بررسی چند روایت تاریخی در باب غالیان عصر خلافت امام علی (ع)

چکیده

یکی از بحث های مربوط به پیدایش جریان غلوّ این است که غالیان در عصر خلافت امام علی علیه السلام پدید آمدند. در این باره روایتی مشهور اما فاقد سند قابل اعتنا، حکایت از آن دارد که امام در برخورد با این جماعت، ابتدا آنان را توبه داده و وقتی دعوت به توبه را نپذیرفتند، همه را در آتش سوزاند! آنچه در این مقاله آمده است بررسی سندی متنی روایاتی است که در این باره نقل شده است. در این مقاله نشان داده شده است که چنین حکایتی به دلیل نداشتن سند درست، آشفتگی و اضطراب در متن، اختلاف نقل ها و نیز نامعقول بودن محتوای آن نادرست است. از طرف دیگر، این داستان در حاشیه داستان مجعولی است که در پیرامون عبدالله بن سبأ پدید آمده و این نیز خود دلیل دیگری بر بطلان آن است.

واژه های کلیدی

امام علی علیه السلام، غالیان، ارتداد، عبدالله بن سبأ

مقدمه

مدعای شگفتی به طور پراکنده درمتون مقدم نقل شده و منبع خطایی شده است که به سهم خود سبب پدید آمدن یک تصور خلاف واقع در تاریخ غلو و غالیان شده است. حکایت چنین است که بر اساس شماری از نقلها در روزگار امام علی - علیه السلام - شماری از غالیان در مدائن ظاهر شدند. این گزارش که هدف از آن ارائه تصویری از شیعه بر پایه غلو و تاکید بر نقش غالیان درپایه گذاری تشیع است، دقیقاً به خاطر همین انگیزه باطل، محل تردید و نیازمند بررسی است. طبیعی است که این تردید می بایست از نقطه نظر تاریخی و با بکار گیری نوعی نقد تاریخی، مورد بررسی قرار گیرد. روشی که در اینجا ارائه شده بر اساس نقد سند و محتوا بوده و از این دو زاویه، تلاش شده است تا نشان داده شود گزارش مزبور هم به لحاظ سند و هم محتوا قابل قبول نیست.
مقصود از غلو در اینجا، طرح نوعی ادعای الوهیت یا صفات خدایی نسبت به امام علی (ع) است که از آن جمله نامیرایی است، ادعایی که از نظر امامان شیعه، نوعی انحراف و حتی کفر تلقی شده و بشدت با آن مخالفت شده است.

نخستین سخن از غلو در اسلام

از نظر قرآن مجید، مسیحیان اهل غلو درباره حضرت مسیح (ع) بوده و به صراحت از آنان خواسته شده است تا در دین خویش «غلو» نکنند. ‍‍[نساء / 171] بنابراین می توان پذیرفت که مسلمانان با این مفهوم آشنا بوده و از همان زمان به آنان هشدار داده شده تا از زیاده روی و افراط در باورهای خود، بالاتر از آنچه خداوند بیان کرده، پرهیز کنند.
بر اساس تعریف پیشین، اگر ادعای نامیرایی به عنوان یکی از صفات خدایی به کسی نسبت داده شود، نوعی ادعای غلو مطرح شده است. در این صورت باید گفت، خلیفه دوم، در وقت رحلت رسول الله (ص) جمله ای غالیانه گفت و منکر رحلت رسول الله (ص) جمله ای غالیانه گفت و منکر رحلت رسول خدا (ص) در آن لحظه شده، مدعی گردید که او تنها پس از درگذشت همه اصحابش، از دنیا خواهد رفت. به نقل مصادر کهن، وی گفت: ما مات رسول الله (ص)، ولایموت، إنما هذه غشیه (بلاذری، 1996: 566/1). او نمرده و هرگز نمی میرد، بلکه تنها حالت غش برو دست داده است. ابن سعد گفته خلیفه را در وقت رحلت رسول الله (ص) چنین آورده است: قال عمر: والله ما کان یقع فی نفسی إلّا ذاک و لیبعثنه الله فلیقطعن أیدی رجال و أرجلهم (ابن سعد، 1990: 206/2). نفس من کسی جز او را پذیرا نیست، و خداوند او را مبعوث خواهد کرد و او دست ها و پاهای مردمان را قطع خواهد کرد.
تعبیر دیگری که از او نقل شده، چنین است: قال عمر نظنّ ان رسول الله - صلی الله علیه و ‍[آله و] سلم - لا یموت حتّی یفتح الأرض لو عد الله (مقدسی: بی تا: 63/5). گمان ما این است که رسول خدا نخواهد مرد تا آن جا که بر اساس وعده خداوند تمام زمین را فتح کند. همچنین وی با حرارت تمام می گفت: لا أسمعن احداً یقول انّ محمداً قدمات، و لکنه اُرسل الیه کما اُرسل الی موسی بن عمران فلبث عن قومه أربعین لیله و الله انی لا ارجوأن یقطع ایدی رجال و أرجلهم یزعمون أنه مات (ابن سعد، 1990: 204/2).
این تعابیراگر درست باشد - که به هر حال مضمونی از آن درست است - نوعی باور غالیانه درآن روزگار است. بنابراین نباید ادعا کرد که غلو پیش از روزگار امام علی - علیه السلام - سابقه نداشته است. گفتنی است که در دو جای کتاب الفصول المختاره از فرقه محمدیه یاد شده که همین باور خلیفه دوم را نسبت به رسول الله (ص) مطرح کرده و به عنوان مصداق غلات از آنان یادشده است (مفید، 1360: 240، 313).
تا آنجا که نویسنده تحقیق کرده است، بعد از این اظهار نظر خلیفه دوم، دیگر نشانی از غلو به معنای معمول آن در جامعه اسلامی عصر خلفا نداریم.
مدعای ما این است که درستی این که غلو به صورت یک موج فکری در میان بخشی از مردم در روزگار امام علی (ع) در عراق پدید آمده باشد، بعید می نماید. عجالتاً آن چه به طور جدی از غلو می شناسیم مربوط به پس از نیمه نخست قرن اول و بیشتر در فاصله سالهای 66 هجری یعنی از قیام مختار به بعد است.
اما این که چرا غلو در عراق پدید آمد، حال چه در روزگار امام علی - علیه السلام - چه بعد از آن، می توان مسأله را از آن جنبه که محیط عراق، محیطی با فرهنگ های متفاوت و کهن بود، تحلیل و تفسیر کرد. در این فرهنگ ها که بخشی از آنها فرهنگ یهودی، زرتشتی و مسیحی بود، انگاره های غلوگرایانه فراوان وجود داشت. بنابراین زمانی که اسلام وارد عراق شد، به طور طبیعی مسلمانان تحت تأثیر این قبیل مؤلفه ها قرار گرفتند. به عبارت دیگر، اسلام در مدینه زمان رسول الله (ص)، با فرهنگ نیرومندی مواجه نبود، بلکه سطح علمی آن همان است که قرآن بیان کرده است و انحرافات یهود و نصارا - از جمله غلو آنان - را نشان داده است. در این دوره وجود یک فرهنگ بسیط در مدینه آن هم در فاصله ده سال نخست پس از هجرت و این که مرتب آیات الهی نازل شده و همه منتظر بودند ببینند خداوند چه آیه ای می فرستد، راه را بر وجود اندیشه های منحرف در میان مسلمان بست، اما عراق شرایط متفاوتی داشت و بستر مناسبی بری این جریان فکری بود.
ابن ابی الحدید در پاسخ این پرسش که چرا زمان رسول الله (ص)، با این که مردم اخبار غیبی را از آن حضرت می شنیدند، درباره آن حضرت غلو نمی کردند، اما در باره امام علی - علیه السلام - غلو می کردند، این پاسخ را مطرح می کند که صحابه عقل و ایمان استوارتری داشتند. به نظر می رسد بیش از این که این سخن درست باشد، باید انگشت روی سادگی ذهنی صحابه و بسیط بودن آنان و در عین حال نظارت پیامبر(ص) در دوره حیات خود بر آنان گذاشت. او در ادامه به درستی می گوید: تفاوت میان غالیان عراق با عربهایی که معاصر رسول الله (ص) بودند، در این بود که این افراد عراقی و ساکن کوفه بودند و طینت عراق همیشه محل رشد گرایش های انحرافی و فرقه ای عجیب و مذاهب تازه بوده است. مردمان این نواحی خود اهل فکر و دقت و نظریه و بحث در آراء و عقاید و شبهه طرح کردن درباره مذاهب بودند و در میان آنان در روزگار کسری ها گرایش هایی مانند مانوی و دیصانی و مزدکی وجود داشت. در حالی که نه طینت مردم حجاز مانند عراقی ها بود و نه ذهن حجازی مانند ذهن عراقی. آنچه بر اذهان حجازی ها غلبه داشت، خشکی و تکبر و خشونت طبع بود. ساکنان طبع بود. ساکنان مدینه و مکه و طائف نیز، طبعشان نزدیک به طبع بادیه نشینان اطراف بود و پیش از اسلام هیچ حکیم و فیلسوف و صاحب نظری وجود نداشت و نیز موقعیتی برای طرح شبهه و ارائه فرقه ای بدعت گر در آن جا نبود. (ابن ابی الحدید، 1404: 51/7).
اکنون به این بحث بپردازیم که درارتباط با پیدایش غلو در زمان امام علی - علیه السلام - چه اشارات یا تصریحات تاریخی وجود دارد؟
در این زمینه دو روایت وجود دارد:

روایت اول

الف: نخستین روایت این است که آن گروهی از غُلات در شهر مدائن با شنیدن خبر شهادت امام، از پذیرفتن خبر شهادت آن حضرت خودداری کردند و به او نسبت الوهیت و جاودانگی و نامیرایی دادند.
در این روایت که ابن ابی الدنیا به واسطه شخصی به نام مجالد نقل کرده، شعبی به نقل از زَخر بن قیس جُعفی آورده است که زَحر گوید: من با چهار صد نفر از سوی امام علی (ع) عازم مدائن شدم و در آنجا بودم که خبر کشته شدن علی بن ابی طالب (ع) به من رسید. در این وقت، عبدالله بن وهب سبائی دست به آسمان برده، با گفتن الله اکبر، اظهار کرده است که لایموت حتی یسوق العرب بعصاه. علی نمی میرد تا آن که عرب را با چوبدستی اش براند.(ابن ابی الدنیا، 1990: 281، 208).

نقد روایت اول

در این باره این روایت چند نکته قابل تأمل وجود دارد:
نخستین مشکل سند این نقل است. راوی آن شعبی، فردی دشمن شیعه و از جمله کسانی است که به صراحت بر علیه آنان، که روافضشان خوانده، موضع گیری کرده (برای نمونه بنگرید: دمیری، 1424ق: 511/1، ابن عبدربه، 1404ق: 250/2) و بنابراین انگیزه کامل و جامعی برای جعل خبر علیه شیعه و انتساب آنان به افکار غالیانه دارد. بنابراین در این مورد نمی توان به وی اعتماد کرد.
دوم آن که زحر بن قیس گرچه زمان امام علی(ع) از امیران سپاه بود، لیکن بعدها به امویان پیوست و در کربلا از قاتلان امام حسین - علیه السلام - و اهل او و از بدترین و بدنام ترین چهره های اشراف کوفه است. اشراف کوفه به طور غالب ضد شیعه و ضد عجم هستند ‌[چنان که در قیام کربلا و مختار این حقیقت هویدا بود] و جعل این قبیل مطالب از سوی آنان، به ویژه پس از ماجرای مختار در عراق، امری عادی است. سوم آن که این روایت به دلیل درآمیختن آن با ماجرای عبدالله بن سبا که در این نقل به عنوان عبدالله بن وهب سبائی - و در شکل گیری از آن در همان منبع ابن السوداء - آمده، ‍[به ادامه بحث مراجعه فرمایید] کاملاً مشکوک است. به عبارت دیگر، اگر آن چنان که مرحوم علامه عسکری ثابت کرده درست باشد که - چنین است - روایات مربوط به عبدالله بن سبا کاملاً جعلی و ساختگی است، بنابراین، این نقل نیز باید ساختگی باشد. قالب کلی داستان های ساخته شده درباره عبدالله بن سبا همگی ضد شیعه و ضد ایرانی و از اساس ساختگی است و در منابع به صورت پیوسته به دنبال هم آمده است.
چهارم آن که روایت کاملاً رنگ ضد ایرانی دارد و این شاهدی بر جعل آن است. در واقع این روایت قصد آن است که نسبت غلو به ایرانیان داده شود، این زمان اکثریت آنان حتی هنوز اسلام هم نیاورده بودند، چه رسد به آن که غالی باشند. در واقع، غالیان، به زعم جاعل این نقل، خواسته اند وانمود کنند که قرار است علی بن ابی طالب (ع) بماند و عرب را از زمین بردارد. انگیزه جعل برای ایجاد دشمنی با ایرانیان در این نقل آشکار است.
پنجم آن که چرا این نقل مهم آن هم با حضور چهار صد عراقی تنها از یک نفر نقل شده ست؟ ظهور چنین گرایشی با این دامنه و عظمت ظاهری، نمی تواند تا این حد مورد بی توجهی مورخان قرار گرفته باشد و از سوی اخباریان کوفه مورد بی توجهی واقع شده باشد.

روایت دوم

ب: کلینی، کشی و صدوق روایتی را درباره ارتداد و برخورد با مرتدین آورده اند که صدوق این روایت را احتمالاً از کلینی نقل کرده است. روایت کافی چنین است: زمانی که امیرمؤمنان از اهل بصره در جنگ جمل فراغت یافت، هفتاد نفر از مردمان زط (یا کولی ها) نزد وی آمده، بر او سلام کرده با زبان خود با آن حضرت سخن گفتند. حضرت پاسخ سلام آنان را داد. سپس فرمود: من چنان نیستم که شما اظهار کردید، من بنده مخلوق خداوند هستم. آنان نپذیرفتند و گفتند: تو همانا همو هستی. حضرت گفت: اگر نهی نشوید و از سخن خود باز نگردید و توبه نکنید، شما را خواهم کشت. آنان حاضر به توبه نشدند. حضرت دستور داد چاه هایی حفر کردند. سپس پایین چاه ها را به هم متصل کرد. آنگاه آنان را در آن چاه ها ریخت و سر چاه ها را بست. سپس در یکی از آنها که کسی داخلش نبود آتش روشن کرد. در این وقت دود داخل چاه های دیگر شده و همگی آنان مردند.
کشی روایت متفاوتی را در این باره نقل کرده است که آن هم درباره چاه کندن و آتش روشن کردن است، اما در مقدمات آن تفاوت ماهوی با نقل فوق دارد:
محمد بن حسن برانی و عثمان بن حامد و این دو از محمد بن یزداد از محمد بن حسین، از موسی بن بشار، از عبدالله بن شریک از پدرش نقل کرده است که همراه امام علی (ع) در خانه زنی از عنزه به نام او عمرو بودیم که قنبر آمد و گفت: درب خانه ده نفر هستند که تصور می کنند تو پروردگار آنان هستی. حضرت فرمود: آنان را به داخل خانه بیاور. آمدند. حضرت فرمود: چه می گویید؟ گفتند: تو پروردگار ما هستی و کسی که ما را خلق کرده و روزی می دهد. حضرت فرمود: وای بر شما، چنین نکنید، من مخلوقی مانند شما هستم. آنان نپذیرفتند. حضرت دوباره تکرار کردند و از آنان خواستند توبه کنند، اما قبول نکردند. در این وقت حضرت به قنبر فرمودند: کارگران را بیاور. او ده نفر را آورد. حضرت فرمود تا زمین را حفر کرده و در آن آتش روشن کردند. آنگاه بار دیگر از آنان خواست
توبه کنند، اما قبول نکردند. آن حضرت اول برخی را درون آتش انداخت و سپس بقیه را. سپس فرمود: (کشی، 1348: 308)
إنّی إذا أبصرت شیئاً منکرا أوقدت ناری و دعوت قنبرا من وقتی پدیده منکری را ببینم آتش را روشن کرده و قنبر را دعوت می کنم!

نقد روایت دوم

درباره این روایت نیز چند نکته را به عنوان محل تأمل و نقد باید توجه داشت:
اولاً آن که این نقل تنها در کافی همراه با سند است اما در من لا یحضر بدون سند است و تنها در آغاز با جمله: قال ابوجعفر. شروع شده است. در کافی نیز سند آن مرسل است، زیرا در انتهای سند آمده است... عن رجل عن ابی عبدالله و ابی جعفر. همین روایت، بدون سند و قدری متفاوت در مناقب ابن شهر آشوب آمده و اشعاری هم از قول امام درباره آن، روایت شده است (رک: ابن شهر آشوب، 1379: 265/1؛ و نیز رک: مجلسی: 289/25). این همان شعری است که شهرت یافته که حضرت فرمود: وقتی منکری ببینم، آتشی روشن کرده و قنبر را صدا می کنم.
درباره این نقل باید گفت، چطور و چگونه چنین حکایت مهمی، باید تنها در یک روایت با سند مرسل (که همو می تواند منبع بقیه باشد، چون سایر نقل ها، فاقد سند است) آمده باشد و در هیچ منبع معتبر شیعی دیگر و نیز منابع تاریخی و روایی اهل سنت حکایت نشده باشد؟ چطور عراق این زمان که حتی جزئیات اخبارش ضبط شده است، این ماجرای مهم را در حافظه تاریخی خود نگاه نداشته است؟ چگونه است که در کتاب الجمل شیخ مفید که تمام حکایات جنگ جمل آمده، این حکایت که درست پس از جنگ و در امتداد آن رخ داده و اهمیت هم دارد، نیامده است؟
دوم آنکه محتوای این نقل اشکالاتی دارد که باید درباره آن تأمل کرد. این که گروهی کولی - طوایفی با ریشه هندی با زندگی کوچ نشینی - در اطراف بصره که هنوز با اسلام آشنا نشده اند، و برای اولین بار علی بن ابی طالب(ع) را دیده اند، یکبار غالی شوند و از همه مرزها عبور کرده، مدعی الوهیت خلیفه مسلمانان شوند، امری بعید و در واقع غیر قابل قبول است. آدمی از خود نمی پرسد که آنان از امام علی (ع) چه دیدند که یکباره قائل به الوهیت او شدند؟ این زمانی است که تازه امام به بصره رسیده و همان وقت جنگ کرده و فاتح شده است. در حالی که پیش از آن پایش به بصره نرسیده بود.
سومین نکته آنکه چنین حکایتی، آن هم با این یک نقل، و با سند مرسل و ضعیف نمی تواند در یک چنین امر مهمی قابل اعتنا و اعتماد باشد. به عبارت دیگر، روا نیست چنین حکم مهم شرعی که همان آتش زدن یا با دود خفه کردن هفتاد نفر از زط ها، با چنین روایتی اثبات شود.
چهارم داستانی بودن این خبر است، تصور کنیم که امام مسلمین، هفتاد نفر کولی را به چه صورتی از میان بر می دارد. کندن چاه های متعدد، وصل کردن آنها با یکدیگر، بستن سر آنها، آتش روشن کردن در یک چاه، و بعد رفتن دود به چاه های دیگر و خفه شدن این جماعت!
پنجمین نکته آنکه عذاب دادن به آتش نیز که در این نقل آمده خود محل بحث است. روایتی منسوب به پیامبر (ص) در منابع حدیثی آمده است که: لا تعذّبوا بعذاب الله. بر اساس همین روایت، برخی گفته اند که در ماجرای مزبور، ابن عباس بر امام علی (ع) اعتراض کرد و گفت: اگر من بودم، آنان را با شمشیری می کشتم، زیرا رسول خدا (ص) فرمود: لا تعذّبوا بعذاب الله (طوسی: 1384: 281/7). و در جایی آمده که امام علی (ع) اشکال او را پذیرفته و از وی تعریف هم کردند (رک: ابن عساکر، 1415: 189/73؛ ابن کثیر، 1986: 13/8). شگفت آن که در نقل بالا آمده بود که امام آنان را با آتش نسوزاند، بلکه با دود خفه کرد! همه این موارد دلیل آن است که ماجرا مشکوک و بی اعتبار است.
ششمین نکته آن که اختلاف میان همین چند نقل مربوط به این حکایت نیز خود نشانگر آن است که ماجرا محل تردید است. در مناقب ابن شهر آشوب در اساس بحثی از کندن چاه و دود نیست، بلکه تنها آمده است که قنبر یکی یکی آنها را آورده در آتش می انداخت! (ابن شهر آشوب، 1379: 265/1).
در پایان دو نکته شایان توجه است:
الف: گفته اند یکی از دلایل ظهور غُلات در روزگار امام علی - علیه السلام - اخبار آن حضرت به رخدادهای آینده (ثقفی کوفی: 1353: 681/2 - 680). یا به عبارت دیگر، مطالبی است که به طور معمول از آنها به عنوان ملاحم و فتن یاد می شود.
در این مورد نیز باید توجه داشت که این قبیل اخبار، به ندرت قابل تأیید بوده و معمولاً ساختگی است. بنابراین، اگر این مطالب بعدها ساخته شده باشد، دلیلی ندارد که باور کنیم اخبار غیبی سبب ظهور غلات در حیات امام علی - علیه السلام - شده ست.
ب: نکته دیگری که عدم صحت وجود غالیان را در این دوره نشان می دهد این است که در تمامی آنچه از امام علی (ع) در مآخذ معتبر نقل شده، نشانی از نقض ایشان نسبت به عقاید غالیان وجود ندارد، در حالی که امام، یکی از رویه های عمومی اش، نقد روشنگری و افکار انحرافی بود. این مطلب را به روشنی می توان از نهج البلاغه دریافت.
در پایان تأکید بر این نکته حائز اهمیت است که بافته های ابن ابی الحدید درباره عبدالله بن سبأ و پیدایش غلو، مبتنی بر نقل های نادرستی است که از قرن دوم در این باره پدید آمده و بعدها طبری با درج آنها در کتابش، سبب رواج آنها شده است.
ابن ابی الحدید که سخت بر مطالب یاد شده طبری اعتماد کرده، هیچ نکته تازه ای درباره پیدایش غلو در زمان امیرالمؤمنین به جز آنچه درباره ابن سباء است، ندارد (رک: ابن ابی الحدید، 1404: 120/5، 7).

نتیجه

از آنچه گذشت، می توان نتیجه گرفت که این سخن که غالیان در زمان امام علی (ع) حضوری فعال داشته اند، خبری مشهور اما بی اصل و داستانی مشکوک و بی دلیل است. آنچه درباره وجود غالیان می توان گفت این است که تنها پس از حادثه کربلا و طی تحولات فکری عراق در دهه های پایانی قرناول هجری و اوائل قرن دوم است. البته می توان پذیرفت که مدائن به عنوان یکی از مراکز شیعی، افراطیانی را در خود جای داده بوده، و بسا غالیانی نیز درآنجا پدید آمده اند، کما این که اشاراتی در این باره در منابع هست. تردید نمی توان گرفت که از سال های آغازین قرن دوم جریان غلو به عنوان یک موج فکری - سیاسی در درون جامعه عراق حضور داشته است.

- ابن ابی الحدید (1404 ق) شرح نهج البلاغه، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی.
- ابن ابی الدنیا (1909 م) مقتل الامام امیرالمؤمنین، تحقیق محمد باقر محمودی، تهران.
- ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع هاشمی بصری (1990 م)طبقات الکبری، محمد عبدالقادر عطا، بیروت: درالکتب العلمیه.
- ابن شهرآشوب مازندرانی (1379 ق) مناقب آل ابی طالب، قم: انتشارات علامه.
- ابن عبدربه، العقد الفرید (1404 ق) دارالکتب العلمیه، بیروت.
- ابن عساکر شافعی (1415 ق) تاریخ دمشق، بیروت دارالکفر.
- ابن کثیر ابوالفداء اسمعیل بن عمر دمشقی (1986 م) البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر.
- بلاذری احمد بن محمد بن یحیی بن جابر (1996 م) انساب الاشراف، تحصیل سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت:دارالفکر.
- خطیب بغدادی (1417 ق) تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- دمیری، کمال الدین (1424 ق) حیاة الحیوان الکبری، دارالکتب العلمیه، بیروت.
- صدوق، محمد بن بابویه قمی (1413 ق) من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامی.
- طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1387 ق) المبوسط فی فقه الامامیة، تهران: المکتبه المرتضویه.
- قاضی ابوحنفیه نعمان بن محمد تمیمی مغربی، (1385 ق) دعائم الاسلام، قاهره: دارالمعارف.
- کشی محمد بن عمر (1348) رجال، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
- ثقفی کوفی ابواسحاق (1353) الغارات، تصحیح جلال الدین محدث، تهران: انجمن آثار ملی.
- کلینی رازی ثقه الاسلام (1365) الکافی، تهران: داراکتب الاسلامیه.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (1371) الفصول مختاره، قم: کنگره شیخ مفید.
- مقدسی (بی تا) البدء و التاریخ، قاهره: مکتبة الثقافه الدینیه.
- مِنقَری نصر بن مزاحم (1382 ق) وقعه صفین، تصحیح عبدالسلام هارون، قاهره.

پی نوشت ها :

* دانشیار تاریخ دانشگاه تهران.

منبع: تاریخ پژوهی، سال ششم، شماره 18، بهار 1383، صص 136-150.