين روسيه و آلمان به طول حدود 1200 کيلومتر و 5 ميليارد دلار هزينه تقريبي امضاء شد. با احداث اين خط لوله، انتظار مي رود که روسيه نقش مهمتري را در صادرات سوخت به آلمان و ساير کشورهاي اروپايي ايفاء کند. برخي کشورهاي اروپاي شرقي همچون لهستان از احداث اين خط لوله ناراضي هستند چون زمينه وابستگي بيشتر اروپا را به روسيه به همراه خواهد داشت.
ميزان وابستگي روسيه و اروپا به يکديگر چه ميزان است؟ روسيه تکنولوژي و سرمايه لازم را براي توسعه صنعت انرژي اين کشور ندارد و به غرب وابسته است. انرژي نقش مهمي در توسعه اقتصادي روسيه ايفاء مي کند و به درآمد فروش آن به اروپا نياز دارد. اين کشور 40 درصد بودجه خود را از طريق سرمايه هاي وارده از اروپا تأمين مي کند. اتحاديه اروپا نيز براي واردات حدود 25 درصد نفت (30 درصد کل واردات) و 25 درصد گاز(50درصد کل واردات آن) به روسيه وابسته است.(http://www.eegas.com/D) اين اتحاديه 46 درصد گاز و 21 درصد نفت مورد نياز خود را توليد مي کند و بقيه نياز انرژي آن از خارج به ويژه از روسيه تأمين مي شود.
اروپا مهمترين شريک اقتصادي روسيه است. حجم مبادلات تجاري روسيه با اروپا طي ماه هاي ژانويه تااوت سال 2006 بالغ بره 149 ميليارد و 687 ميليون دلار بوده است که بخش اعظم آن را صادرات انرژي تشکيل مي دهد. بنابراين طرفين به يک ميزان به يکديگر وابسته هستند و اين نوعي وابستگي متقابل است.(Euractiv.28/11/2005)
برخي مدعي هستند که وابستگي بيشتر اتحاديه اروپا به منابع انرژي روسيه، اروپا را در روابط با اين کشور محدود مي کند و اين اتحاديه نمي تواند روسيه را به دليل نقض حقوق بشر و اصول دموکراسي و آزادي مطبوعات، بيش از حد مورد انتقاد قرار دهد.
براساس پيش بيني رسمي مقامات اروپايي اين اتحاديه در سال 2030 بيش از 70 درصد انرژي خود را از خارج وارد مي کند. (Euractiv.28/11/2005) لذا به گفته کميسر انرژي اتحاديه اروپا، کشورهای اروپايي به شدت نگران تأمين امنيت انرژي خود طي سالهاي آينده هستند. واکنش اروپا در اين خصوص چگونه خواهد بود؟ ارزيابي اظهارات مقامات و مواضع نهادهاي اروپايي، نشانگر اتخاذ رويکردهاي زير مي باشد:
-افزايش ميزان بهره وري انرژي؛
-سرمايه گذاري بيشتر در توليد انرژي هاي جايگزين و تجديدپذير؛
-تنوع سازي در منابع و مسيرهاي انتقال انرژي؛
-توجه بيشتر به منابع انرژي حوزه خزر و خاورميانه.
نخست وزير دانمارک برآن است( Euractiv.28/11/2005) که «کاهش واردات انرژي از روسيه بايد در اولويت برنامه هاي اتحاديه اروپا قرار گيرد و اتحاديه اروپا بايستي انرژي مورد نياز خود را تا حد ممکن از انرژي هاي تجديدپذير تأمين کند و وابستگي خود به واردات نفت و گاز از روسيه را، که از انرژي به عنوان يک سلاح مؤثر در رويارويي با اروپا استفاده مي کند، کاهش دهد.»
هوگس مينگارلي، مدير بخش اروپاي شرقي، قفقاز و آسياي مرکزي «کميسيون اروپا» بر آن است (روزنامه سرمايه ،85/7/29) که هدف اصلي اتحاديه اروپا تقويت امنيت عرضه انرژي است و براي رسيدن به اين هدف بايستي ضمن ايجاد تنوع در منابع انرژي، مسيرهاي حمل و نقل انرژي را نيز متنوع سازد.
روسيه در واکنش به راهبرد اروپا نيز بارها اعلام کرده است که قصد دارد منابع انرژي خود را روانه بازارهاي نوظهور آسيايي همچون چين، هند و ژاپن کند و قراردادهايي را نيز با آنها براي احداث خطوط لوله و فروش نفت وگاز امضاء کرده است.(همشهري 1385/7/10)
ويتولد سابکوف(Witold Sobkow) وزير اروپايي لهستان در يک مصاحبه با خبرگذاري Eu Obesrver قبل از اجلاس نوامبر اعلام کرده بود .(PINR,17/11/2006) که در صورتي که روسيه از تصويب منشور انرژي خودداري نمايد اين کشور امضاي پيمان شراکت استراتژيک با روسيه را وتو خواهد کرد(سرانجام وتو نيز کرد). اين کشور خواستار کشيدن يک خط لوله از طريق اوکراين و درياي سياه به درياي خزر است تا از وابستگي به روسيه کاسته شود.

هـ)انرژي: اولويت اول سياست خارجي اتحاديه اروپا
 

يکي از پيامدهاي مهم رقابتهاي جديد ژئوپلتيک بين روسيه، آمريکا و تا حدودي کمتر چين جهت کنترل و دستيابي به منابع انرژي و مسيرهاي انتقال آن، تبديل انرژي به اولويت اول سياست خارجي اتحاديه اروپا در روابط با کشورهاي همسايه و مناطقي چون خاورميانه و آسياي مرکزي و قفقاز است. کميسيون اروپا پيش بيني کرده است که تا سال 2030 حدود 70 درصد انرژي اروپا از خارج وارد مي شود. اکنون 45 درصد نفت اروپا از خاورميانه وارد مي شود، اما تا سال 2030 اين ميزان به 90 درصد خواهد رسيد. 40 درصد گاز اروپا از روسيه 30 درصد از الجزاير و 25 درصد از نروژ وارد مي شود، اما تا سال 2030 اين ميزان به 80 درصد بالغ خواهد شد که 60درصد آن از روسيه خواهد بود.(Rettman 2006 b) به دليل اهميت مساله انرژي است که در اجلاس مشترک سران روسيه و اروپا در ماههاي اکتبر و نوامبر و همچنين در اجلاس سران هشت کشور صنعتي در سن پطرزبورگ در ماه ژوئيه 2006، انرژي موضوع اصلي بحث سران بود. بنيتا والدنر (Benita Ferrero-Waldner) کميسير روابط خارجي اتحاديه اروپا اعلام کرده است (Euractiv 16/11/2006) که طرحي به کميسيون اروپا در اواخر سال جاري ميلادي ارائه خواهد شد که اروپا روابط خودش در موضوعات مربوط به انرژي را در تمامي جنبه هاي روابط با کشورهاي همسايه هماهنگ خواهد کرد. وي تأکيد کرد که اين کميسيون به دنبال توسعه بازارهاي انرژي زير منطقه اي در اروپا، حوزه خزر و آسياي مرکزي و قفقاز و تقويت همکاري با کشورهاي اوکراين، مولداوي و بلاروس است. هدف همگرايي اين بازارها با بازار اروپا و تشکيل خانه مشترک انرژي بين اروپا، حوزه مناطق درياي سياه و حوزه خزر است. هدف ديگر اين طرح، توسعه موافقتنامه جامعه(The Energy Community treaty) انرژي است. در حال حاضر کشورهاي اروپاي شرقي عضو اين جامعه هستند، اما قرار است ترکيه، مولداوي و نروژ به عنوان ناظر در آن پذيرفته شوند.
خوزه مانوئل بارسو(Jose Manuel Barroso) رئيس کميسيون اروپا نيز مدعي است (Euractiv 20/11/2006) که از سال 2007 به بعد انرژي موضوع اصلي روابط اين اتحاديه با کشورهاي همسايه خواهد بود. در سياست جديد به نقش حياتي که کشورهاي همسايه در امنيت انرژي اين اتحاديه چه به عنوان تأمين کننده انرژي و چه به عنوان کشور ترانزيت کننده دارند، اهميت زيادي داده مي شود. در طرح جديد به دو کريدور استراتژيک ترانس خزر و درياي سياه که شامل جمهوري آذربايجان و قزاقستان نيز خواهد شد، اهميت زيادي داده خواهد شد و تلاش مي شود تا همکاري روسيه و آمريکا نيز در اين زمينه جلب شود.
در مارس 2006 کميسيون انرژي اتحاديه اروپا، منشور سبز انرژي(A Green Chart on Energy) را منتشر کرد که در آن بر افزايش امنيت انرژي و همچنين هماهنگي کشورهاي عضو به منظور اتخاذ سياست خارجي هماهنگ در خصوص انرژي تاکيد شده است. اين رويکرد قدرت چانه زني اين اتحاديه را در زمينه انرژي در برابر روسيه و ديگر کشورهاي صادر کننده انرژي افزايش خواهد داد.(Euractiv 20/11/2006)

پي نوشت ها :
 

* کارشناس گروه مطالعات اروپا و آمريکا

منبع: فصلنامه مطالعات آسياي مرکزي و قفقاز،سال پانزدهم ،دوره چهارم، شماره 56 ،زمستان 1385

/ج