یک عمر قضاوت

در زمینه مدت قضای شریح نیز همچون اکثر موارد دیگر از دوره زندگی و حیات او، اختلاف و چندگانگی به چشم می خورد و از 53 تا 75 سال متغیر نوشته شده است. دلایل این روایات گوناگون نیز به عواملی چند مربوط می باشد که مهمترین آن مربوط به تناقضات راویان در تاریخ و سال وفات شریح می باشد. همان طور که قبلا نیز اشاره شد، سیره نویسان سال وفات وی را از 72هـ تا 99هـ، بنا به روایات مختلف آورده اند(1). دلیل دیگر این اختلاف، محاسبه یا عدم محاسبه سالهایی است که شریح در دوران فتنه در سمت خود قضاوت نکرد. از دیگر دلایل این اختلاف عقیده، تناقض بر سر مدت زمان قضاوت شریح در بصره است که آن را از یک تا هفت سال متفاوت ذکر نموده اند. دلیل دیگری که می توان در مورد این تفاوت برشمرد، کم دقتی و ملاحظه کاری های نویسندگان و راویان بوده است. با این توضیح که آنها بدون دقت به زمان منصوب شدن او به این ترتیب که غالباً بر سال آن توافق دارند و همچنین زمان استعفای وی، مانند مدت قضاوتش را نگاشته اند.
در زمینه مدت قضاوت وی، علی بن صالح از قول خود شریح می گوید: از وی پرسیده شد که ای اباامیه چند ساله هستی؟ گفت من 106 ساله هستم که مدت 60سال آن را قاضی بوده ام. از ابوهشام نقل شده که وی تا سال 78 هـ قضاوت نمود(2).
در عین حال روایتی از شعبی آمده است که شریح بعد از ابی قره کندی به قضاوت گماشته شد و مدت زمان این قضاوت را 58 سال-که مدت 57 سال آن را در کوفه و یک سال را از طرف ابن زیاد بر بصره قاضی بود(3)-دانسته است. در دایره المعارف اسلام آمده است که براساس منابع، شریح برای مدت 53 تا 75 سال(با دو وقفه مهم در دوره قضاوتش)، قاضی کوفه بود. اولین وقفه او در مدت ولایت مداری زیاد بن ابیه اتفاق افتاد و طی آن زیاد شریح را در سمت قاضی بصره همراه خود به آن شهر برد و او مدت یک تا هفت سال در آنجا به قضاوت مشغول بود. در این مدت، زیاد، مسروق بن اجدع را جانشین شریح در کوفه قرار داده بود. وقفه دیگر در قضاوت شریح مربوط به دوره ای بود که شهر کوفه به طور متوالی در دست مختار و مصعب بن زبیر بود و برای مدت هفت سال این شهر با فتنه ها و آشوبها و حکومتهای موقتی دست به گریبان بود.(4)
سمعانی مدت قضاوت شریح را بعد از شهادت امام علی (ع) در سال 40هـ- بدون احتساب سه سال استعفایش- بیست و پنج سال دانسته است(5). این مدت کمترین زمان قضاوت شریح می باشد و به طور حتم به نظر می رسد که در 25 سال تردید وجود داشته باشد زیرا با احتساب 22 سال-از سال 18 تا 40 هجری-مدت قضای شریح 47 سال و زمان آن تا سال 68هـ محاسبه شده است و از دوران قضای وی در زمان عبدالملک صحبتی به میان آورده نشده است و این روایت صحیح نمی نماید. ابن حجر مدت قضای او را 60 سال- یعنی از زمان عمر تا دوره عبدالملک مروان-و وفات او را در سال 87هـ دانسته است(6).
این خلکان با اینکه همین دوره را ذکر کرده است، ولی مدت زمان آن را 75 سال-بدون وقفه ای که در دوره ابن زبیر اتفاق افتاد-به حساب آورده است(7) و این مدت نیز بیشترین زمان قضاوت شریح بوده است که مورخان ذکر کرده اند. ابن حجر در کتابهای خود، این مدت را 60 سال نوشته است که شریح 53 سال آن را در کوفه و 7 سال را در بصره قضاوت کرده است.(8) در حالی که همین نویسنده زمان قضاوت شریح در بصره را از قول فرد دیگری، یک سال دانسته است.(9) روایتی که ابن حجر از کتاب الثقات ابن حبان در مورد این موضوع آورده است، نیز همچون روایت ابن خلکان می باشد.(10) ولی صاحب بدایه و نهایه این مدت را 70 سال ذکر کرده است.(11)
ابن عساکر جمع بندی کلی ای از دوران قضاوت شریح و مدت آن کرده و واقعیت این امر را تا حدودی مشخص کرده است. صاحب کتاب تاریخ مدینه دمشق می نویسد: شریح از زمان عمر-یعنی سال 18هـ به قضاوت کوفه منصوب شد. این سمت در دوران عثمان نیز به وی محول گردید و شریح قاضی کوفه بود تا وقتی خلیفه سوم-عثمان- کشته شد. علی (ع) در طول خلافت خود در ابتدای امر، وی را در در مقامش تثبیت نمود، ولی در ادامه برای مدتی وی را معزول ساخت و مجدداً وی را به کار برگردانید و او را تا زمان قتل امام علی (ع) این سمت را عهده دار بود. شریح در دوران کوتاه خلافت امام حسن (ع) نیز کماکان این سمت را عهده دار بود. در دوران خلافت معاویه نیز برای مدتی تحت امر او به قضاوت ادامه داد تا اینکه زیاد بن ابیه حاکم کوفه گردید و از این زمان شریح تحت امر زیاد بود. وی شریح را با خود به بصره برد و به جای او مسروق بن اجدع، قاضی کوفه گردید تا اینکه شریح از بصره به کوفه برگردانده شد. ابن عساکر دوران قضای بصره را یک سال دانسته است. شریح پس از خلافت معاویه نیز تا دوره آشوب ابن زبیر، قاضی کوفه بود.وی پس از بروز آشوبها و ناامنی ها در عراق که مقارن تثبیت خلافت مروانیان و جنگهای آنان با مدعیان دیگری همچون عبدالله بن زبیر و برادرش مصعب و مختار در عراق بود، برای مدت سه سال از سمت خود کناره گیری نمود. در این دوره و در مدت کوتاهی که مختار حاکم کوفه بود، شریح را به قضاوت کوفه منصوب کرد، ولی بر اثر اعتراضات بسیار طرفداران خود و همچنین تمارض خود شریح، پس از مدت اندکی او را از قضای کوفه بر کنار نمود و شریح تا زمانی که مردم کوفه بر عبدالملک اجتماع کردند، خانه نشین بود. در هنگام ورود عبدالملک به کوفه، از احوال شریح قاضی پرسید، گفتند: خانه نشین شده است. پس او را به مسند قضاوت برگرداند. وقتی که حجاج امیر کوفه گردید، او را بر مسند قضا تثبیت نمود، ولی شریح به بهانه کهولت سن از حجاج تقاضای معافیت کرد و حجاج با درخواست وی موافقت و او را از قضاوت معاف نمود و به جای وی ابا برده بن ابوموسی اشعری را به سفارش خود شریح بر قضای کوفه نشاند. شریح تا زمان مرگ در کسوت مشاور حجاج در امور قضایی همکاری می نمود که این مدت را اکثر مورخان یک سال دانسته اند.(12)
پس با این حساب زمان انتصاب شریح به این سمت در سال 18 هـ و زمان استعفای کامل وی در دوران اولیه حکومت حجاج-قول صحیح تر- 78 هـ بوده است که سه سال آن را از سمت خود مستعفی بود. بنابراین مدت قضاوت شریح به طور اتقن 57 سال بوده(13) که یک سال آن را قاضی بصره بود و این مدت هم از نظر تاریخ نویسان اولیه اسلامی و هم محققان امروزی به واقعیت نزدیک تر می باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1. ابن حزم، جمره الانساب العرب، ص 425.
2. E.I. Vol IX, p. 508.
3. اخبارالقضاه، ج 2، ص 398.
4. E.I. Vol 9, p. 508 & 509.
5. الانساب، سمعانی، ج 3، ص 424.
6. الاستیعاب، ص 258.
7. ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج 2، ص 460.
8. الاصابه، ج 3، ص 271؛ التهذیب، ج 4، ص 327.
9. التهذیب، ج 4، ص 326.
10. همان، ص 328.
11. بدایه و النهایه، ج 9، ص 24.
12. تاریخ مدینه دمشق، ج 23، ص 27؛ نهایه الارب، ترجمه دامغانی، ج 4، ص 338.
13. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 4، ص 344.

منبع: کتاب شریح قاضی