بررسي شبهات در مورد كرامت زنان در قران از منظر مفسران معاصر(5)

ارث زن
 

للذكر مثل حظّ الأنثيين (نساء، 119) احكام و قانين ارث در شريعت اسلامي در گذشته و حال با داعيه حمايت از حقوق زن مورد ايراد و اشكار قرار گرفته است. روايات در پاسخ به اين ايرادات بيان مي كنند كه مهريه، نفقه، هزينه جهاد ابتدايي و ديه عاقله بر دوش مردان است و زنان از آن معاف شده اند. (عاملي، 17 /438-436) بر اين اساس پاسخي كه برخي مفسران معاصر به تفاوت ارث زن و مرد داده اند، اين است كه در بررسي كلي بهره زنان از ثروت بيش از مردان است؛ يعني مردان گر چه مالك دو سوم ثروت هستند، اما از يك سوم آن بهره مي برند؛ زيرا خرج عيال، مهريه و هزينه هاي ديگر نيز از آن كسر مي شود و روشن است كه اين محاسبه به عنوان يك قانون كلي اجتماعي است. لذا روا نيست موارد و استثناها را با قانون كلي بسنجيم. (طباطبايي، 4 /405-404؛ مكارم شيرازي، 3 /291؛ مطهري، 286؛ قرطبي، 4 /196)
به جز اين تعليل، پاسخ ديگري نيز ارائه شده كه در مواردي هم زن و مرد به طور يكسان و برابر ارث مي برند، مثلاً: پدر و مادر هر كدام يك ششم، خواهر و برادر مادري و فرزندان آنان به ميزان برابر، همچنين جده و جده مادري و نيز دايي و خاله و نمونه هاي ديگري كه در كتب آمده (جوادي آملي، زن در آيينه جلال و جمال، 342 و 343) به طور يكسان و برابر ارث مي برند. از اين نمونه ها استنتاج شده است كه علت تفاوت ارث، زن يا مرد بودن نيست و گرنه بايد همه جا مردان دو برابر زنان ارث ببرند، بلكه مسئله غنم و غرم است. يعني هر كس بيش تر خسارت مي بيند، بيش تر بهره مي برد. لذا همان گونه كه مي بينيم، تفاوتي كه اسلام در نظام حقوقي اش طراحي كرده، عادلانه است؛ يعني اگر مرد اين خسارت ها را متحمل مي شود، بايد به گونه ديگري جبران شود.
شبهاتي كه در عصر حاضر بر تفاوت ارث زن و مرد در شريعت اسلامي وارد شده، با اين توضيحات قابل جواب است، اين پرسش ها عبارتند از:
1. تفاوت در ارث: ظلم به زنان است و اين برخاسته از نگاه تحقير آميز جامعه به زنان است، يه به تعبير ديگر، نشان از آن دارد كه زن را نيمي از انسان مي دانند. (باجوري، 2 /132-131)
همان گونه كه گفته شد، ملاك تفاوت، مردانگي يا زنانگي نيست. بلكه معيار آن، موقعيت و جايگاه زن و مرد در نظام خانوادگي مي باشد كه در اين نظام امري كاملاً عادلانه و مقبول است و ربطي به تحقير شخصيت زن ندارد؛ اين مطلب به طور خلاصه توضيح داده شد.
2. پيشرفت خانواده و كشور مرهون مساوات زن و مرد است و بر اين اساس، بايد ميان زن و مرد در ارث هم برابري برقرار شود. (اقبال، 184: به نقل از شاعري ترك زبان)
ابتدا پاسخ خود اقبال به اين شاعر ترك زبان را نقل مي كنيم: «و اما شاعر ترك، گمان من آن است كه از حقوق خانواده در اسلام اطلاع چنداني نداشته و از اهميت قانون ارث در قرآن هم بي خبر بوده است... اصلاحي كه توسط اين شاعر در مورد قانون ارث پيشنهاد شده، مبتني بر سوء برداشتي بوده است. از اين مسئله كه ميراث مرد و زن با هم برابر نيست، نبايد تفوق مرد را بر زن نتيجه گرفت، چنين فرض و استنتاجي مخالف با روح اسلام است» (اقبال، 193). از آن گذشته، مگر دوره تمدن اسلامي با همين تفاوت درارث سامان نيافت.
3. اسلام حقوق زن را به تدريج اعطا كرد و در مواردي فرصت نيافت آن را به كمال برساند؛ زيرا شرايط اجتماعي فراهم نبود؛ يكي از آن ها ارث است. بنابراين ما مي توانيم بر اساس شرايط جامعه امروزي، قوانين را بازسازي كنيم. (باجوري، 132)
در پاسخ به اين مسئله، بايد گفت گر چه شريعت اسلامي احكام خود را به تدريج ارائه كرده، اما از اين نمي توان نتيجه گرفت كه برخي از احكام بيان نشده است. همان گونه كه اين ايراد در قرن دوم بر امام صادق(ع) از سوي ابن ابي العوجا گرفته شد و حضرت به آن پاسخ دادند (عاملي، 17 /436). اگر بنا بود شريعت تكامل يابد- چون شرايط دوران پيامبر اجازه نمي داد- بايد امام صادق(ع) به اين امر اقدام مي كرد.
4. امروزه زنان مانند مردان به كسب و كار مشغولند و در تأمين نيازهاي زندگي ياور مردان هستند، بر اين اساس بايد قوانين ارث نيز بازسازي شود. (باجوري، 132)
در اينجا چند نكته قابل تذكر است:
- خرجي زندگي، تنها يكي از مخارجي است كه مرد ملزم به اداي آن است و اگر زن كمكي به مرد كند، تنها در اين قسمت مي باشد.
- نه در توان زن است كه به اندازه مردان و برابر آن ها به تأمين مخارج اقتصادي زندگي بپردازد و نه مطلوب شرع و نه به نفع و سود زندگي است. شرايط ويژه اي كه زن از نظر جسماني دارد و مشكلات حمل و وضع شيردهي كه به طور طبيعي بر عهده اوست و نيز مسئوليت تربيتي و گرم نگه داشتن محيط خانه، چنين اجازه اي را به زنان نمي دهد.
- تغييرهاي موردي هيچ گاه ملاك وضع قانون يا تغييرقانون نمي شود. براي قانونگذاري به سه امر نياز است: 1. غلبه خارجي، 2. نيازهاي انساني، 3. سرشت آدمي (مهريزي، 468).
بله همان گونه كه گفته شد اين تفاوت در نظام حقوقي اسلام عادلانه است و اگر روزي همه شرايط تغيير كرد، آن وقت بايد نگاهي دوباره به مسئله انداخت.

نتيجه گيري
 

برخي مفسران معاصر كوشيده اند با ارائه نظرات و تفاسيري نو درباره آيات و موضوعات مرتبط به حقوق و شخصيت و كرامت زن و نوعاً با ره آوردهاي كلامي و روانشناختي، يا تفسيري جديد از آيات ارائه دهند و يا با دلائلي عمدتاً كلامي و بعضاً روانشناختي به دفاع از موضوع قرآن بر خيزند. در مقاله حاضر با بررسي اين آيات و موضوعات مرتبط با آن ها، به اين نتيجه نزديك شديم كه در پي حضور روز افزون زنان در جامعه، مفسران معاصر هم تلاش كرده اند با ارائه تفاسيري نوآمد، نگاه سنتي به مناسبات زن در جامعه و خانواده را تغيير دهند و نشان دهند كه بر مبناي آيات قرآن كرامت ذاتي زن نيز تأمين مي شود.

پي نوشت ها :
 

1. عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد شهر ري
نشاني الكترونيكي: M. taghdisi@ yahoo.com
* تاريخ دريافت مقاله: 21 /1 /1389
* تاريخ پذيرش مقاله: 26 /2 /1389
 

1. آلوسي (آلالوسي البغدادي)، محمود، روح المعاني، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1405ق
2. ابياري؛ ابراهيم، الموسوعة القرآنية، موسسة سجل العرب، 1405ق
3. الباجوري، جمال محمد، المرأة في الفكر الاسلامي، عراق، الامانة العامة للثقافة و الشباب، 1406ق
4. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحرير و التنوير، تونس، الدار التونسيه للنشر، 1405ق
5. ابن منظور، محمد بن مكرم الافريقي، لسان العرب، بيروت، دارالاحياء التراث العربي، 1408ق
6. ابوسليمان، عبد الحميد، مقاله «ضرب المرأة»، مجله الاسلامية المعرفة، شماره 28، 2001م،
7. ابوالفتوح رازي (حسين بن علي بن محمد بن احمد الخزاعي)، تفسير ابوالفتوح رازي، قم، 1404ق
8. اقبال، محمد، احياي فكر ديني در اسلام، تهران، نشر و پژوهش هاي اسلامي، 1366ش
9. جوادي آملي، عبداللّه، تسنيم، قم، مركز نشر اسراء، 1385ش
10. جوادي آملي، عبداللّه، زن در آيينه جلال و جمال، قم، مركز نشر اسراء، 1383ش
11. جوادي آملي، عبداللّه، كرامت در قرآن، قم، مركز نشر فرهنگي رجاء، 1369ش
12. جوهري، اسماعيل بن حماد، صحاح، تهران، انتشارات اميري، 1388ش
13. خطيب، عبدالكريم، التفسير القرآني للقرآن، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1409ق
14. رضايي اصفهاني، محمد علي و همكاران، ترجمه قرآن، قم، دارالذكر، 1383
15. رازي، زيد الدين محمد بن ابي بكر، مختار الصحاح، بيروت، دار الكتاب العربي، 1401ق
16. زحيلي، وهبة بن مصطفي، التفسير المنير في العقيدة و الشريعة و المنهج، بيروت، دمشق، 1418ق
17. زحيلي، الفقه الاسلامي و أدلته، بيروت، دار الفكر، 1409ق
18. سيوطي، جلال الدين بن عبدالرحمن، الدر المنثور في التفسيرالمنثور، قم، منشورات مكتبة آية اللّه العظمي المرعشي النجفي، 1404ق
19. شيبه، عبد القادر، تهذيب التفسير و تجريد التأويل، رياض، مكتبة المعارف للنشر و التوزيع، 1414ق
20 صادقي تهراني، محمد، الفرقان في تفسير القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامي، 1365ش
21. صانعي، فخر الدين، شهادت زن در اسلام، قم، ميثم تمار، 1386ش
22. طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن (ترجمه)، قم، دفتر انتشارات اسلامي جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1374ش
23. طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش
24. طبري، ابو جعفر محمد بن جرير، جامع البيان في تفسير القرآن، بيروت، دار المعرفه، 1412ق
25. طنطاوي، سيد محمد، التفسير الوسيط للقرآن الكريم، بيروت، عالم الكتاب، 1408ق
26. طوسي، ابو جعفر محمد بن الحسن، تفسير التبيان، نجف، مكتبة الامين، 1381ق
27. عاملي، محمد بن الحسن، وسائل الشيعه، تهران، مكتبة الاسلامية، 1388ق
28. غفاري، محمد علي، آزادي ثمره آگاهي است، تهران، انتشارات برهان، 1364ش
29. فخر رازي، محمد، تفسيرالكبير (تفسير الفخر الرازي)، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1405ق
30 قرائتي، محسن، تفسير نور، تهران، مركز فرهنگي درس هايي از قرآن، 1383ش
31. قرطبي، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1364ش
32. قطب، محمد، في ظلال القرآن، بيروت- قاهره، دار الشروق، 1412ق
33. كرمي حويزي، محمد،التفسير لكتاب اللّه المنير، قم، چاپخانه علميه، 1402ق
34. گيلاني قمي، ميرزا ابوالقاسم بن الحسن، جامع الشتات، تهران، انتشارات شركت رضوان، 1324ق
35. محمد الجمل، ابراهيم، تعدد الزوجات في الاسلام، بيروت، دارالاعتصام، 1404ق
36. مدرسي، محمد تقي، من هدي القرآن (ترجمه)، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1377ش
37. مصطفوي، حسن، تفسير روشن، تهران، مركز نشر كتاب، 1380ش
38. مطهري، مرتضي، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، 1369ش
39. معرفت، محمد هادي، مجموعه مقالات اسلام و فمينيسم، تهران، دفتر نشر معارف، 1382ش
40. معلوف، لويس، المنجد، تهران، نشر سپاس، 1364ش
41. مغنيه، محمد جواد، تفسير الكاشف، بيروت، دار العلم الملايين، 1990م
42. مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1374ش
43. وكيلي، الهه، زن در آيينه ي قرآن، قم، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، 1370ش
44. مراغي، احمد بن مصطفي، تفسير المراغي، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1990م
45. مهريزي، مهدي، شخصيت و حقوق زن در اسلام، تهران، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1382ش
46. تقديسي، محمد مهدي، كرامت ذاتي انسان از ديدگاه مفسران معاصر (رساله دكتري)، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات، دانشكده الهيات و فلسفه
47. رسالة الاسلام، ماهنامه، مجمع البحوث الاسلاميه للآستانه الرضوية المقدسة و مجمع التقريب بين المذاهب الاسلامية،‌س 10، ش4
منبع: نشريه علوم ومعارف قرآن کريم، شماره 6.