نويسنده: محمد علي خورسنديان ( عضو هيأت علمي دانشگاه شيراز)
مقاله ي حاضر به بررسي جريان نو انديشي در تاريخ معاصر در حوزه هاي اجتهاد و فقاهت مي پردازد و تلاش مي كند تا با بيان مختصري از تاريخ روشنفكري، ويژگي هاي نو انديشي حوزوي را برشمارد. نگارنده بيان مي دارد كه نو انديشي مبتني بر اجتهاد و فقاهت تشيع نه تنها در مهم ترين عرصه هاي فعاليت روشنفكري يعني عرصه ي نقد و اصلاح فكري و اجتماعي حضور داشته بلكه همواره جريان اساسي و مرجع بوده است.
در بخش ديگر مقاله به بيان سير حركت هاي نو انديشي شريعت محور از وحيد بهبهاني تا امام خميني مي پردازد و در ادامه نويسنده ده خصوصيت ويژه ي نو انديشي حوزوي را عنوان شاخص ترين ويژگي هاي دارندگان اين تفكر بر مي شمرد اين ويژگي ها عبارتند از:
ارائه ي انديشه ي درون معرفتي؛ محوريت فقه؛ خردگرايي؛ اتصال تاريخي؛ سياست ورزي؛ مجاهدت و انقلاب گري؛ اتكا به معنويت؛ مردمي بودن و پذيرش عامه؛ اهتمام به گفت و گو و تبيين گري و محوريت اصلاح سياسي؛ فرهنگي؛ اجتماعي؛ به جاي اصلاح دين. و در نهايت به لزوم تقويت هر يك از اين شاخص ها و به پاره اي از چالش هاي نو انديشي حوزوي اشاره مي شود.
واژه هاي كليدي: نو انديشي حوزوي، روشنفكري ديني، انديشه ي ديني، اصلاح گري.
در روشنفكري غربي منشأ تمام احكام و دستورالعمل ها بشر است و احكام ديني و آسماني صرفاً از جهت تاريخي و اجتماعي اهميت دارد. مطابق اين انديشه فهم انسان ملاك همه چيز است و اصالت انسان يا «اومانيسم»، يك مكتب در ميان ساير مكاتب روشنفكري نيست بلكه قدر جامع همه ي مكاتب از سوسياليزم، ليبراليزم، اگزيستانيسياليزم و غيره است. از اين رو اين محصول تمدن جديد غرب را نمي توان به متفكران پيش از قرون وسطي نسبت داد و به اين معنا نمي توان انديشمندان اسلامي مانند فارابي، غزالي، ابن رشد، خواجه نصير، سهروردي و ملاصدرا را روشنفكر ناميد.
يكي از ويژگي هاي مهم روشنفكري غربي دنبال كردن قدرت و سياست بوده است. روشنفكر هميشه مي خواسته با چنگ زدن به قدرت و سياست مجموعه ي احكام و دستورالعمل هاي خود را براي اصلاح دنيا به كار بندد. (2)
زماني كه از نو انديشي يا روشنفكري سخن مي گوييم مفاهيم متعددي به ذهن متبادر مي گردد؛ زيرا مفهوم روشنفكري و نو انديشي مفهومي داراي ابعاد و چند وجهي است و مي توان گونه هاي مختلفي از آن را شناسايي كرد. پيش از شروع به بيان خصايص و مقومات روشنفكري حوزوي بايد از ميان مفاهيم موجود مفهوم ويژه اي را به عنوان «روشنفكري حوزوي» مورد اشاره قرار داد. مشخص كردن اين مفهوم با تفكيك بين روشنفكري در غرب، روشنفكري در ايران و روشنفكري در دين صورت مي گيرد:
روشنفكري در غرب همان گونه كه بيان شد حركتي است كه بعد از قرون وسطي با عقل گرايي و بازگشت به سنت يوناني آغاز شد و با گسست ارتباط دين و دولت و تغييرات سياسي و اجتماعي وسيع ادامه يافت و با انقلاب صنعتي و اقتصادي مراحل خود را طي
كرد. اين حركت جداي از حركت هاي نو انديشان حوزه هاي مختلف علوم انساني و اجتماعي و فلسفي بوده كه طي قرن ها ادامه داشته است بلكه حركتي است كه فلاسفه ي عصر جديد در تفكر پديد آورده و منتهي به شيوه ي جديدي براي زندگي انسان گرديد.
به دنبال تحول فكري روشنفكري اروپايي سرانجام اين حركت به جهان اسلام و ايران رسيد و جريان هاي فكري در ازاي حركت هاي فكري غرب پديد آمد. نمود اين حركت ها در كشور هاي عربي همزمان با رخت بر بستن استعمار از اين كشور ها بود هر چند آغاز آن را مي توان به زمان هاي پيش تر نسبت داد.
به دنبال رويارويي مسلمانان با فرهنگ و تمدن غرب و مشاهده ي پيشرفت هاي شگرف غرب و عقب ماندگي دنياي اسلام گفتمان فكري روشنفكري نضج گرفت. (3)
آخوندزاده با طرد سنت مذهبي و پذيرش نهاد ها و باور هاي غربي و ترويج آن راه اصلاح و نجات ايران را كنار گذاشتن دين و به قول او ميراث اعراب دانست. (4) آقا خان كرماني نيز در دوره اي از عمر خود همين عقيده و باستان گرايي را ترويج كرد. (5)
ملكم خان ناظم الدوله (1202-1286) نيز از پيشگامان اين جريان بود. او با ورود به دستگاه قاجاري سعي در ترويج نوگرايي از طريق دولت داشت و با تدوين «دفتر تنظيمات» و پيشنهاد مجلس مصلحت خانه يا مشورت خانه عامه و تأسيس فراموش خانه سعي در اصلاح كشور و ترويج انديشه هاي خود نمود. وي پس از مدتي سوء ظن ناصرالدين شاه را برانگيخت و به عثماني تبعيد شد اما با صدارت سپهسالار، سفير ايران در انگلستان شد و سرانجام پس از رسوايي كه در جريان امتياز ننگين لاتاري بدست آورد از همه ي مناصب خود عزل شد و بعد از آن به انتشار افكار خود از طريق روزنامه ي «قانون» كه پر اهميت ترين روزنامه ي آن دوران بود پرداخت. او تمام علت آبادي غرب و عقب ماندگي ايران را در نبود قانون معرفي كرد و مي خواست از طريق اصلاح قوانين راه مدرنيسم را به ايران بگشايد. (6)
پيشگام ديگر نوگرايي، سيد جمال اسد‌آبادي بود كه به جز عثماني مدتي هم در ايران فعاليت كرد (1265-1268). او از لزوم ترقي و مبارزه با استبداد و مبارزه با خرافه ها در فرهنگ مذهبي و مبارزه با جهل سخن گفت و براي ايران يك قانون اساسي نوشت و افراد زيادي را در سرزمين هاي اسلامي شيفته ي خود و افكارش كرد. در عين حال او متوجه خطر استعمار انگلستان شد و كشور هاي اسلامي را از استعمار برحذر داشت. سيد جمال كوشيد افكار خود را در ميان دولتمردان و عالمان ديني ترويج كند و انتظار داشت آنان با آگاهي ديني به اصلاحات روي آورند. اما با واكنش شاه پس از چند ماه پناه گرفتن در حرم عبدالعظيم از ايران اخراج شد و به عثماني رفت.
سال هاي پاياني قرن نوزدهم سال هايي بود كه ظلم، فقر، بيماري، قحطي و آشفتگي و نابساماني، كشور هاي اسلامي را فرا گرفته بود و انديشمندان و رهبران افكار به دنبال راه چاره اي براي وضع موجود و تبيين علت هاي اين همه آشفتگي و درماندگي بودند.
روشنفكري در ايران با نهضت مشروطيت و ظهور گفتمان خضوع در برابر فرهنگ و تمدن سكولار غربي صورت گرفت. سير پيدايش اين گفتمان را مي توان در آثار نويسندگاني چون سيد حسن تقي زاده، كاظم زاده ايرانشهر، علي اكبر داور، ابراهيم پور داوود، محمد علي جمال زاده، عارف قزويني و محمد علي فروغي مشاهده كرد.
در آن زمان، مجله ي «كاوه» كه از 1916 تا 1924 در برلين منتشر مي شد مهم ترين ارگان روشنفكري بود كه تقي زاده محور اصلي آن بود و هدف آن ترويج تمدن اروپايي بود. در همين مجله بود كه تقي زاده راه ترقي ايران را «قبول بدون قيد و شرط تمدن اروپا و تسليم مطلق شدن به اروپا و اخذ آداب و رسوم و تربيت فرنگستان» معرفي كرد و ايرانيان را از آن چه «وطن پرستي غلط» مي خواند بر حذر داشت. او گفت «ايراني بايد ظاهراً، باطناً و جسماً و روحاً فرنگي مآب شود و بس». (7)
پس از او كاظم زاده و عده اي همچون قزويني، رضا زاده شفق، رشيد ياسمي در مجله ي «ايرانشهر» (1922-1927) همين راه را دنبال كردند. البته اين روشنفكران به نوعي ناسيوناليسم باستان گرا گرايش داشتند. در كنار اين نشريه نشريات ديگري مانند «فرنگستان» كه در سال 1303 در برلين انتشار يافت همان افكار غرب گرايانه را انتشار مي دادند. اين گروه از روشنفكران با پيوستن عده اي ديگر طي سال هاي اوليه ي حكومت رضا خان به همكاري با او پرداختند. (8)
پس از چندي در برابر اين دسته از روشنفكران، سيد احمد كسروي (1269-1324)
قرار گرفت. كسروي يكي از مشهورترين چهره هاي تاريخ روشنفكري ايراني است كه ابتدا علوم حوزوي را فرا گرفت و پس از مدتي دادستان تهران شد. او پس از اختلاف با داور در سال 1311 كتاب «آئين» را در نقد اروپايي گري و تمدن غربي انتشار داد و از سال 1312 با انتشار ماهنامه ي «پيمان» به تدريج به نقد دين اسلام و مذهب تشيع و فرهنگ ايراني پرداخت و آئيني به نام «پاك ديني» بنيان گذاشت. (9) او اسلام موجود و مذهب تشيع را منحرف اعلام كرد و دين مطلوب را آئين خرد و عقل گرايي براي آباد كردن دنيا معرفي كرد. (10) او سرانجام در 1324 به دست فدائيان اسلام كشته شد.
حركت روشنفكري ليبرال با بنيان گذاري نهضت آزادي در سال 1340 توسط بازرگان و سحابي ادامه يافت و ويژگي بارز اين انديشه پذيرش دموكراسي و ليبراليسم در پرتو دستورات اسلام و نفي سكولاريسم است. البته اين گروه دخالت دين در سياست را به معني دخالت روحانيت قبول نداشته و براي روحانيت و فقاهت هيچ حقي در حكومت قائل نيست. (11) ويژگي بارز ديگر اين روشنفكري توجيه علمي احكام و نظريات اسلامي است و در جايي كه احكام اسلام را منطبق با اصول آزادي و دموكراسي و حقوق بشر نمي بيند، احكام اسلامي را نفي مي كند. براي مثال اين جريان اجباري بودن حجاب، اجراي حدود اسلامي و قصاص را نفي مي كند.
در كنار اين جريان روشنفكري جريان ملي گراي سكولار قرار دارد كه در جبهه ي ملي و چند حزب و گروه پيرامون آن قرار داشته است. اين روشنفكران حكومت بر اساس اجتهاد و تقليد را نفي مي كنند و اجراي احكام اسلامي را در عرصه ي اجتماعي قبول ندارند. اين جريان بر خلاف جريان قبل كه ليبراليسم را در پرتو دستورات اسلامي مي ديد به پيروي از دستورات اسلام تاخته است. اين دو جريان از اين جهت نيز اشتراك دارند كه بعد از نهضت ملي كردن نفت هيچ گاه مرجعيت عامه نيافته اند.
با اين حال جريان سياسي چپ كه بعد از گسترش نفوذ سرمايه داري در غرب پديد آمد با شعار هاي ضد سرمايه داري، عدالت، برابري و مبارزه با ظلم و استعمار مقداري از مفهوم هاي خود را به جريان هاي مذهبي انتقال داد؛ از جمله در آثار اوليه ي نويسندگاني چون شريعتي (1312-1356) بسياري از مفاهيم اين انديشه از جمله تضاد، برابري، نظام طبقاتي بورژوازي، اهميت زير بنايي اقتصاد، مبارزه با امپرياليسم و مخالفت با انديشه هاي رايج مذهبي يافت مي شود. (13) همچنين در سابقه ي تفكر بسياري از انديشمندان مسلمان به ويژه انديشمندان عرب، مانند حسن حنفي، محمد عابد الجابري، نصر حامد ابوزيد، عبدالله العروي، برهه اي از گرايش به جريان چپ ديده مي شود. (14)
توصيف و ملامت وضع روشنفكري ايران پرداخت. او در نهايت پيشنهاد بازگشت به هويت ملي داد و مذهب تشيع و روحانيت را با توجه به كارنامه ي درخشان آن به عنوان «قدرت مقاوم در مقابل هجوم استعمار و سدي در برابر غرب زدگي» (16) معرفي كرد. فرديد نيز اين عقيده را مطرح كرد كه غرب به جاي خداوند فرد را ننشانده است بلكه به نفس اماره روي آورده است. او به اومانيسم در فرهنگ غربي تاخت و محور تمام انديشه هاي غربيان را اومانيسم معرفي كرد. فرديد نفي غرب و مدرنيسم و توجه به معرفت معنويت و اخلاق را كه در فرهنگ شرقي وجود دارد به عنوان راه نجات انسان معرفي كرد. از ديگر متفكران اين حوزه سيد حسين نصر است.
نصر نيز مشكل اصلي مسلمانان را فراموش كردن سنت شرقي و مسخر شدن در برابر فرهنگ غربي مي داند كه محكوم به فنا و شكست است. او با بيان عقيده اي به عنوان «حكمت خالده» راه نجات مسلمانان را پيروي از حكمت خردمندانه شرق يعني زنده كردن فلسفه و عرفان در كنار يكديگر مي داند و انديشه هاي خود را ادامه راه سهروردي و ملاصدرا مي داند.
داريوش شايگان نيز از جمله نو انديشاني است كه در آثار گذشته ي خود به نقد غرب و روشنفكري پرداخته و به پاره اي از افكار ديگر در نفي نيهيليسم غربي ارجاع داده است. او پيشنهاد بازگشت به معنويت فرهنگي شرق مي دهد. (17) شايگان، اسلام و مذهب شيعه را به عنوان عنصر اصلي خاطره مشترك ايرانيان براي حفظ هويت فرهنگي لازم مي داند و مشترك همان مفهومي است كه ارگون هم از آن تحت عنوان خيالخانه ياد كرده و براي حفظ هويت مسلمانان بقاي آن را توصيه كرده است. اما بر خلاف شايگان او براي آن نقش معرفتي قائل نيست. از جمله متفكران ديگري كه افكار و گرايش هايي اين چنين را تبيين كرده اند دكتر رضا داوري اردكاني است. با توجه به آن چه بيان شد بهتر است اين انديشه وران را به جاي «روشنفكر»، «نوانديش» بناميم.
حركتي كه با افت و خيز هاي متعدد در جريان تاريخي خود و با ويژگي هاي خاصي كه به آن اشاره خواهد شد همواره ادامه داشته و مرجع الهام بخش و حركت دهنده مردم مسلمان بوده است. هر چند كه اين حركت گاه به افول گراييده و گاه در اوج درخشش و پويايي خود بوده است. به همين معناست كه امام خميني نيز كه از پيشتازان نوانديشي حوزوي است گاه از واژه «روحانيت روشنفكر» در برابر روحانيت تحجر گرا و تقدس مآب استفاده كرده است.
از آن جا كه حركت هاي روشنفكري غربي از سده ي هجدهم به بعد تاريخمند شد و اين تحقيق جريان هاي نو انديشانه ي كشور هاي اسلامي را از آن زمان به بعد دنبال مي كند حركت هم عرض آن يعني جريان فقاهت و روحانيت نوانديش را نيز از اين زمان مي توان نگريست. حيات جديد اين حركت را بايد از حركت اصوليان در برابر اخباريان دنبال كرد.
باقر بهبهاني ملقب به وحيد بهبهاني (متوفي 1182 شمسي و 1205 قمري) همزمان با آغاز سلطنت قاجار توفيق يافت پرچمدار مبارزه با جريان تحجر اخباري كه از عهد صفوي گسترده شده بود گردد و پايه هاي اجتهاد و رجوع مردم به مجتهدان را كه هميشه وجود داشت بازسازي نمايد. بعد از او شاگردان و پيروان انديشمندش، راهي را آغاز كردند كه در انتها با حركت امام خميني و تشكيل حكومت اسلامي به بار نشست.
شاخصه هاي اين جريان نوانديش تقويت بنياد مرجعيت به عنوان يك نهاد اساسي اجتماعي اسلامي، محوريت فقه و احكام شريعت براي بناي جامعه اسلامي توجه به سياست، اصلاح و نقادي، نفي تحجر، گسترش معنويت و پاره اي از عناصر ديگر بوده است.
پس از وحيد بهبهاني مهم ترين شاگردش سيد محمد مهدي بحرالعلوم (م 1204 ق) زعامت عامه يافت. او كه در زمينه اي متعدد علوم اسلامي، فريد عصر خود بود مهم ترين مرجع امور شرعي، اعتقادي و اجتماعي شيعيان گرديد و از پايگاه علمي خود در كربلا امور مومنان را اداره مي كرد. او مدت دو سال نيز (مقارن 1193 قمري) در مكه، كرسي كلام و براي پاسخ به سوالات شرعي و افتا نصب شده بود مرجعيت عامه يافت و فتحعلي شاه قاجار براي جلوس به سلطنت از او اجازه گرفت تا سلطنت خود را به نيابت از مجتهدان ديني اعلام كند. در اين هنگام در ايران ملا احمد نراقي (1185-1245 ق) زعامت عامه داشت. اين زمان مصادف با جنگ هاي ايران و روس (1219 تا 1241 ق) بود و روس ها
بخشي از شمال ايران را به اشغال خود در آورده بودند. با توجه به اين تهديد نراقي و كاشف الغطا نقش مهمي را در تقويت نظام حكومتي براي مقابله با روس ها ايفا نمودند و با اعلام حكم جهاد برخي از مجتهدان همچون سيد محمد مجاهد (م 1242 ق) مستقيماً در جنگ شركت كردند. (19) در همين زمان نظريه ي ولايت فقيه بعد از اشاراتي كه علماي سلف به آن داشتند مطرح شد و نراقي و ميرزاي قمي (م 1194 ش) در مورد آن سخن گفتند. هر چند هنوز زمان نظريه ي حكومت اسلامي فرا نرسيده بود اما اين مجتهدان ضمن حضور در عرصه ي سياسي و اجتماعي زمانه ي خود بر لزوم مراجعه كردن حاكم به فقها در همه ي مسائل خود اشاره كردند. (20)
با شكست در جنگ ايران و روس كه به پيمان هاي ننگين گلستان و تركمانچاي منجر شد و افزايش فساد و ظلم حاكمان قاجار و ورود انگليس در عرصه ي سياسي ايران سيطره حاكمان قاجار كاهش يافت هر چند بعد از نراقي، شيخ انصاري (م 1243 ش و 1281 ق) به جاي حضور در عرضه ي سياسي بيشتر به تقويت پايه هاي مرجعيت پرداخت اما شاگردانش ميرزاي شيرازي و آخوند خراساني نقش مهمي در عرصه ي سياست ايفا كردند. ميرزاي شيرازي با صدور حكم تحريم تنباكو، پايه هاي سلطنت ناصرالدين شاه را به لرزه در‌آورد و آخوند خراساني از مهم ترين و تأثير گذارترين رهبران نهضت مشروطيت بود.
با تزلزل و فساد نظام قاجار در سال هاي پاياني قرن نوزدهم و بحران اقتصادي، اجتماعي كشور هاي اسلامي و رويارويي مسلمانان با تمدن و فرهنگ غربي جريان فقاهت و مرجعيت همراه با ساير گروه ها و رهبران افكار وارد دوران تازه اي شد كه همان نهضت مشروطيت بود. هر چند آغاز اين گفتمان به صورت انحصاري از حوزه ي فقاهت نبود لكن همراهي عالمان و مجتهدان و فعاليت و نقش آفريني آنان، اين نهضت را به سرانجام رساند و در سال 1285 شمسي (1325 ق 1906 م) قانون اساسي مشروطيت تصويب شد.
بعد از آن عالمان ديني در دو سوي اين جريان نقش مهمي را ايفا كردند. از سوي شيخ فضل الله نوري و گروهي ديگر بر مشروعه شدن نظام قانوني، پافشاري كردند؛ تا جايي كه در متمم قانون اساسي نظارت عالمان ديني بر قوانين با حمايت آخوند خراساني به عنوان اصل دوم گنجانده شد. با اين وجود اقتباس قانون از كشور هاي اروپايي و نقش آفريني و انتشار افكار روشنفكران حامي غرب در قالب روزنامه ها و شب نامه هاي متعدد نتوانست خوش بيني و موافقت عده اي از مجتهدان به رهبري شيخ فضل الله نوري را فراهم آورد و كار به جايي رسيد كه بعد از انحلال مجلس در 1287 جريان مشروطه افول
كرد و استبداد به كشور بازگشت. اما مقاومت مرجعيت شيعه به رهبري آخوند خراساني و فتوا هاي عالمان نجف همچون ميرزا حسين نائيني به نفع مشروطيت به پيروزي مجدد نهضت مشروطيت انجاميد. نائيني نخستين فقيه نو انديشي است كه با تدوين كتاب «تنبيه الامه و تنزيه المله» نخستين بار پايه هاي حكومت اسلامي را بر اساس قانون اساسي و مجلس شورا و رأي اكثريت در اموري كه در شرع براي آن حكمي وجود ندارد تدوين كرد. او وجوب قانون گذاري را از باب «مقدمه واجب» براي حفظ نظام ضروري دانست. (21) فتاواي علمايي چون ملا عبدالله مازندراني و ميرزا خليل تهراني نيز در تأييد مشروطيت بارز بود. مشروطه خواهان پس از قتح تهران با الگو گيري از انقلاب فرانسه هيأت مديره اي تشكيل داده و شيخ فضل الله را اعدام كردند. پس از اين واقعه با فعاليت هاي فكري مشروطه خواهان غرب گرا در نشريات متعدد و در مباحثات مجلس در قالب حزب دموكرات ماهيت سكولار مشروطه كم كم آشكار شد. (22) روشنفكران به جاي سر و سامان دادن به اوضاع كشور به نقد دين و طرد علما و مرجعيت پرداختند. در اين برهه، فراگيري هرج و مرج، ناامني، فقر، بحران مالي و بي ثباتي نظام سياسي و ورود روس و انگليس به ايران و انتشار افكار غرب گرايانه و سكولاريستي مشروطه خواهان، ترور سيد عبدالله بهبهاني و درگذشت مشكوك آخوند خراساني كه در راه حركت به سمت ايران بود، مجموعه اتفاقاتي بود كه باعث شد تا مرجعيت شيعه به حمايت خود از اين جريان خاتمه دهد و نقش آفريني آنان در عرصه ي سياسي طي دهه هاي بعد كاهش يابد. در پي اين موضوع در كودتاي 1299 نائيني و اصفهاني با رضا خان كه در بدو رسيدن به قدرت با سفر به عتبات و ديدار مراجع شيعه با آنان بيعت كرده بود. (23) به زودي حركات خود را بر ضد ديانت و اسلام آغاز كرد. رضا خان طي دو دهه با پيروي از استعمار انگليس و الگو گيري از آتاتورك، مبارزه با روحانيت و مرجعيت را در سرلوحه ي طرح سكولار كردن ايران قرار داد و هر نوع اعتراض مردم و علما را با خشونت، ترور و قتل سركوب مي كرد. در همين نظام بود كه روحاني مجاهد، سيد حسن مدرس با نطق هاي خود در مجلس پرده از چهره ي رضا خاني بر مي داشت و مردم را به مبارزه با طرح هاي او تشويق مي كرد. سرانجام افزايش تنفر عمومي و از بين رفتن اعتبار حكومت ظالمانه و سركوب رضا شاه و قدرت گرفتن آلمان و روسيه در جنگ جهاني و ورود متفقين به خاك ايران سرنگوني و تبعيد رضا خان را در 1320 رقم زد.
پس از سقوط رضا خان و سلطنت محمد رضا نظام مرجعيت و حوزه ي علميه ي قم كه به شدت تضعيف شده بود با رهبري آيت الله بروجردي به تجديد ساختار خود پرداخت. با توسعه ي مدارس شمار طلاب كه زماني به 300 تن رسيده بود به 2000 نفر افزايش يافت.
عالمان نو انديش با انتشار نشريات متعدد فرصت مناسب تري براي پاسخ گويي به شبهات روشنفكران كه طي سي سال مطرح شده بود يافتند و شروع به تبيين انديشه هاي اسلامي با توجه به مقتضيات دنياي معاصر نمودند. (24)
شاه در ابتداي حاكميت خود در دهه ي بيست وانمود كرد كه به خواسته هاي روحانيت توجه مي كند. قانون كشف حجاب لغو شد و در جريان تشكيل مؤسسان (1328) براي تغيير قانون اساسي تسليم خواست علما در مخالفت با تغيير دين رسمي اسلام شد. تعليمات ديني در آموزش مدارس گنجانيده شد. اما محمدرضا نيز كه سر سپرده ي انگليس و آمريكا بود به زودي راه پدر خود را در پيش گرفت. مخالفت با شاه از طرف مصدق آغاز شد به محض آن كه زمزمه ي مخالفت از جبهه ي ملي مصدق برخواست جريان روحانيت نوانديش به رهبري آيت الله كاشاني با اين حركت همراه شد و حركتي فراگير شكل گرفت كه در 30 تير 1331 به قدرت يافتن مصدق و ملي شدن صنعت نفت انجاميد. در اين زمان اگر همراهي روحانيون نبود هرگز حركت ملي و نتايج آن به وقوع نمي پيوست. با اين حال مصدق پس از پيروزي از روحانيت فاصله گرفت. دست حزب توده را باز گذاشت و نواب صفوي را به زندان انداخت. كاسته شدن حمايت مردم و اختلاف تضعيف حكومت مصدق در 1332 به كودتا و بازگشت شاه كه در آستانه ي سقوط قرار گرفته بود انجاميد. شاه ابتدا به سركوب حزب توده و مليون پرداخت و ضديت خود را با روحانيت پنهان كرد اما حكومت او به تدريج تحت پوشش اصلاحات در برنامه هايي مانند «لايحه ي انجمن هاي ايالتي و ولايتي» مخالفت خود را اسلام نشان داد. در اين زمان مقابله ي علما منجر به پس گرفتن لايحه شد. اما با درگذشت آيت الله بروجردي در 1340 شاه طرح رهبري امام خميني و اعلام عزاي عمومي در نوروز 42 منجر به حمله ي عوامل شاه به فيضيه در بهار همان سال و توهين هاي علني شاه به روحانيت گرديد. خشم مردم از توهين هاي شاه و دستگيري امام قيام 15 خرداد 42 را در دفاع از ايشان رقم زد. (25) اين قيام كه دولت شاهنشاهي را در آستانه ي سقوط قرار داد به منزله ي آغازي براي مطرح شدن خواسته ي «حكومت اسلامي» به رهبري روحانيت نوانديش بود.
پس از اين قيام روحانيت نوانديش به رهبري امام خميني و همراهي مراجع وقت:
حضرات آيات خويي، گلپايگاني، نجفي مرعشي، بيانيه هايي مبني بر نفي حكومت شاه صادر كرد و گفتمان نوانديشي حوزه وارد فضايي ديگر شد.
حوزه ي علميه كه با توسعه ي مدارس علميه از دهه ي بيست و پاسخ گويي به مسائل دنياي معاصر حركت جديد خود را آغاز كرده بود طي اين مدت به شبهات غرب زدگان و ماركسيست ها و انديشه هاي نوگرايانه، پاسخ هاي مناسب داد. طي اين زمان تا دهه ي چهل و بعد از آن ده ها نشريه ي اسلامي انتشار يافت. نوانديشان حوزوي به تأسيس مدارس ديني در چارچوب آموزش و پرورش اقدام كردند و نقش هيأت ها و مساجد تقويت گرديد. انجمن ها و نهاد هاي مردمي و نهاد هاي متعدد اسلامي تأسيس شد. روحانيت نوانديش با كنار زدن جريان تحجرگرا، اتحاد و انسجام يافت و در كنار استقلال مالي اين نهاد شبكه اي از ارتباطات شفاهي در سراسر كشور سامان يافت كه به تدريج قدرت بي بديل و حركت آفرين روحانيت نوانديش شيعه را متبلور كرد. سرانجام نظام روحانيت به عنوان مهم ترين نهاد مدني و معرفتي جامعه ي اسلامي با قدرت رهبري و بسيج مردمي كه داشت همه ي گروه هاي ديگر را ناچار به همراهي با خود كرد و پيروزي انقلاب اسلامي را رقم زد.
گاه اين تغيير در«شناخت موضوع» به سبب وارد شدن عنصر جديدي است كه با گذشت زمان آشكار مي گردد و گاه استقرار «سيره ي خردمندان» در جايي كه شارع اجازه داده است موجب تغيير و شناخت احكامي جديدي مي گردد و زماني اين تغيير در حيطه ي «كشف ملاكان احكام» و «مقاصد حكم موضوع» و مانند آن است اما قدر جامع همه اين شيوه ها آن است كه شيوه هايي درون ديني و درون فقهي اند و استمرار همان روش مألوف علماي سلف هستند. (26)
هم از اين روست كه در انقلاب اسلامي و جنگ تحميلي تعداد نسبي شهداي روحانيت، بيش از اقشار ديگر است. ارتباط اسلامي و جنگ نخبگان حوزوي با مردم از بارزترين خصوصيات اين گروه است كه در نخبگان ديگر دست نيافتني بوده است و از سوي ديگر نوانديشان حوزوي داراي نقش و پايگاه اجتماعي اند. مردم به آن ها مراجعه مي كنند و توسط آن ها تهييج و هدايت مي شوند و پرسش هاي اجتماعي و ديني خود را از آنان مي پرسند. اما روشنفكري غير حوزوي به جز دوره ي كوتاهي در دهه هاي پيش از انقلاب هيچ گاه مورد مراجعه ي مردم نبوده است و پايگاه اجتماعي در ميان توده هاي مردم نداشته است. همين وضع در ساير كشور هاي اسلامي مشهود است. به همين علت برخي از جامعه شناسان از پايان يافتن نقش تاريخي روشنفكران سخن مي گويند.
آنان به فقيهان نوانديش طعن مي زنند كه تغيير در احکام فقهي و انطباق دادن اين احكام با شرايط زمان و مكان و اتكا به قواعدي چون لا ضرر و لا حرج نمي تواند مشكلات زندگي نوين را حل كند. (32) زيرا اين تغييرات اساسي نيست، اضطراري، موقتي و روبنايي است. (33) و نمي تواند معضلاتي مانند حقوق بشر، مردم سالاري، حقوق زنان، (34) احكام كيفري اسلام، جهاني شدن و حتي برده داري را نفي كند. (35)
آنان معتقدند براي حل اين مسائل بايد با كاربرد عقل به بازنگري در اصول اساسي اسلام پرداخت و پس از آن به اصلاح هميشگي در همه ي اين اصول و فروع خواهيم رسيد. (36) اين ديدگاه با نقد نوانديشي حوزوي كه فقط در قالب محدود فقه و احكام فقهي، انديشه مي كند و مسكن هاي موقتي پيشنهاد مي كند وارد مغالطه شده است؛ زيرا همان گونه كه گفته شد نوانديش حوزوي فقه را «تئوري واقعي و كامل اداره اسلام، اجتماع و تمامي جهان» (37) مي داند. در حقيقت روشنفكران ديني اينگونه سعي مي كنند پافشاري نوانديشي حوزوي را بر تحقق يك نظام اجتماعي كامل در تمام زواياي عملي زندگي بشر و در برخورد با تمام چالش هاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي كه در انديشه ي امام خميني آمده است، ناچيز بشمارند.
پيشينه ي تاريخي، رنج مي برد و از لحاظ تاريخي، داراي گسست است. هر چند پاره اي از اين انديشمندان خود را به راحتي به افكار انديشمندان غربي همچون «شلاير ماخر» در قرن هفدهم ميلادي (38) يا متفكران ديدگاه آنال چون «لوسين فور» و «فرناند برودل» (39) اتصال مي دهند. (40) اما پاره اي ديگر مي كوشند براي خود پشتوانه هاي قديمي پيدا كنند. گاه جريان فكر خود را تجديد اعتزال مي دانند (حسن حنفي (41) سروش (42)) و گاه از ادامه ي راه ابن حزم، ابن باجه، ابن خلدون و شاطبي و سنت مغرب عربي سخن مي رانند. (جابري) (43) افكار نحله اي ديگر همچون دكتر نصر نيز به افكار شوان و رنه گنون و هايدگر قابل اتصال است؛ هر چند ايشان انديشه ي خود را گونه اي انديشه ي نواشراقي كه امتداد انديشه ي سهروردي است معرفي كرده اند. با اين وجود هيچ كدام از اين انديشه ها اتصال و امتداد جريان غالب ميراث اسلامي به حساب نمي آيند.
ويژگي ديگري كه در افكار نوانديشان حوزوي قابل ذكر است در نگرش ايشان به تعدد برداشت ها از دين است. با آن كه نوانديش حوزوي قابل ذكر است، در نگرش ايشان به تعدد برداشت ها از دين است. با آن كه نوانديش حوزوي اختلاف اجتهاد ها و برداشت ها را مي پذيرد اما همواره تأكيد دارد كه صرفاً يك راه و يك برداشت نزديكتر و درست تر است و مي كوشد كه آن راه صحيح را بيابد و آن را ترويج كند و راه هاي دورتر و بعيد را طرد كند. در مقابل برخي از نوانديشان جديد به نسبي گرايي روي آورده اند و همه وجود فرقه ناجيه را نفي مي كنند. آن ها سعي مي كنند اين اعتقاد عمومي انديشمندان حوزوي در جست و جوي راه منطقي تر و عقلاني تر و برتري آن راه را بر راه هاي كمتر عقلاني به «ارتدوكسي» و راست كيشي در سنت اروپائيان در سده هاي مياني نسبت دهند و از اين كه ديدگاه خود را پلوراليزم غربي همسو مي بينند به خود مباهات مي كنند.
نخست آن كه روشنفكر، كسي است كه پيوسته به نقد انديشه هاي ديگر مي پردازد. او نسبت به قدرت جامعه، سياست، فرهنگ رفتار ها و انديشه هاي رايج زمانه ي خود، معترض و منتقد است. تسليم شدن در برابر قدرت و تزوير و مماشات با آن غلبه و مصلحت گرايي بر بيان انديشه هاي درست از آفات مهم روشنفكري حوزوي معاصر است. كنار آمدن با شيوه هاي نادرست اعمال قدرت سياسي در اجتماع و فرو بردن زبان اعتراض نسبت به هر گونه انحراف در نظام قدرت در جامعه ي اسلامي مي تواند به عنوان يكي از خطرات روشنفكري حوزوي به شمار آيد و موضع و پايگاه اجتماعي اين انديشه را تضعيف كند. روشنفكر حوزوي، ضمن در نظر گرفتن مصالح نظام اسلامي بايد راهي براي بيان اعتراض هميشگي خود به خرافات نظام قدرت و قرباني شدن اصول بيابد. از سوي ديگر پيوند هر نوع عملكرد مجريان و اصحاب قدرت سياسي با انديشه هاي ديني و انتساب عملكرد هاي نادرست و ناصواب برخي از نهاد ها و مسئولان به انديشه ها و ارزش ها و اصول ديني مي تواند از مقبوليت اين انديشه بكاهد. هر چند كه كارآمدي و توان مندي و تفوق نظام سياسي، اجرايي و مديريتي كشور اسلامي در حل مشكلات مردم و مقابله با نظام سلطه نيز به همان ميزان مي تواند بر رشد و انتشار و مقبوليت انديشه ي حوزوي بيفزايد.
دوم، نوانديش حوزوي بايد بتواند براي نظام جهاني و حضور در عرصه ي جهاني چاره كند، برنامه ي جهاني ارائه نمايد و براي مشكلات بزرگ جامعه ي جهاني راه حل ارائه كند. فائق آمدن بر بحران هاي فرهنگي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي در روند جهاني شدن و ارائه ي برنامه ي اصلاحي در فرايند جهاني شدن واقعي اسلامي از چالش هاي پيش رو براي نوانديش حوزوي است.
سوم، از آن جا كه نوانديش حوزوي از راه بيان احكام شريعت به عنوان يك نظام اداره جامعه ي بشري مي انديشد بايد بتواند انديشه هاي ديگر اسلامي و حتي اصحاب اديان الهي وارد گفت و گو شود. در اين راه يكي از مهم ترين و دشوارترين قدم ها مقابله با حاكميت متحجران و سلفيان است كه در افكار امت اسلامي رسوخ كرده اند. از طرف ديگر ورود به هر بحث و گفت و گو با روشنفكران اسلامي جديد هم در عرصه ي فرهنگ مكتوب انديشه ها به صورت ارائه ي آثار علمي و هم فرهنگ شفاهي و رسانه اي دنياي امروز در قالب هاي جديد و گوناگون ارتباطي جديد است. به خصوص اقتضائات ورود به عرصه هاي رسانه اي به دليل جريان هاي يك سويه رسانه اي و غلبه ي لهو و لاديني و پديد آمدن قالب هاي متنوع و ناشناخته در ارتباطات نيازمند فعاليت زياد سرعت و چالاكي، شجاعت و خلاقيت و خودباوري افزون است.
چهارم، نوانديش حوزوي با اطميناني كه از عقلاني بودن روش خود و مطابقت آن با
آئين پاك و فطرت بشري دارد بايد با مدارا و تحمل فضاي گفت و گو با ديگران را بگشايد و از ابزاري مانند تكفير و تهديد و ارعاب پرهيز كند.
و در نهايت حفظ قداست و جنبه هاي معنوي انسان و زهد و پرهيز از در غلطيدن به دنيا گرايي در انديشه ورزان طريق اجتهاد راهي هميشگي و اسبابي براي كسب توفيق و توكل به ذات مقدس خداوند است.
در بخش ديگر مقاله به بيان سير حركت هاي نو انديشي شريعت محور از وحيد بهبهاني تا امام خميني مي پردازد و در ادامه نويسنده ده خصوصيت ويژه ي نو انديشي حوزوي را عنوان شاخص ترين ويژگي هاي دارندگان اين تفكر بر مي شمرد اين ويژگي ها عبارتند از:
ارائه ي انديشه ي درون معرفتي؛ محوريت فقه؛ خردگرايي؛ اتصال تاريخي؛ سياست ورزي؛ مجاهدت و انقلاب گري؛ اتكا به معنويت؛ مردمي بودن و پذيرش عامه؛ اهتمام به گفت و گو و تبيين گري و محوريت اصلاح سياسي؛ فرهنگي؛ اجتماعي؛ به جاي اصلاح دين. و در نهايت به لزوم تقويت هر يك از اين شاخص ها و به پاره اي از چالش هاي نو انديشي حوزوي اشاره مي شود.
واژه هاي كليدي: نو انديشي حوزوي، روشنفكري ديني، انديشه ي ديني، اصلاح گري.
1. مقدمه
روشنفكري كه برگردان «انتلكتوئليته» مي باشد برگرفته از واژه ي «انتلكت» يا خرد است و محصول تاريخ جديد غربي است كه در سده ي هجدهم ظاهر شد. پايه هاي روشنفكري را بايد در فلسفه ي دكارت جست و جو كرد كه عقل گرايي در آن به معناي نفي هر آن چه است كه قابل مشاهده و درك نباشد. بنابراين هر نوع انديشه ي نو و نوآوري را كه پيش از آن در سنت فكري بشر وجود داشته است نمي توان روشنفكري ناميد. از ويژگي هاي بارز اين روشن فكري جدايي سياست از ديانت و جاي گزيني خرد به جاي وحي است و عقيده به آن است كه خرد آدمي مي تواند آبادي دنياي انسان را به ارمغان آورد.(1)در روشنفكري غربي منشأ تمام احكام و دستورالعمل ها بشر است و احكام ديني و آسماني صرفاً از جهت تاريخي و اجتماعي اهميت دارد. مطابق اين انديشه فهم انسان ملاك همه چيز است و اصالت انسان يا «اومانيسم»، يك مكتب در ميان ساير مكاتب روشنفكري نيست بلكه قدر جامع همه ي مكاتب از سوسياليزم، ليبراليزم، اگزيستانيسياليزم و غيره است. از اين رو اين محصول تمدن جديد غرب را نمي توان به متفكران پيش از قرون وسطي نسبت داد و به اين معنا نمي توان انديشمندان اسلامي مانند فارابي، غزالي، ابن رشد، خواجه نصير، سهروردي و ملاصدرا را روشنفكر ناميد.
يكي از ويژگي هاي مهم روشنفكري غربي دنبال كردن قدرت و سياست بوده است. روشنفكر هميشه مي خواسته با چنگ زدن به قدرت و سياست مجموعه ي احكام و دستورالعمل هاي خود را براي اصلاح دنيا به كار بندد. (2)
زماني كه از نو انديشي يا روشنفكري سخن مي گوييم مفاهيم متعددي به ذهن متبادر مي گردد؛ زيرا مفهوم روشنفكري و نو انديشي مفهومي داراي ابعاد و چند وجهي است و مي توان گونه هاي مختلفي از آن را شناسايي كرد. پيش از شروع به بيان خصايص و مقومات روشنفكري حوزوي بايد از ميان مفاهيم موجود مفهوم ويژه اي را به عنوان «روشنفكري حوزوي» مورد اشاره قرار داد. مشخص كردن اين مفهوم با تفكيك بين روشنفكري در غرب، روشنفكري در ايران و روشنفكري در دين صورت مي گيرد:
روشنفكري در غرب همان گونه كه بيان شد حركتي است كه بعد از قرون وسطي با عقل گرايي و بازگشت به سنت يوناني آغاز شد و با گسست ارتباط دين و دولت و تغييرات سياسي و اجتماعي وسيع ادامه يافت و با انقلاب صنعتي و اقتصادي مراحل خود را طي
كرد. اين حركت جداي از حركت هاي نو انديشان حوزه هاي مختلف علوم انساني و اجتماعي و فلسفي بوده كه طي قرن ها ادامه داشته است بلكه حركتي است كه فلاسفه ي عصر جديد در تفكر پديد آورده و منتهي به شيوه ي جديدي براي زندگي انسان گرديد.
به دنبال تحول فكري روشنفكري اروپايي سرانجام اين حركت به جهان اسلام و ايران رسيد و جريان هاي فكري در ازاي حركت هاي فكري غرب پديد آمد. نمود اين حركت ها در كشور هاي عربي همزمان با رخت بر بستن استعمار از اين كشور ها بود هر چند آغاز آن را مي توان به زمان هاي پيش تر نسبت داد.
به دنبال رويارويي مسلمانان با فرهنگ و تمدن غرب و مشاهده ي پيشرفت هاي شگرف غرب و عقب ماندگي دنياي اسلام گفتمان فكري روشنفكري نضج گرفت. (3)
2. سر آغاز روشنفكري ايراني
آغاز جريان روشنفكري جديد را بايد از سيد جمال اسد آبادي و ملكم خان در سال هاي حكومت ناصرالدين شاه قاجار دانست. در آن زمان علاوه بر آشنايي مردم با فرهنگ و تمدن غرب در عرصه ي فكري جريان هايي مانند اخبار گري، تصوف، بابيه و شيخي گري ترويج يافته بود.آخوندزاده با طرد سنت مذهبي و پذيرش نهاد ها و باور هاي غربي و ترويج آن راه اصلاح و نجات ايران را كنار گذاشتن دين و به قول او ميراث اعراب دانست. (4) آقا خان كرماني نيز در دوره اي از عمر خود همين عقيده و باستان گرايي را ترويج كرد. (5)
ملكم خان ناظم الدوله (1202-1286) نيز از پيشگامان اين جريان بود. او با ورود به دستگاه قاجاري سعي در ترويج نوگرايي از طريق دولت داشت و با تدوين «دفتر تنظيمات» و پيشنهاد مجلس مصلحت خانه يا مشورت خانه عامه و تأسيس فراموش خانه سعي در اصلاح كشور و ترويج انديشه هاي خود نمود. وي پس از مدتي سوء ظن ناصرالدين شاه را برانگيخت و به عثماني تبعيد شد اما با صدارت سپهسالار، سفير ايران در انگلستان شد و سرانجام پس از رسوايي كه در جريان امتياز ننگين لاتاري بدست آورد از همه ي مناصب خود عزل شد و بعد از آن به انتشار افكار خود از طريق روزنامه ي «قانون» كه پر اهميت ترين روزنامه ي آن دوران بود پرداخت. او تمام علت آبادي غرب و عقب ماندگي ايران را در نبود قانون معرفي كرد و مي خواست از طريق اصلاح قوانين راه مدرنيسم را به ايران بگشايد. (6)
پيشگام ديگر نوگرايي، سيد جمال اسد‌آبادي بود كه به جز عثماني مدتي هم در ايران فعاليت كرد (1265-1268). او از لزوم ترقي و مبارزه با استبداد و مبارزه با خرافه ها در فرهنگ مذهبي و مبارزه با جهل سخن گفت و براي ايران يك قانون اساسي نوشت و افراد زيادي را در سرزمين هاي اسلامي شيفته ي خود و افكارش كرد. در عين حال او متوجه خطر استعمار انگلستان شد و كشور هاي اسلامي را از استعمار برحذر داشت. سيد جمال كوشيد افكار خود را در ميان دولتمردان و عالمان ديني ترويج كند و انتظار داشت آنان با آگاهي ديني به اصلاحات روي آورند. اما با واكنش شاه پس از چند ماه پناه گرفتن در حرم عبدالعظيم از ايران اخراج شد و به عثماني رفت.
سال هاي پاياني قرن نوزدهم سال هايي بود كه ظلم، فقر، بيماري، قحطي و آشفتگي و نابساماني، كشور هاي اسلامي را فرا گرفته بود و انديشمندان و رهبران افكار به دنبال راه چاره اي براي وضع موجود و تبيين علت هاي اين همه آشفتگي و درماندگي بودند.
روشنفكري در ايران با نهضت مشروطيت و ظهور گفتمان خضوع در برابر فرهنگ و تمدن سكولار غربي صورت گرفت. سير پيدايش اين گفتمان را مي توان در آثار نويسندگاني چون سيد حسن تقي زاده، كاظم زاده ايرانشهر، علي اكبر داور، ابراهيم پور داوود، محمد علي جمال زاده، عارف قزويني و محمد علي فروغي مشاهده كرد.
در آن زمان، مجله ي «كاوه» كه از 1916 تا 1924 در برلين منتشر مي شد مهم ترين ارگان روشنفكري بود كه تقي زاده محور اصلي آن بود و هدف آن ترويج تمدن اروپايي بود. در همين مجله بود كه تقي زاده راه ترقي ايران را «قبول بدون قيد و شرط تمدن اروپا و تسليم مطلق شدن به اروپا و اخذ آداب و رسوم و تربيت فرنگستان» معرفي كرد و ايرانيان را از آن چه «وطن پرستي غلط» مي خواند بر حذر داشت. او گفت «ايراني بايد ظاهراً، باطناً و جسماً و روحاً فرنگي مآب شود و بس». (7)
پس از او كاظم زاده و عده اي همچون قزويني، رضا زاده شفق، رشيد ياسمي در مجله ي «ايرانشهر» (1922-1927) همين راه را دنبال كردند. البته اين روشنفكران به نوعي ناسيوناليسم باستان گرا گرايش داشتند. در كنار اين نشريه نشريات ديگري مانند «فرنگستان» كه در سال 1303 در برلين انتشار يافت همان افكار غرب گرايانه را انتشار مي دادند. اين گروه از روشنفكران با پيوستن عده اي ديگر طي سال هاي اوليه ي حكومت رضا خان به همكاري با او پرداختند. (8)
پس از چندي در برابر اين دسته از روشنفكران، سيد احمد كسروي (1269-1324)
قرار گرفت. كسروي يكي از مشهورترين چهره هاي تاريخ روشنفكري ايراني است كه ابتدا علوم حوزوي را فرا گرفت و پس از مدتي دادستان تهران شد. او پس از اختلاف با داور در سال 1311 كتاب «آئين» را در نقد اروپايي گري و تمدن غربي انتشار داد و از سال 1312 با انتشار ماهنامه ي «پيمان» به تدريج به نقد دين اسلام و مذهب تشيع و فرهنگ ايراني پرداخت و آئيني به نام «پاك ديني» بنيان گذاشت. (9) او اسلام موجود و مذهب تشيع را منحرف اعلام كرد و دين مطلوب را آئين خرد و عقل گرايي براي آباد كردن دنيا معرفي كرد. (10) او سرانجام در 1324 به دست فدائيان اسلام كشته شد.
3. روشنفكري ملي و روشنفكري ليبرال
يكي از جريان هاي مهم روشنفكري ايراني روشنفكري ملي و ليبرال است كه با رهبري مصدق در ده ي بيست و سي به فعاليت پرداخت و پس از كسب موفقيت هايي در عرصه ي سياست - كه اوج آن ملي كردن صنعت نفت بود - رو به افول نهاد.حركت روشنفكري ليبرال با بنيان گذاري نهضت آزادي در سال 1340 توسط بازرگان و سحابي ادامه يافت و ويژگي بارز اين انديشه پذيرش دموكراسي و ليبراليسم در پرتو دستورات اسلام و نفي سكولاريسم است. البته اين گروه دخالت دين در سياست را به معني دخالت روحانيت قبول نداشته و براي روحانيت و فقاهت هيچ حقي در حكومت قائل نيست. (11) ويژگي بارز ديگر اين روشنفكري توجيه علمي احكام و نظريات اسلامي است و در جايي كه احكام اسلام را منطبق با اصول آزادي و دموكراسي و حقوق بشر نمي بيند، احكام اسلامي را نفي مي كند. براي مثال اين جريان اجباري بودن حجاب، اجراي حدود اسلامي و قصاص را نفي مي كند.
در كنار اين جريان روشنفكري جريان ملي گراي سكولار قرار دارد كه در جبهه ي ملي و چند حزب و گروه پيرامون آن قرار داشته است. اين روشنفكران حكومت بر اساس اجتهاد و تقليد را نفي مي كنند و اجراي احكام اسلامي را در عرصه ي اجتماعي قبول ندارند. اين جريان بر خلاف جريان قبل كه ليبراليسم را در پرتو دستورات اسلامي مي ديد به پيروي از دستورات اسلام تاخته است. اين دو جريان از اين جهت نيز اشتراك دارند كه بعد از نهضت ملي كردن نفت هيچ گاه مرجعيت عامه نيافته اند.
4. روشنفكران چپ
يكي از مهم ترين شاخه هاي روشنفكري در كشور هاي اسلامي جريان چپ روشنفكري است. اين جريان پيرو جنبش هاي چپ گراي روسيه بود. آغاز اين تفكر از كساني مانند حيدر خان عمو اوغلي و تقي زاده بود و عده اي از اعضاي حزب «اجتماعيون عاميون» صدر مشروطيت و بعد از آن حزب «دموكرات» تحت تأثير اين افكار بودند. پس از آن تقي اراني كه از تحصيل كردگان آلمان بود تحت تأثير افكار چپ گرايان آلمان، افكار ماركسيستي را اشاعه داد و همراهان او حزب توده را با حمايت شوروي تشكيل دادند و تا نهايت فعاليت خود بعد از انقلاب حافظ منافع شوروي باقي ماندند. فرقه ي دموكرات آذربايجان به رهبري جعفر پيشه وري نيز در اين جريان جاي دارد و جناح هاي متعددي از اين شاخه فكري منشعب شده اند؛ از جمله: مظفر بقايي، مؤسس حزب زخمتكشان و گروه هاي مسلحانه اي مانند فدائيان خلق و پيكار و مائوئيت ها كه در تاريخ روشنفكري و اجتماعي ايران هميشه مطرود و كم تأثير ماندند و با در افتادن با انقلاب اسلامي ايران محكوم به زوال شدند. (12)با اين حال جريان سياسي چپ كه بعد از گسترش نفوذ سرمايه داري در غرب پديد آمد با شعار هاي ضد سرمايه داري، عدالت، برابري و مبارزه با ظلم و استعمار مقداري از مفهوم هاي خود را به جريان هاي مذهبي انتقال داد؛ از جمله در آثار اوليه ي نويسندگاني چون شريعتي (1312-1356) بسياري از مفاهيم اين انديشه از جمله تضاد، برابري، نظام طبقاتي بورژوازي، اهميت زير بنايي اقتصاد، مبارزه با امپرياليسم و مخالفت با انديشه هاي رايج مذهبي يافت مي شود. (13) همچنين در سابقه ي تفكر بسياري از انديشمندان مسلمان به ويژه انديشمندان عرب، مانند حسن حنفي، محمد عابد الجابري، نصر حامد ابوزيد، عبدالله العروي، برهه اي از گرايش به جريان چپ ديده مي شود. (14)
5. نو انديشان ضد غرب زدگي
در كنار جريان هاي روشنفكري ايران يك جريان كم دامنه در ميان نوانديشان ايراني از دهه هاي 1330 به بعد پديد آمد كه به نقد فرهنگ و تمدن غربي پرداخت. افراد مهم شاخص اين تفكر با بيان كردن مفهوم غرب زدگي به انتقاد از جريان روشنفكري پرداختند. از جمله اين افراد، جلال آل احمد بود (1302-1348) كه مفهوم غرب زدگي را از سيد احمد فرديد به عاريت گرفت و به آن تاخت. (15) آل احمد به كمك ذوق ادبي خود بهتوصيف و ملامت وضع روشنفكري ايران پرداخت. او در نهايت پيشنهاد بازگشت به هويت ملي داد و مذهب تشيع و روحانيت را با توجه به كارنامه ي درخشان آن به عنوان «قدرت مقاوم در مقابل هجوم استعمار و سدي در برابر غرب زدگي» (16) معرفي كرد. فرديد نيز اين عقيده را مطرح كرد كه غرب به جاي خداوند فرد را ننشانده است بلكه به نفس اماره روي آورده است. او به اومانيسم در فرهنگ غربي تاخت و محور تمام انديشه هاي غربيان را اومانيسم معرفي كرد. فرديد نفي غرب و مدرنيسم و توجه به معرفت معنويت و اخلاق را كه در فرهنگ شرقي وجود دارد به عنوان راه نجات انسان معرفي كرد. از ديگر متفكران اين حوزه سيد حسين نصر است.
نصر نيز مشكل اصلي مسلمانان را فراموش كردن سنت شرقي و مسخر شدن در برابر فرهنگ غربي مي داند كه محكوم به فنا و شكست است. او با بيان عقيده اي به عنوان «حكمت خالده» راه نجات مسلمانان را پيروي از حكمت خردمندانه شرق يعني زنده كردن فلسفه و عرفان در كنار يكديگر مي داند و انديشه هاي خود را ادامه راه سهروردي و ملاصدرا مي داند.
داريوش شايگان نيز از جمله نو انديشاني است كه در آثار گذشته ي خود به نقد غرب و روشنفكري پرداخته و به پاره اي از افكار ديگر در نفي نيهيليسم غربي ارجاع داده است. او پيشنهاد بازگشت به معنويت فرهنگي شرق مي دهد. (17) شايگان، اسلام و مذهب شيعه را به عنوان عنصر اصلي خاطره مشترك ايرانيان براي حفظ هويت فرهنگي لازم مي داند و مشترك همان مفهومي است كه ارگون هم از آن تحت عنوان خيالخانه ياد كرده و براي حفظ هويت مسلمانان بقاي آن را توصيه كرده است. اما بر خلاف شايگان او براي آن نقش معرفتي قائل نيست. از جمله متفكران ديگري كه افكار و گرايش هايي اين چنين را تبيين كرده اند دكتر رضا داوري اردكاني است. با توجه به آن چه بيان شد بهتر است اين انديشه وران را به جاي «روشنفكر»، «نوانديش» بناميم.
6. جريان نو انديشي اجتهاد و فقاهت
نو انديشي در جريان فقاهت را نيز نمي توان روشنفكري به معناي رايج آن دانست؛ زيرا كه اين جريان مرجعيت خود را از وحي مي داند و آن ديگري به خرد خود بنياد ارجاع مي دهد با اين حال نمي توان حركت مستمر نو انديشي را در جريان فقاهت انكار كرد؛حركتي كه با افت و خيز هاي متعدد در جريان تاريخي خود و با ويژگي هاي خاصي كه به آن اشاره خواهد شد همواره ادامه داشته و مرجع الهام بخش و حركت دهنده مردم مسلمان بوده است. هر چند كه اين حركت گاه به افول گراييده و گاه در اوج درخشش و پويايي خود بوده است. به همين معناست كه امام خميني نيز كه از پيشتازان نوانديشي حوزوي است گاه از واژه «روحانيت روشنفكر» در برابر روحانيت تحجر گرا و تقدس مآب استفاده كرده است.
از آن جا كه حركت هاي روشنفكري غربي از سده ي هجدهم به بعد تاريخمند شد و اين تحقيق جريان هاي نو انديشانه ي كشور هاي اسلامي را از آن زمان به بعد دنبال مي كند حركت هم عرض آن يعني جريان فقاهت و روحانيت نوانديش را نيز از اين زمان مي توان نگريست. حيات جديد اين حركت را بايد از حركت اصوليان در برابر اخباريان دنبال كرد.
باقر بهبهاني ملقب به وحيد بهبهاني (متوفي 1182 شمسي و 1205 قمري) همزمان با آغاز سلطنت قاجار توفيق يافت پرچمدار مبارزه با جريان تحجر اخباري كه از عهد صفوي گسترده شده بود گردد و پايه هاي اجتهاد و رجوع مردم به مجتهدان را كه هميشه وجود داشت بازسازي نمايد. بعد از او شاگردان و پيروان انديشمندش، راهي را آغاز كردند كه در انتها با حركت امام خميني و تشكيل حكومت اسلامي به بار نشست.
شاخصه هاي اين جريان نوانديش تقويت بنياد مرجعيت به عنوان يك نهاد اساسي اجتماعي اسلامي، محوريت فقه و احكام شريعت براي بناي جامعه اسلامي توجه به سياست، اصلاح و نقادي، نفي تحجر، گسترش معنويت و پاره اي از عناصر ديگر بوده است.
پس از وحيد بهبهاني مهم ترين شاگردش سيد محمد مهدي بحرالعلوم (م 1204 ق) زعامت عامه يافت. او كه در زمينه اي متعدد علوم اسلامي، فريد عصر خود بود مهم ترين مرجع امور شرعي، اعتقادي و اجتماعي شيعيان گرديد و از پايگاه علمي خود در كربلا امور مومنان را اداره مي كرد. او مدت دو سال نيز (مقارن 1193 قمري) در مكه، كرسي كلام و براي پاسخ به سوالات شرعي و افتا نصب شده بود مرجعيت عامه يافت و فتحعلي شاه قاجار براي جلوس به سلطنت از او اجازه گرفت تا سلطنت خود را به نيابت از مجتهدان ديني اعلام كند. در اين هنگام در ايران ملا احمد نراقي (1185-1245 ق) زعامت عامه داشت. اين زمان مصادف با جنگ هاي ايران و روس (1219 تا 1241 ق) بود و روس ها
بخشي از شمال ايران را به اشغال خود در آورده بودند. با توجه به اين تهديد نراقي و كاشف الغطا نقش مهمي را در تقويت نظام حكومتي براي مقابله با روس ها ايفا نمودند و با اعلام حكم جهاد برخي از مجتهدان همچون سيد محمد مجاهد (م 1242 ق) مستقيماً در جنگ شركت كردند. (19) در همين زمان نظريه ي ولايت فقيه بعد از اشاراتي كه علماي سلف به آن داشتند مطرح شد و نراقي و ميرزاي قمي (م 1194 ش) در مورد آن سخن گفتند. هر چند هنوز زمان نظريه ي حكومت اسلامي فرا نرسيده بود اما اين مجتهدان ضمن حضور در عرصه ي سياسي و اجتماعي زمانه ي خود بر لزوم مراجعه كردن حاكم به فقها در همه ي مسائل خود اشاره كردند. (20)
با شكست در جنگ ايران و روس كه به پيمان هاي ننگين گلستان و تركمانچاي منجر شد و افزايش فساد و ظلم حاكمان قاجار و ورود انگليس در عرصه ي سياسي ايران سيطره حاكمان قاجار كاهش يافت هر چند بعد از نراقي، شيخ انصاري (م 1243 ش و 1281 ق) به جاي حضور در عرضه ي سياسي بيشتر به تقويت پايه هاي مرجعيت پرداخت اما شاگردانش ميرزاي شيرازي و آخوند خراساني نقش مهمي در عرصه ي سياست ايفا كردند. ميرزاي شيرازي با صدور حكم تحريم تنباكو، پايه هاي سلطنت ناصرالدين شاه را به لرزه در‌آورد و آخوند خراساني از مهم ترين و تأثير گذارترين رهبران نهضت مشروطيت بود.
با تزلزل و فساد نظام قاجار در سال هاي پاياني قرن نوزدهم و بحران اقتصادي، اجتماعي كشور هاي اسلامي و رويارويي مسلمانان با تمدن و فرهنگ غربي جريان فقاهت و مرجعيت همراه با ساير گروه ها و رهبران افكار وارد دوران تازه اي شد كه همان نهضت مشروطيت بود. هر چند آغاز اين گفتمان به صورت انحصاري از حوزه ي فقاهت نبود لكن همراهي عالمان و مجتهدان و فعاليت و نقش آفريني آنان، اين نهضت را به سرانجام رساند و در سال 1285 شمسي (1325 ق 1906 م) قانون اساسي مشروطيت تصويب شد.
بعد از آن عالمان ديني در دو سوي اين جريان نقش مهمي را ايفا كردند. از سوي شيخ فضل الله نوري و گروهي ديگر بر مشروعه شدن نظام قانوني، پافشاري كردند؛ تا جايي كه در متمم قانون اساسي نظارت عالمان ديني بر قوانين با حمايت آخوند خراساني به عنوان اصل دوم گنجانده شد. با اين وجود اقتباس قانون از كشور هاي اروپايي و نقش آفريني و انتشار افكار روشنفكران حامي غرب در قالب روزنامه ها و شب نامه هاي متعدد نتوانست خوش بيني و موافقت عده اي از مجتهدان به رهبري شيخ فضل الله نوري را فراهم آورد و كار به جايي رسيد كه بعد از انحلال مجلس در 1287 جريان مشروطه افول
كرد و استبداد به كشور بازگشت. اما مقاومت مرجعيت شيعه به رهبري آخوند خراساني و فتوا هاي عالمان نجف همچون ميرزا حسين نائيني به نفع مشروطيت به پيروزي مجدد نهضت مشروطيت انجاميد. نائيني نخستين فقيه نو انديشي است كه با تدوين كتاب «تنبيه الامه و تنزيه المله» نخستين بار پايه هاي حكومت اسلامي را بر اساس قانون اساسي و مجلس شورا و رأي اكثريت در اموري كه در شرع براي آن حكمي وجود ندارد تدوين كرد. او وجوب قانون گذاري را از باب «مقدمه واجب» براي حفظ نظام ضروري دانست. (21) فتاواي علمايي چون ملا عبدالله مازندراني و ميرزا خليل تهراني نيز در تأييد مشروطيت بارز بود. مشروطه خواهان پس از قتح تهران با الگو گيري از انقلاب فرانسه هيأت مديره اي تشكيل داده و شيخ فضل الله را اعدام كردند. پس از اين واقعه با فعاليت هاي فكري مشروطه خواهان غرب گرا در نشريات متعدد و در مباحثات مجلس در قالب حزب دموكرات ماهيت سكولار مشروطه كم كم آشكار شد. (22) روشنفكران به جاي سر و سامان دادن به اوضاع كشور به نقد دين و طرد علما و مرجعيت پرداختند. در اين برهه، فراگيري هرج و مرج، ناامني، فقر، بحران مالي و بي ثباتي نظام سياسي و ورود روس و انگليس به ايران و انتشار افكار غرب گرايانه و سكولاريستي مشروطه خواهان، ترور سيد عبدالله بهبهاني و درگذشت مشكوك آخوند خراساني كه در راه حركت به سمت ايران بود، مجموعه اتفاقاتي بود كه باعث شد تا مرجعيت شيعه به حمايت خود از اين جريان خاتمه دهد و نقش آفريني آنان در عرصه ي سياسي طي دهه هاي بعد كاهش يابد. در پي اين موضوع در كودتاي 1299 نائيني و اصفهاني با رضا خان كه در بدو رسيدن به قدرت با سفر به عتبات و ديدار مراجع شيعه با آنان بيعت كرده بود. (23) به زودي حركات خود را بر ضد ديانت و اسلام آغاز كرد. رضا خان طي دو دهه با پيروي از استعمار انگليس و الگو گيري از آتاتورك، مبارزه با روحانيت و مرجعيت را در سرلوحه ي طرح سكولار كردن ايران قرار داد و هر نوع اعتراض مردم و علما را با خشونت، ترور و قتل سركوب مي كرد. در همين نظام بود كه روحاني مجاهد، سيد حسن مدرس با نطق هاي خود در مجلس پرده از چهره ي رضا خاني بر مي داشت و مردم را به مبارزه با طرح هاي او تشويق مي كرد. سرانجام افزايش تنفر عمومي و از بين رفتن اعتبار حكومت ظالمانه و سركوب رضا شاه و قدرت گرفتن آلمان و روسيه در جنگ جهاني و ورود متفقين به خاك ايران سرنگوني و تبعيد رضا خان را در 1320 رقم زد.
پس از سقوط رضا خان و سلطنت محمد رضا نظام مرجعيت و حوزه ي علميه ي قم كه به شدت تضعيف شده بود با رهبري آيت الله بروجردي به تجديد ساختار خود پرداخت. با توسعه ي مدارس شمار طلاب كه زماني به 300 تن رسيده بود به 2000 نفر افزايش يافت.
عالمان نو انديش با انتشار نشريات متعدد فرصت مناسب تري براي پاسخ گويي به شبهات روشنفكران كه طي سي سال مطرح شده بود يافتند و شروع به تبيين انديشه هاي اسلامي با توجه به مقتضيات دنياي معاصر نمودند. (24)
شاه در ابتداي حاكميت خود در دهه ي بيست وانمود كرد كه به خواسته هاي روحانيت توجه مي كند. قانون كشف حجاب لغو شد و در جريان تشكيل مؤسسان (1328) براي تغيير قانون اساسي تسليم خواست علما در مخالفت با تغيير دين رسمي اسلام شد. تعليمات ديني در آموزش مدارس گنجانيده شد. اما محمدرضا نيز كه سر سپرده ي انگليس و آمريكا بود به زودي راه پدر خود را در پيش گرفت. مخالفت با شاه از طرف مصدق آغاز شد به محض آن كه زمزمه ي مخالفت از جبهه ي ملي مصدق برخواست جريان روحانيت نوانديش به رهبري آيت الله كاشاني با اين حركت همراه شد و حركتي فراگير شكل گرفت كه در 30 تير 1331 به قدرت يافتن مصدق و ملي شدن صنعت نفت انجاميد. در اين زمان اگر همراهي روحانيون نبود هرگز حركت ملي و نتايج آن به وقوع نمي پيوست. با اين حال مصدق پس از پيروزي از روحانيت فاصله گرفت. دست حزب توده را باز گذاشت و نواب صفوي را به زندان انداخت. كاسته شدن حمايت مردم و اختلاف تضعيف حكومت مصدق در 1332 به كودتا و بازگشت شاه كه در آستانه ي سقوط قرار گرفته بود انجاميد. شاه ابتدا به سركوب حزب توده و مليون پرداخت و ضديت خود را با روحانيت پنهان كرد اما حكومت او به تدريج تحت پوشش اصلاحات در برنامه هايي مانند «لايحه ي انجمن هاي ايالتي و ولايتي» مخالفت خود را اسلام نشان داد. در اين زمان مقابله ي علما منجر به پس گرفتن لايحه شد. اما با درگذشت آيت الله بروجردي در 1340 شاه طرح رهبري امام خميني و اعلام عزاي عمومي در نوروز 42 منجر به حمله ي عوامل شاه به فيضيه در بهار همان سال و توهين هاي علني شاه به روحانيت گرديد. خشم مردم از توهين هاي شاه و دستگيري امام قيام 15 خرداد 42 را در دفاع از ايشان رقم زد. (25) اين قيام كه دولت شاهنشاهي را در آستانه ي سقوط قرار داد به منزله ي آغازي براي مطرح شدن خواسته ي «حكومت اسلامي» به رهبري روحانيت نوانديش بود.
پس از اين قيام روحانيت نوانديش به رهبري امام خميني و همراهي مراجع وقت:
حضرات آيات خويي، گلپايگاني، نجفي مرعشي، بيانيه هايي مبني بر نفي حكومت شاه صادر كرد و گفتمان نوانديشي حوزه وارد فضايي ديگر شد.
حوزه ي علميه كه با توسعه ي مدارس علميه از دهه ي بيست و پاسخ گويي به مسائل دنياي معاصر حركت جديد خود را آغاز كرده بود طي اين مدت به شبهات غرب زدگان و ماركسيست ها و انديشه هاي نوگرايانه، پاسخ هاي مناسب داد. طي اين زمان تا دهه ي چهل و بعد از آن ده ها نشريه ي اسلامي انتشار يافت. نوانديشان حوزوي به تأسيس مدارس ديني در چارچوب آموزش و پرورش اقدام كردند و نقش هيأت ها و مساجد تقويت گرديد. انجمن ها و نهاد هاي مردمي و نهاد هاي متعدد اسلامي تأسيس شد. روحانيت نوانديش با كنار زدن جريان تحجرگرا، اتحاد و انسجام يافت و در كنار استقلال مالي اين نهاد شبكه اي از ارتباطات شفاهي در سراسر كشور سامان يافت كه به تدريج قدرت بي بديل و حركت آفرين روحانيت نوانديش شيعه را متبلور كرد. سرانجام نظام روحانيت به عنوان مهم ترين نهاد مدني و معرفتي جامعه ي اسلامي با قدرت رهبري و بسيج مردمي كه داشت همه ي گروه هاي ديگر را ناچار به همراهي با خود كرد و پيروزي انقلاب اسلامي را رقم زد.
7. ويژگي هاي نوانديشي اجتهاد محور
1. شيوه ي درون ديني.
اين نوانديشي با شيوه هاي درون ديني و درون معرفتي با موضوعات روبه رو مي شود يعني با همان شيوه ي معمول اجتهاد در حوزه هاي انديشه ي ديني كه در مباحث اصول فقه انعكاس يافته است، پژوهش مي كند و به بحث با اكثريت مي پردازد و احتجاج مي كند. نوانديش مرجعيت مدار همان شيوه ها را كافي مي داند اما اصلاحاتي را در مقدمات و مبادي و موضوع شناسي پديد مي آورد.گاه اين تغيير در«شناخت موضوع» به سبب وارد شدن عنصر جديدي است كه با گذشت زمان آشكار مي گردد و گاه استقرار «سيره ي خردمندان» در جايي كه شارع اجازه داده است موجب تغيير و شناخت احكامي جديدي مي گردد و زماني اين تغيير در حيطه ي «كشف ملاكان احكام» و «مقاصد حكم موضوع» و مانند آن است اما قدر جامع همه اين شيوه ها آن است كه شيوه هايي درون ديني و درون فقهي اند و استمرار همان روش مألوف علماي سلف هستند. (26)
2. نوانديشي حوزوي بر محور فقاهت و شريعت است. (27)
از آن جا كه محور اصلي تحقيق و پژوهش در حوزه هاي علميه اسلامي از گذشته تاكنون محور فقه و افتاء بوده است اين نوانديشي بيشتر در حيطه ي شاخه هاي مختلف حقوق امروزي مانند حقوق خصوصي، حقوق عمومي و قواعد اداره اجتماع و حكومت رخ مي نماياند. چهره ي اصلي اين نوانديشي در زبان شناسي، تاريخ، فلسفه، تفسير قرآن و علوم ديگري مانند آن نيست. اما جريان مقابل يعني روشنفكري ديني معاصر خاستگاه اصلي انديشه ي خود را از علومي ديگر مي يابد. براي مثال ارگون، خاستگاه فكر جديد خود را تحول در نگرش به تاريخ و زبان شناسي معرفي مي كند. ابوزيد از زبان شناسي و تأويل قرآن سخن مي گويد، جابري و حنفي از «نقد خطاب» و «نقد عقل» كه خاستگاه زبان شناسي و فلسفي است سخن مي گويند و سروش از نگاه جديد معرفت شناسانه و تاريخي يا «تجديد تجربه ي اعتزال» سخن مي گويد و به نقش علوم بيروني و تأثيري كه تحول در آن ها در تحولات فهم ديني مي گذارد، اشاره مي كند.3. خرد گرايي از عناصر بارز روشنفكري حوزوي است.
نوانديش مرجعيت مدار هر چند با شيوه اي درون معرفتي با موضوعات و احكام رو به رو مي شود اما بر نقش عقل و خردورزي تأكيد دارد. عقل را به عنوان منبع مهم فهم ديني هم به عنوان منبع مستقل پذيرفته است و هم در فهم شريعت و تشريح خطاب ديني به آن تمسك مي جويد. نوانديش حوزوي با عنايت به پذيرش قواعدي چون «قاعده ي ملازمه بني حكم و شرع»، «تبعيت احكام از مصالح و مفاسد» براي عقل محض يك نقش اساسي قائل است و كل نظام انديشه ي فقهي خود را مبتني بر عقل تفسير مي كند. از اين رو عقل از ديدگاه او خادم شرع و يا عقل توجيه گر نيست متفكر حوزوي چيزي به نام «عقل اسلامي» در برابر «عقل يهودي» و «عقل مدرن» و مانند آن را به رسميت نمي شناسد. اين رويكرد به نقش عقل علاوه بر آن روح آزاد انديشي را تقويت مي كند. در مرحله ي بعد زاينده ي نتايج ارزش مندي مي گردد. براي مثال بحث هاي: كشف ملاكات، مصالح و بحث اخم و مهم از نتايج اين رويكرد است.4. ديدگاه اصلاحي در بحث درون معرفتي و جست و جوي انديشه هاي نو و مقاومت نكردن در جهت بررسي نظرات و انديشه هاي جديد، بحث كردن و گفتگو كردن و نقد آزادانه ي انديشه ها و بازبيني مداوم آراء و تلاش در جهت تطبيق با اوضاع و شرايط پاسخ گويي به نياز هاي زمان از ويژگي هاي روشنفكران معاصر حوزوي است. اين موضوع
از آثار فراوان و نقد هاي علمي بي شمار فضلاي حوزوي در پنج دهه ي اخير مشهود است.5. ديدگاه اعتراضي و انقلابي و نپذيرفتن وضع موجود در زمينه هاي مختلف مانند نظام هاي سلطه ي حاكم بر دنياي معاصر و عدم محافظه كاري و احتياط در برخورد با ظالمان و ستمگران و منحرفان و حمايت از مظلومان و مستضعفان؛ حركات ناهمسوي روشنفكر حوزوي را با روشنفكران ديگر رقم زده است. نوانديش حوزوي ترك فعل ندارد امر به معروف و نهي از منكر را در حد كامل خود انجام مي دهد. در برابر شرايط زمانه ساكت نيست و تنها سر به آسمان ندارد. پيوسته در حال مراقبت و واكنش در برابر حركات دشمنان دين، سلطه گران و كانون هاي نامشروع قدرت است. روشنفكر حوزوي بر خلاف آن چه غربي ها به او نسبت مي دهند، «محافظه كار» نيست بلكه «مجاهد» است. در كارنامه ي نوانديشان حوزوي، سوابق زندان، تبعيد، زخمي شدن، شهادت، محاصره و تحت نظر بودن و تحقير شدن فراوان است. نگاهي به زندگاني نوانديشان معاصر حوزوي كه از آنان ياد كرده ايم مؤيد اين موضوع است.
اين ويژگي روشنفكر حوزوي، در نقطه ي مقابل برخي از روشنفكران ديني در ايران پيش از انقلاب (28) و جهان معاصر غرب است. ويژگي ممتاز بسياري از اين روشنفكران توجه دولت هاي سلطه گرو و كانون هاي قدرت بوده است. (29) آنان از حمايت هاي مختلف محافل فكري غرب برخوردار گشته اند و با اهداي جوايز و توجه و دريافت عناوين و اعتبارات نواخته شده اند. بسياري از جريان هاي روشنفكري جديد ديني با جريان هاي قدرت سياسي دنيا همسو بوده اند و پيوسته مورد حمايت و تشويق قرار گرفته اند. آن ها به جز از ناحيه ي توده هاي مردم يا گروه هاي راديكال، مورد هيچ تهديد و حصري قرار نگرفته اند. پيوسته رسانه هاي مسلط دنيا را براي بيان افكار خود در اختيار داشته اند در دانشگاه هاي صاحب نام غربي، صاحب كرسي و تريبون بوده اند و براي انتشار آثار خود چندان دشواري تحمل نكرده اند.6. نوانديش حوزوي به جدايي دين از سياست عقيده ندارد و بخشي از حكام عرصه ي فقاهت را حكام سياسي و حكومتي مي داند.
در اين زمينه حركت هاي امام خميني و پيروان ايشان سرآمد است و نمونه هاي بارز ديگر، شهيد صدر و آيت الله سيستاني است و در زمان گذشته آيت الله نائيني و آخوند خراساني و ميرزاي شيرازي را مي توان نام برد.7. نوانديش حوزوي، مردمي است و پايگاه او در ميان توده هاي مردم است.
او زندگي در ميان مردم و با مردم دارد. پايگاه اجتماعي او در ميان اشراف يا نخبگان تحصيل كرده ي دانشگاهي يا طبقات قدرت سياسي نبوده است. زندگي ساده و همراهي با حركت هاي مردم در اعتقادات آن ها از بارزترين حضور خصوصيات نوانديش حوزوي است.هم از اين روست كه در انقلاب اسلامي و جنگ تحميلي تعداد نسبي شهداي روحانيت، بيش از اقشار ديگر است. ارتباط اسلامي و جنگ نخبگان حوزوي با مردم از بارزترين خصوصيات اين گروه است كه در نخبگان ديگر دست نيافتني بوده است و از سوي ديگر نوانديشان حوزوي داراي نقش و پايگاه اجتماعي اند. مردم به آن ها مراجعه مي كنند و توسط آن ها تهييج و هدايت مي شوند و پرسش هاي اجتماعي و ديني خود را از آنان مي پرسند. اما روشنفكري غير حوزوي به جز دوره ي كوتاهي در دهه هاي پيش از انقلاب هيچ گاه مورد مراجعه ي مردم نبوده است و پايگاه اجتماعي در ميان توده هاي مردم نداشته است. همين وضع در ساير كشور هاي اسلامي مشهود است. به همين علت برخي از جامعه شناسان از پايان يافتن نقش تاريخي روشنفكران سخن مي گويند.
8. قداست و معنويت و اخلاق مداري از ويژگي هاي بارز انديشه ي نوانديش حوزوي است.
او بر خلاف ديگر نوانديشان به گذشتگان احترام مي گذارد. به اصول اخلاقي، پاي بند است و در پيروان و مروجان اين انديشه انسان هاي دين گريز يافت نمي شوند. اين ويژگي در ميان بسياري از نوانديشان حوزوي كه قطب هاي اخلاق و عرفان بوده اند، مثال زدني است. كساني همچون امام خميني، علامه طباطبايي و علماي بزرگ ديگر كه الگو هاي اخلاقي جامعه و اسطوره هاي عمل به والاترين ارزش هاي انساني بوده اند اما گفتمان غالب نوانديش غير حوزوي بحث درباره ي آخرت و معنويت نيست.9. نهضت اصلاحي نوانديش حوزوي «اصلاح دين» نيست، بلكه دغدغه اصلي نوانديش حوزوي، اصلاح فرهنگي، اجتماعي، سياسي و پياده كردن دين در ابعاد مختلف جامعه ي بشري است و از اين باب نوانديش حوزوي در سطح داخلي به چالش هاي فقه در اداره ي حكومت اسلامي مي انديشد؛ چون «حكومت»، فلسفه ي عملي تمامي فقه در تمامي زواياي زندگي بشريت است. حكومت نشان دهنده ي جذبه ي علمي فقه در برخورد با تمامي معضلات اجتماعي و سياسي و نظامي و فرهنگي است. (30) و در سطح بين المللي مبارزه با سلطه ي سياسي، اقتصادي و ارزشي و فرهنگي نظام استكباري، فكر انديش حوزوي را به خود مشغول كرده است. اما گفتمان اصلي روشنفكر ديني غير حوزوي، اصلاح ديني است.
او معتقد است در اصول نبوت وحي، عصمت و امامت بايد اصلاح كرد. (31) روشنفكر غير حوزوي حتي در پي نو كردن خداوند است و اصلاح در احكام ديني در مرحله ي بعد قرار دارد.آنان به فقيهان نوانديش طعن مي زنند كه تغيير در احکام فقهي و انطباق دادن اين احكام با شرايط زمان و مكان و اتكا به قواعدي چون لا ضرر و لا حرج نمي تواند مشكلات زندگي نوين را حل كند. (32) زيرا اين تغييرات اساسي نيست، اضطراري، موقتي و روبنايي است. (33) و نمي تواند معضلاتي مانند حقوق بشر، مردم سالاري، حقوق زنان، (34) احكام كيفري اسلام، جهاني شدن و حتي برده داري را نفي كند. (35)
آنان معتقدند براي حل اين مسائل بايد با كاربرد عقل به بازنگري در اصول اساسي اسلام پرداخت و پس از آن به اصلاح هميشگي در همه ي اين اصول و فروع خواهيم رسيد. (36) اين ديدگاه با نقد نوانديشي حوزوي كه فقط در قالب محدود فقه و احكام فقهي، انديشه مي كند و مسكن هاي موقتي پيشنهاد مي كند وارد مغالطه شده است؛ زيرا همان گونه كه گفته شد نوانديش حوزوي فقه را «تئوري واقعي و كامل اداره اسلام، اجتماع و تمامي جهان» (37) مي داند. در حقيقت روشنفكران ديني اينگونه سعي مي كنند پافشاري نوانديشي حوزوي را بر تحقق يك نظام اجتماعي كامل در تمام زواياي عملي زندگي بشر و در برخورد با تمام چالش هاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي كه در انديشه ي امام خميني آمده است، ناچيز بشمارند.
10. نوانديشي حوزوي، «اتصال تاريخ» دارد و ادامه ي حركت هاي فقهاي نوانديش از صدر اسلام تاكنون است.
هر چند اين حركت در زمان هاي مختلف به گونه هاي مختلفي جلوه گر شده است. در حيطه ي كلامي، زماني با ورود انديشه ي يوناني به تمدن اسلامي رو به رو بوده است و زماني به پاسخ گويي به مسائل معتزليان و اشعريان پرداخته و در سده ي اخير به پاسخ گويي به مخالفان فلسفه و عرفان مي پرداخته است و در حيطه ي فقهي هم نخست بروز و ظهور انديشه ي اصولي در برابر اخباري مورد توجه بوده است و سپس متوجه نظام اجتماعي و حكومت اسلامي گرديده است. همچنين مبارزه با تحجر و جمود و همچنين مبارزه با اسلام كرنش گر و تقدس مآب و اسلام جداي از سياست، اسلام درباري، اسلام آمريكايي و ديانت به اصطلاح ولايت مدار يا حجتيه اي، نمودار مختلفي از يك حركت واحد و پيوسته ي نوانديشي است كه همواره ادامه داشته است، اما روشنفكري ديني غير حوزوي از فقدانپيشينه ي تاريخي، رنج مي برد و از لحاظ تاريخي، داراي گسست است. هر چند پاره اي از اين انديشمندان خود را به راحتي به افكار انديشمندان غربي همچون «شلاير ماخر» در قرن هفدهم ميلادي (38) يا متفكران ديدگاه آنال چون «لوسين فور» و «فرناند برودل» (39) اتصال مي دهند. (40) اما پاره اي ديگر مي كوشند براي خود پشتوانه هاي قديمي پيدا كنند. گاه جريان فكر خود را تجديد اعتزال مي دانند (حسن حنفي (41) سروش (42)) و گاه از ادامه ي راه ابن حزم، ابن باجه، ابن خلدون و شاطبي و سنت مغرب عربي سخن مي رانند. (جابري) (43) افكار نحله اي ديگر همچون دكتر نصر نيز به افكار شوان و رنه گنون و هايدگر قابل اتصال است؛ هر چند ايشان انديشه ي خود را گونه اي انديشه ي نواشراقي كه امتداد انديشه ي سهروردي است معرفي كرده اند. با اين وجود هيچ كدام از اين انديشه ها اتصال و امتداد جريان غالب ميراث اسلامي به حساب نمي آيند.
ويژگي ديگري كه در افكار نوانديشان حوزوي قابل ذكر است در نگرش ايشان به تعدد برداشت ها از دين است. با آن كه نوانديش حوزوي قابل ذكر است، در نگرش ايشان به تعدد برداشت ها از دين است. با آن كه نوانديش حوزوي اختلاف اجتهاد ها و برداشت ها را مي پذيرد اما همواره تأكيد دارد كه صرفاً يك راه و يك برداشت نزديكتر و درست تر است و مي كوشد كه آن راه صحيح را بيابد و آن را ترويج كند و راه هاي دورتر و بعيد را طرد كند. در مقابل برخي از نوانديشان جديد به نسبي گرايي روي آورده اند و همه وجود فرقه ناجيه را نفي مي كنند. آن ها سعي مي كنند اين اعتقاد عمومي انديشمندان حوزوي در جست و جوي راه منطقي تر و عقلاني تر و برتري آن راه را بر راه هاي كمتر عقلاني به «ارتدوكسي» و راست كيشي در سنت اروپائيان در سده هاي مياني نسبت دهند و از اين كه ديدگاه خود را پلوراليزم غربي همسو مي بينند به خود مباهات مي كنند.
8. چالشهاي نوانديشي حوزوي
ناديده گرفتن هر يك از ده ويژگي شاخص نوانديشي حوزوي و تضعيف هر كدام از اين شاخصه ها مي تواند به عنوان آسيبي بر اين تفكر به حساب آيد. با اين وجود مي توان به چند آسيب و تهديد مهم به عنوان خطرات راه انديشه ي نو اشاره كرد:نخست آن كه روشنفكر، كسي است كه پيوسته به نقد انديشه هاي ديگر مي پردازد. او نسبت به قدرت جامعه، سياست، فرهنگ رفتار ها و انديشه هاي رايج زمانه ي خود، معترض و منتقد است. تسليم شدن در برابر قدرت و تزوير و مماشات با آن غلبه و مصلحت گرايي بر بيان انديشه هاي درست از آفات مهم روشنفكري حوزوي معاصر است. كنار آمدن با شيوه هاي نادرست اعمال قدرت سياسي در اجتماع و فرو بردن زبان اعتراض نسبت به هر گونه انحراف در نظام قدرت در جامعه ي اسلامي مي تواند به عنوان يكي از خطرات روشنفكري حوزوي به شمار آيد و موضع و پايگاه اجتماعي اين انديشه را تضعيف كند. روشنفكر حوزوي، ضمن در نظر گرفتن مصالح نظام اسلامي بايد راهي براي بيان اعتراض هميشگي خود به خرافات نظام قدرت و قرباني شدن اصول بيابد. از سوي ديگر پيوند هر نوع عملكرد مجريان و اصحاب قدرت سياسي با انديشه هاي ديني و انتساب عملكرد هاي نادرست و ناصواب برخي از نهاد ها و مسئولان به انديشه ها و ارزش ها و اصول ديني مي تواند از مقبوليت اين انديشه بكاهد. هر چند كه كارآمدي و توان مندي و تفوق نظام سياسي، اجرايي و مديريتي كشور اسلامي در حل مشكلات مردم و مقابله با نظام سلطه نيز به همان ميزان مي تواند بر رشد و انتشار و مقبوليت انديشه ي حوزوي بيفزايد.
دوم، نوانديش حوزوي بايد بتواند براي نظام جهاني و حضور در عرصه ي جهاني چاره كند، برنامه ي جهاني ارائه نمايد و براي مشكلات بزرگ جامعه ي جهاني راه حل ارائه كند. فائق آمدن بر بحران هاي فرهنگي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي در روند جهاني شدن و ارائه ي برنامه ي اصلاحي در فرايند جهاني شدن واقعي اسلامي از چالش هاي پيش رو براي نوانديش حوزوي است.
سوم، از آن جا كه نوانديش حوزوي از راه بيان احكام شريعت به عنوان يك نظام اداره جامعه ي بشري مي انديشد بايد بتواند انديشه هاي ديگر اسلامي و حتي اصحاب اديان الهي وارد گفت و گو شود. در اين راه يكي از مهم ترين و دشوارترين قدم ها مقابله با حاكميت متحجران و سلفيان است كه در افكار امت اسلامي رسوخ كرده اند. از طرف ديگر ورود به هر بحث و گفت و گو با روشنفكران اسلامي جديد هم در عرصه ي فرهنگ مكتوب انديشه ها به صورت ارائه ي آثار علمي و هم فرهنگ شفاهي و رسانه اي دنياي امروز در قالب هاي جديد و گوناگون ارتباطي جديد است. به خصوص اقتضائات ورود به عرصه هاي رسانه اي به دليل جريان هاي يك سويه رسانه اي و غلبه ي لهو و لاديني و پديد آمدن قالب هاي متنوع و ناشناخته در ارتباطات نيازمند فعاليت زياد سرعت و چالاكي، شجاعت و خلاقيت و خودباوري افزون است.
چهارم، نوانديش حوزوي با اطميناني كه از عقلاني بودن روش خود و مطابقت آن با
آئين پاك و فطرت بشري دارد بايد با مدارا و تحمل فضاي گفت و گو با ديگران را بگشايد و از ابزاري مانند تكفير و تهديد و ارعاب پرهيز كند.
و در نهايت حفظ قداست و جنبه هاي معنوي انسان و زهد و پرهيز از در غلطيدن به دنيا گرايي در انديشه ورزان طريق اجتهاد راهي هميشگي و اسبابي براي كسب توفيق و توكل به ذات مقدس خداوند است.
پي نوشت ها:
1. رضا، داوري اردكاني، روشنفكري و روشنفكران، مجموعه ي جريان روشنفكري و روشنفكران در ايران، گرد آوري: حميد احمدي و محمد حسين فتاحيان (قم: انتشارات به باوران، 1379) ص 12.
2. همان، ص 23.
3. ر. ك. عبدالهادي حائري، نخستين رويارويي هاي ايران با دو رويه ي تمدن بورژوازي غرب (تهران: امير كبير، 1367).
4. سيد محمد علي حسيني زاده، اسلام سياسي در ايران (قم، انتشارات دانشگاه مفيد، 1378) ص 59.
5. فريدون آدميت، انديشه هاي ميرزا آقاخان كرماني (تهران: كتابخانه ي طهوري، 1382).
6. ر. ك: حامد الگار، ميرزا ملكم خان، ترجمه ي جهانگير عظيما (تهران: مدرس، 1369).
7. نادر انتخابي، ناسيوناليسم و تجدد در فرهنگ سياسي بعد از مشروطيت، نگاه نو، ش 12، بهمن 1381، ص 26.
8. محمد علي حسيني زاده، پيشين، ص 112-106.
9. يوسف فضايي، تحقيق در تاريخ و عقائد شيخي گري بابي گري، بهايي گري و كسروي گرايي، ص 265.
10. ر.ك: سيد احمد كسروي، ما چه مي خواهيم، ص 22-20، حسيني زاده، پيشين، ص 122.
11ر.ك: حسيني زاده، پيشين، ص 199.
12. حسيني زاده، پيشين، ص 235-222.
13. ر.ك: علي راهنما شريعتي؛ مسلماني در جستجوي ناكجا آباد.
14. درباره ي سير تفكر دنياي عرب، ر. ك: حميد عنايت، سيري در انديشه ي سياسي عرب، چاپ چهارم (تهران: امير كبير، 1370).
15. ر. ك: جلال آل احمد، غرب زدگي (تهران: رواق، 1356) ص 16، همو، در خدمت و خيانت روشنفكران، (تهران: خوارزمي، 1357).
16. آل احمد، در خدمت و خيانت روشنفكران، ص 255.
17. داريوش شايگان، آسيا در برابر غرب (تهران: باغ آيينه، 1371) ص 190-50.
18. همان، ص 296.
19. علي اوسط الناطقي، مقدمه عوائد الايام (قم: دفتر تبليغات اسلامي، 1375) ص 51.
20. مولي احمد نراقي، عوائد الايام، ص 583 و ميرزا ابوالقاسم قمي، جامع الشتات (تهران: انتشارات كيهان، ج 1) ص 93.
21. محمد حسين نائيني، تنبيه الامه و تنزيه المله (تهران: فردوسي، 1334) ص 79.
22. حسيني نژاد، پيشين، ص 95-77.
23.حميد بصيرت منش، علما و رژيم رضا شاه (تهران: انتشارات عروج، 1376) ص 210.
24. حسيني زاده، پيشين، ص 158- 156، هم چنين ر. ك: رسول جعفريان، جريان ها و سازمان هاي سياسي مذهبي ايران (تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1382).
25. روح الله حسينيان، سه سال ستيز مرجعيت شيعه (تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1382) ص230 -220.
26. در اين زمينه ر. ك: مقالات مندرج در: نقد و نظر، سال دوم، ش 5، زمستان 1374.
27. ر.ك: امام خميني، منشور حوزويان، پيام امام به حوزه هاي علميه 3/2/1367، ويژه نامه ي نشريه ي حوزه.
28. ر.ك: آل احمد، پيشين، ص 329 و 237.
29. حميد روحاني، روشنفكران و بن بست بي بازگشت، مجموعه جريان روشنفكري، ص 135.
30. امام خميني، منشور حوزويان، ص 34.
31. «روشنفكري ديني، قائل به اجتهاد در اصول است، يعني اجتهاد در كلام ،اخلاق و نو فهمي نبوت و وحي و معاد و خدا» عبدالكريم سروش، پيام به سمينار دين و مدرنيته،
موسسه ي گفتگوي اديان، تهران: 15/6/1386.
32. عبدالكريم سروش، عدالت ممكن، نقد سروش به مطهري، ياس نو، 27/11/1382.
33. محسن كديور، حقوق بشر و روشنفكري ديني، مجله ي آفتاب، ش 27 و 28.
34. محسن كديور، نوانديشي ديني و حقوق زنان، ايسنا، ش 27 و 28.
35. محسن كديور، معضل برده داري در اسلام معاصر، مجله ي آفتاب، 1/6/1382.
36. محسن كديور، نوروز، 20/6/1380.
37. امام خميني، همان جا.
38. ر. ك: محمد مجتهد شبستري، هرمنوتيك كتاب و سنت (تهران: طرح نو، 1377).
39. محمد ارگون، نزعه الانسنه في الفكر العربي، ترجمه ي هاشم صالح، دارالساقي (بيروت- لندن: 1997) ص 61؛ وي در اين جا توضيح مي دهد كه چگونه وامدار اين متفكران است.
40. اليور ليمن در دايرة المعارف راتلج به بعضي از اين انتساب ها اشاره دارد او افكار سروش را برگرفته از مفاهيم فلسفه ي غربي همچون فلسفه پوپر، مور ويتگنشاين مي داند و افكار عبدالله لارو و محمد ارگون را برگرفته از ادبيات معنا شناسي فرانسه معرفي مي كند و آثار عبدالرحمن بدوي را به فلسفه اگزيستانسياليزم نسبت مي دهد. همچنين عقايد عده ي ديگري مانند محمد عزيز لهبابي و هيثم دجب (1986) را ترجماني از انديشه هگل مي داند. با اين وجود هيچ كدام از اين انديشه ها اتصال و امتداد جريان غالب ميراث اسلامي به حساب نمي آيند. ترجمه ي اسماعيل ايزدي خواه، همشهري ماه، ش 55، تير 1384، ص 56-54.
41. حسن حنفي، التراث و التجديد، منشورات مجد، چاپ پنجم، 2002، ص 155-37.
42. ر. ك: عبدالكريم سروش، مقاله روشنفكري ديني، سمينار دين و مدرنيته، موسسه ي گفتگوي اديان، 15/6/1386.
43. حسين عباسي، عقل عربي و عيار جابري، پگاه حوزه، ش 218، سال 1386، ص 23-22.