روش های پژوهش کیفی در روان شناسی

روش های آزمایشی و همبستگی در واقع از روش های کمی به شمار می روند؛ زیرا در این روش ها محقق به متغیرها ارزش عددی می دهد، به گونه ای که بتوان آن ها را به صورت آماری تحلیل کرد. علاوه بر روش های کمی، در پژوهش های روان شناسی از روش های کیفی نیز استفاده می کنند. در این روش ها نه رابطه ی علّی و معلولی بین متغیرها و نه رابطه ی همبستگی بین متغیرها به دست می آید. در این روش ها محقق بیشتر علاقمند است که پدیده های روان شناختی را وصف کند؛ بنابراین در این روش ها پدیده های مورد نظر همان گونه که هستند به صورت کیفی وصف می شوند؛ به همین جهت این روش ها را توصیفی نیز گفته اند. روش مشاهده، زمینه یابی روش آزمون ها، شرح حال نگاری و موردپژوهی، از جمله روش های توصیفی هستند که به اختصار هر کدام را توضیح می دهیم. (1)

روش مشاهده

در این روش پژوهشگر رفتار یا ویژگی های آزمودنی های مورد مطالعه ی خود را به صورت طبیعی و از نزدیک مشاهده می کند. در این روش روان شناس تا آن جا که ممکن است، به آزمودنی های خود نزدیک می شود. به همین منظور، در بعضی موارد پژوهشگر در جریان فعالیت ها به صورت یکی از مشارکت کنندگان درمی آید. برای مثال، پژوهشگری که می خواهد از دیدگاه بازیکنان و مربی آن ها درک بهتری داشته باشد، می کوشد به صورت عضوی از اعضای یک گروه که دسته جمعی بازی می کنند، درآید و اگر این کار ممکن نبود، پژوهشگر در جایی قرار می گیرد تا هم از دید مستقیم بازیکنان و مربی مخفی باشد و هم به صورت طبیعی بتواند رفتار آنان را مشاهده کند. در این روش پژوهشگر باید آنچه را مشاهده کرده وصف کند و از تفسیر و تحلیل مشاهدات بپرهیزد. مهم ترین امتیاز استفاده از این روش این است که پژوهشگران می توانند درباره ی یک رفتار طبیعی واقعی - نه رفتاری که واکنشی نسبت به موقعیت آزمایشی ساختگی است - داده هایی را گرد آورند. در عین حال این روش مشکلاتی نیز می تواند داشته باشد؛ از جمله ی مشکلات آن این است که کنترل دقیق وجود ندارد، تعمیم حاصل از این نوع پژوهش، مشکل است و در صورتی که پژوهشگران بنا به دلایلی با آزمودنی ها به تعامل بپردازند، ممکن است عینیت علمی از دست برود و به جای وصف رویدادهای مشاهده شده، پژوهشگر رویدادها را تحلیل کند و تحقیق جنبه ی ذهنی پیدا کند و از ارزش علمی آن کاسته شود. علاوه بر این، مشاهده ی همه ی رفتارها ممکن نیست و پژوهشگر از این جهت نیز، با محدودیت روبه رو است.

روش های زمینه یابی

هرگاه پژوهشگر به هر دلیل نتوانست از روش مشاهده استفاده کند یا محدودیت ها و نقص های روش مشاهده به حدی بود که نتایج تحقیق را آسیب پذیر می کند، پژوهشگر برای گردآوری اطلاعات از روش زمینه یابی استفاده می کند. در این روش از پرسش نامه و مصاحبه استفاده می شود. روش زمینه یابی به طور عمده برای سنجش عقاید و نگرش های مردم درباره ی موضوعات مختلف یا جمع آوری اطلاعات درباره ی ویژگی های پدیده ها به کار می رود؛ مثلاً پژوهشگری می خواهد بداند چرا معلمان شغل معلمی را برگزیده اند؟ برای این کار پرسش نامه تهیه می کند یا مصاحبه ای را ترتیب می دهد تا در ضمن آن از نظر معلمان در مورد انتخاب شغل معلمی آگاه شود. ممکن است در این تحقیق پژوهشگر به این نتیجه برسد که تدرس معلمان در زمان کودکی یا نحوه ی برخورد معلمان در زمان کودکی با آن ها، سبب انتخاب شغل معلمی شده است.

موردپژوهی

این روش در آن جایی به کار گرفته می شود که پیدا کردن آزمودنی به اندازه کافی، غیر ممکن باشد؛ مثلاً پژوهشگری می خواهد مسئله ی «نورهراسی» (2) را بررسی کند. در این جا به دلیل این که بیشتر مردم از نور نمی ترسند، پیدا کردن آزمودنی به قدر کافی بسیار دشوار است. در چنین مواردی، معمولاً پژوهشگران فردی را پیدا می کنند که مشکل نورهراسی را دارد، و به طور مفصل درباره او تحقیق می کنند. این گونه مطالعات علمی را موردپژوهی نامیده اند. (3)

روش آزمون ها

یکی از روش های رایج پژوهش در روان شناسی معاصر، استفاده از آزمون هاست. در یک قرن اخیر آزمون های بسیاری را برای مطالعه ی رفتار ابداع کرده اند. با این ابزارها می توان رغبت، استعداد و توانایی ها، نگرش ها و دستاوردها را اندازه گیری کرد. البته ساختن آزمون، کار آسانی نیست و باید برای ساختن آن مراحلی نظیر طرح پرسش ها، مقیاس بندی (4) و هنجاریابی (5) را طی کرد. مثلاً برای سنجش هوش، آزمون های زیادی از جمله آزمون هوش و کسلر (6) (کودکان و بزرگسالان)، ریون (7) (کودکان و بزرگسالان) مورد استفاده قرار می گیرد. از ویژگی های مثبت این آزمون ها این است که پژوهشگر نیاز به وسایل بسیار پیچیده ی آزمایش ندارد، خیلی وقت گیر نیست و بی آن که نظم زندگی عادی افراد را به هم بزند، داده های بسیار وسیعی را می توان از آن ها به دست آورد.

شرح حال نگاری

گاهی اوقات موضوع مورد مطالعه، نیاز به بررسی تاریخچه ی آن دارد؛ مثلاً پژوهشگر می خواهد علت بزهکاری افراد بزهکار را بداند. در این جا بدون توجه به شرایط زندگی، گذشته ی فرد و شیوه های تربیتی که در خانواده یا مدرسه در مورد او اِعمال می شده است، امکان دستیابی به نتایج مفید درباره علت بزهکاری وجود ندارد یا فرد مورد مطالعه در حال حاضر در قید حیات نیست؛ مثلاً پژوهشگر می خواهد درباره ی اینشتین یا دیگر دانشمندانی که اکنون زنده نیستند، تحقیق کند؛ در چنین مواردی استفاده از روش شرح حال نگاری بسیار مؤثر است. اغلب شرح حال ها از راه بازسازی زندگی نامه شخصی بر اساس سوابق و رویدادهایی که بر جای مانده اند، تهیه می شوند. شرح حال را می توان از راه مطالعات طولی نیز تهیه کرد؛ بدین صورت که یک فرد یا گروهی برای مدتی طولانی و در فواصل منظم مورد مشاهده قرار می گیرند.

پی نوشت ها :

1. همان، ص 85 و 86.
2. Photophobia.
3. هافمن، روان شناسی عمومی، ترجمه گروه مترجمان، ج 1، ص 41.
4. scaling.
5. establishing norms.
6. Wechsler.
7. Reiven.

منبع مقاله :
کریستنسن، یان و هاگ واگنر و سباستین هالیدی؛ (1385)، روان شناسی عمومی، گروه مترجمان، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله)، چاپ اول