نويسنده:شمس الله مريجي*
از جمله ايده هايي كه در صدر سال اخير در دنياي اسلام رخنه كرده تفكر و يا ايده ي روشنفكري است كه ادعا دارد عقل خود بنياد بشر، مي تواند مشكلات را در عرصه ي نظر و عمل حل نموده و انسان را از آموزه هاي ماورايي و وحياني مستغني كند. اين ايده در ميان برخي از دانش آموختگان مسلمان و بعضاً حوزوي، نفوذ كرده و آنان نيز با تكيه بر عقل تجربي و مشاهدات علمي تلاش كردند تا آموزه هاي ديني و حتي آيات و روايات را تفسير و تبيين نمايند و به زعم خويش عقل و نقل را آشتي دهند. نوشتار پيش رو، تلاش مي كند تا موضع نجف را در مقابل اين رويكرد بررسي نمايد و در اين راستا ابتدا نمونه اي از فعاليت هاي سلبي حوزه ي نجف در مقابل زايده ي عصر روشنگري و سپس فعاليت شهيد صدر را به عنوان مصداقي از علماي حوزه به عنوان نمونه اي از فعاليت هاي ايجابي كه با بهره گيري ميراث علوي به ساماندهي حوزه پرداخته و نوآوري هايي را براي جهان اسلام به ارمغان آورده است، اشاره خواهيم نمود تا روشن شود كه حاصل روشنفكري حوزوي چگونه خود را از پيامد روشنفكري غربي متمايز مي نمايد.
واژگان كليدي: روشنگري، روشنفكري، روشنفكران، سكولاريسم، تجدد، تمدن، حوزه نجف، علماي نجف و شهيد صدر.
اين بينش زاييده ي عصر روشنگري و تفوق فيلسوفان بر كليساي قرون وسطي است. عصري كه پيش فرض اصلي فيلسوفانش، توانمندي عقل خود بنياد بشر بر حل مسائل و خواسته هاي انساني بدون استمداد از وحي بود و به تعبير ديگر بشر مي تواند به بهره گيري از عقل خود بنياد راه سعادت و پيشرفت را بر خود و همنوعانش هموار كند و در اين راه، نيازي به هدايت آسماني و آموزه هاي وحياني ندارد؛ چه اين كه عقل انساني مي تواند با بهره گيري از تجربه ي علوم تجربي، زندگي سعادت مندانه در اختيار بشر قرار دهد و راز و رمز جهان و جهانيان را بشكافد و راه هدايت را هموار كند.
به اعتقاد كانت و همفكرانش: هر كس بايد همواره در به كار بستن خويش به گونه اي عمومي آزاد باشد و آن چه از بنياد ممنوع است همانا توافق بر يك اساسنامه ي ديني پايدار است كه هيچ كس نتواند آشكارا در آن ترديدي راه دهد، من وجه بنيادي روشنگري، يعني به درآمدن انسان از كودكي خود كرده شان را بيش از همه در امور ديني مي دانم.(1)
در حقيقت روشنفكري، به لحاظ نظري چيزي نيست مگر بيان منسجم و فرموله شده ي آراي اومانيستي كه در قالب جهان نگري عصر روشنگري تمامي حوزه هاي علوم طبيعي، اخلاقيات و ... را تحت سيطره ي فكري خود درآورده بود و ويژگي ها و شاخه هاي فكري جهان بيني روشنگري نيز عبارتند از:
1. اصالت عقل و فهم بشري در برابر وحي الهي؛
2. اصل پيشرفت [آن هم پيشرفت مادي]؛
3. روش شناسي تجربي؛
4. پيدايي مفهوم جديد طبيعت (تفسير رياضي و كمي طبيعت). (2)
بدون شك شكل گيري ايده هاي فكري، خواه فرهنگي و اجتماعي و خواه سياسي و حقوقي، به عنوان پديده اي نو ظهور مستقيم يا غير مستقيم، متأثر از شرايط اجتماعي و تحولات جامعه بوده و خواهد بود و اين امر حتي درباره ي ايده هاي وارداتي هم صادق است. اگر چه روشنفكري ايده اي غربي است، اما براي ورودش به جوامع اسلامي همچون ايران كه تحت پوشش فكري حوزه ي نجف بوده اند، نياز به بستر اجتماعي مناسب و شرايط ويژه دارد. عقب افتادگي جوامع مي تواند يكي از عوامل بسيار مهم باشد كه زمينه ي ورود ايده هاي مدعي به توان مندي را مهيا كند. براي مثال ايران پس از عصر صفويه و پيشرفت هاي محسوس و عقب افتادگي آشكار گرديد. شكست از روسيه و ورود عناصر سست و تن پرور و در عين حال تملق گو در دستگاه حاكميت، ايران را به كشوري عقب افتاده تبديل كرده تا جايي كه توان حفظ تماميت ارضي خود را نداشته اند و اين خود بستر مناسبي شد تا اولين جريان روشنفكري در ايران كه مبادي و غايات آن محصول برخورد جامعه ي سنتي و عقب مانده ي ايران با مدنيت مغرب زمين بوده، نه فيلسوف بود نه نقاد، بلكه با الگويي كه براي تبعيت شكل يافته بود، به عنوان پيام آور عصر مدرن تلاش مي كرد كه ايران را از خواب تاريخي و ركود بيدار سازد. اين نسل در برخورد و مواجهه با تمدن جديد، بين اخذ و نفي آن به صورت كامل يا گزينشي، اخذ تمام و كمال تمدن غرب را بدون دخل و تصرف ايراني انتخاب كرد. (3)
اين گروه كه مرعوب تمدن جديد غربي شده و آن را حاصل خودآگاهي غربيان و دست برداشتن از آموزه هاي كليسا مي دانستند، نسخه ي اداره ي امور به دست علم و عقل بشري و تكيه بر عقل خود بنياد را براي جامعه پيچيده اند و چاره را در تقليد آن تمدن مي ديدند و به ترويج و تبليغ آن پرداخته اند.
حوزه ي نجف در برابر اين ايده و شبهات منشعب از آن نه تنها بي تفاوت نبوده است، بلكه از طرق مختلف به ويژه نشرياتي نظير مجله النجف (كه در يك نگاه كلي، نماينده و سخن گوي حوزه بوده اند چون مجموعه اي از چندين رساله ي مهم بودند كه به عنوان مهم ترين مأخذ و متن ها در شناخت افكار و فلسفه ي سياسي و اجتماعي و فرهنگي حوزه ي نجف تلقي مي گرديد و نكته ي قابل توجه اين كه محلاتي كه توسط روحانيون علمايي چون آغا محمد محلاتي، حاج شيخ حسين اصفهاني اداره مي شد، زماني به زيور چاپ آراسته مي شد كه اوج اقتدار و نفوذ مرحوم آخوند خراساني بود) (4) به نقد و پاسخ گويي آن پرداخته و در حقيقت به مقابله ي روشنفكري غربي آمده است.
به اعتقاد نويسندگان حوزه ي نجف اساساً تمدن و تدين با يكديگر در تلازم هستند و معتقدند هر تمدني نمي تواند مفيد باشد، مگر تمدني كه مبتني بر تدين باشد. سرّش اين است كه تمدن از باب تفعل و مفادش مطاوعه است، يعني قبول شهر نمودن و ملتزم به لوازم شهري شدن و اطلاق متمدن بر انسان از روي همين معناست. انسان كه به انفراده نمي تواند همه ي حوائجش حتي شخصيه خود را برآورده سازد، زندگي گروهي را بر مي گزيند تا با مساعدت همنوعان خود نيازمندي هايش را برآورده سازد.
البته روشن است كه رفع حوائج بايد طبق نظام و ضوابطي باشد كه در آن ميزان حقوقي افراد مشخص باشد تا كسي از حدود خود تعدي و تخطي نكند. چه اين كه در غير اين صورت افراد به اقتضاي حب ذات و پيروي از قوه ي شهويه رفتار خواهند نمود و نتيجه اش چيزي جز اختلاف در انتظام و تبدل اجتماع به افتراق و از هم گسيختگي نخواهد بود. از اين رو، ضرورت وجود نظام صحيح و قانون كامل احساس مي گردد و هر صاحب خردي اين ضرورت را به وجدان در خواهد يافت.
از طرف ديگر، دين نيز همان قانوني است كه براي هيأت جامعه ي بشري در نظر گرفته شده تا در پرتو اجراي آن بتوانند راه خير و سعادت خود را پيش گيرند. تدين نيز به معناي قبول دين كردن و به لوازم دين عمل نمودن است. همان طور كه متمدن به فرد پذيرنده زندگي شهري مي گويند، متدين نيز به فردي مي گويند كه قانون حاكم بر شهر را پذيرفته است.
به اين ترتيب، تمدن، مؤخر از تدين است؛ چرا كه قبول شهريت نمودن وضعي است كه از مرتبه ي اعمال قانون انتزاع مي گردد و شخص عامل قانون را متمدن مي گويند. با اين بيان تفاوت تمدن و تدين تنها مفهومي است و گر نه مصداقاً واحدند. بنابراين تمدن در مقابل توحش قرار مي گيرد. متوحش كسي است كه تن به قانون و موازين شهري و گروه هاي اجتماعي نمي دهد و خودسرانه به دنبال منافع شخصي خود بوده و هيچ رادع و مانعي در برابر خود احساس نمي كند.
حال كه مشخص شد بشر بي نياز از قانون نيست و هر تمدني را قانوني نوبت به قانون گذار مي رسد كه چه كسي بايد مقنن قانون باشد. آيا كسي بايد باشد كه همگان، بندگي او را پذيرفته و چاره اي جز تسليم بودن در برابر او را ندارند يا افراد جامعه به حسب تصورات و تعقلات خود، قانوني را تأسيس نمايند و آن را ميزان عمل قرار دهند؛ چه اين كه خداوند بشر را آفريده و وي را در پذيرش زندگي گروهي مخير كرده و حاكميت او را به خودش واگذار كرده و در اين راه البته او را مسلح به عقل نيز نموده است و انسان نيز مي داند كه نتيجه ي بي قانوني چيزي جز هرج و مرج و انفصال جامعه ي بشري نيست؛ از اين رو دست به تدوين قانون مي زند و بر اساس آن حيات اجتماعي را ممكن مي سازد.
نويسنده ي مقاله تلازم تدين و تمدن، بر اين باور است كه اين خالق متعال است كه به مقتضاي علم ذاتي و حكمت بالغه ي خود چنين مسئوليت را بر عهده دارد، چه اين كه خلاق عالم، موجد ممكنات به مقتضاي علم ذاتي و حكمت بالغه اش هر چيز را قبل از وجود در مخزن علم و حكمت خود ملاحظه فرموده و همه نيازمندي هاي او را مشخص نموده و آن هنگام كه لباس وجود بر تن آن مي كند، لوازم وجودش را نيز مهيا و در اختيار او قرار مي دهد. و الا اگر لباس وجود بر او بپوشاند و لوازم وجوديه اش را ضميمه نكند يا در كارخانه ي منبع فيض ايزدي، نقصاني است و يا اين كه ضرورت آن را در نظر نمي گيرد كه اين هر دو در ذات حق نشايد. از اين جهت است كه مي گوييم موجود كائنات قبل از خلق و ايجاد مواد قانون تعيش او را ترتيب داده و او را عالماً به قانون موجودش فرمود، و به هنگام خلقت آدم، اصول علم و آن چه را كه مايحتاج اولاد او بود به او آموخته و علم آدم الاسماء خود گواهي است بر ادعاي ما كه در فرهنگ ديني، بين تمدن و تدين ملازمات وجود دارد و اساساً جدايي در مرتبه ي ذهن است نه واقع و عينيت؛ چه اين كه در واقعيت عيني اين دو با هم متحد و از هم جدا نيستند. (5)
علماي نجف پس از آن كه تلازم تدين و تمدن را اثبات كردند، در مقالات ديگر بيان داشتند ما كه از ديني كامل و قويم برخورداريم چرا بايد مرعوب پيشرفت هاي ظاهري و تمدن غرب باشيم؟ اگر قانون سكولاري ايشان توانست تمدني بسازد و مردم را كنار هم آورده و ضابطه ي تعيش مادي تدوين كند، ما كه از منبع لايزال الهي و آموزه هاي علوي برخورداريم به طريق اولي مي توانيم تمدن و ضابطه ي زندگي مادي قوي بسازيم.
گاهي نيز ايده ي غربي را در لفافه ي دين و با بهره گيري از ادبيات دين ترويج مي كردند؛ چنان چه يكي از اين مروجان افكار غربي در نامه اش به بلنت انگليسي مي نويسد: در اروپا كه بودم سيستم هاي اجتماعي، سياسي و مذهبي مغرب را مطالعه كردم، با اصول مذاهب گوناگون و همچنين تشكيلات سري و فراماسونري آشنا گرديدم. طرحي ريختم كه عقل سياست غرب را با خرد ديانت به هم آميزد. چنين دانستم كه تغيير ايران به صورت اروپا كوشش بي فايده است؛ از اين رو فكر ترقي مادي را در لفافه ي دين عرضه داشتم تا هموطنانم آن معاني را نيك در يابند. (7)
يكي از شگرد هايي كه به كار گرفته شد، تطبيق آيات قرآن با علم تجربي غرب بود. با اين روش به صورت ضمني و در لفافه سعي داشتند چنين القا كنند كه آن چه در قرآن است غربي ها توانسته اند با اتكا به عقل خود بنياد و تجربي به آن دست يابند، بلكه مواردي را نيز دست يافته اند كه در آيات وجود ندارد!
البته اين دسيسه از نگاه تيز بين علماي نجف پنهان نماند و آنان را به واكنش در مقابل آن وادار كرده و با استفاده از جريده ي درة النجف به پاسخ آن پرداختند.
مقاله اي را كه يكي از علماي نجف در نقد و مقابله با تفسير تجربي قرآن پرداخته به اختصار مرور مي كنيم: در بعضي از مجلات جديده راجع به بعضي تأويلات در آيه ي مباركه ي خلق الانسان من علق و آيه ي شريفه ي و ارسل عليهم طيراً ابايبل ترميهم بحجاره من سجيلٍ كه ايام طبع و نشر گرديده، الدرة النجف را وادار كرد تا به اداي وظيفه ي لازمه خود كه حفظ ثغور ديانت اسلاميه رفتار كرده باشد.
نگارنده ي مقاله ابتدا براي اين كه مخاطبين را در فضاي بحث قرار دهد، خلاصه اي از آنچه كه در مطبوعات به عنوان تفسير و تأويل قرآن آمده است، را در اختيار خوانندگان و مخاطبان خود قرار مي دهد و از آن ها مي خواهد كه پس از مطالعه ي اين تأويلات و دقت در جوابيه اي كه نگارنده مي دهد، به قضاوت بنشينند، به همين جهت نوشته است: در بعضي از مطبوعات علق واقع در آيه ي مباركه ي خلق الانسان من علق را به ميكروبات منويه كه به اعتقاد حكماي غرب نطفه ي مركب از آن هاست تأويل كرده و مي گويند مراد از علق همين ميكروبات کوچك است و آن را علق گفته اند چون اين حيوان ميكروني كوچك به هر چه برخورد مي كند به آن مي چسبد و متعلق آن مي گردد. درباره ي آيه ي مباركه ي و ارسل عليهم طيراً ابابيل همين ميكروبات كوچكي است كه با جهت شدت صغر حجم در هوا در اطراف مي غلطند و به قول غربي ها، سپاه ابرهه كه به عزم تخريب خانه خدا (كعبه) به وادي بطحا آمدند، به مرض آبله مبتلا شده و مرده اند. با اين ديدگاه، مراد از ترميهم بحجاره من سجيل، سنگ نيست بلكه غرض تشبيه و استعاره است.
هكذا در آيات متعدد ديگر تصرف كرده و با بهره گيري از تجربيات غربي، آن ها را به تأويل برده است. آياتي چون شقرالقمر و ليلة الاسري و امثال آن را به همين نحو توجيه و تأويل برده اند. (8)
نگارنده پس از بيان خلاصه اي از مطالب تأويل گران، ابتدا حقيقت تدين را معنا مي كند كه:
حقيقت تدين و روح آن امري است قلبي و تسليم و انقيادي است كه به رياضات و مجاهدات توان به كف آورد. نه به غرق شدن در هوات و از اين كه در روايات عديده مي بينيم از تأويل آيات نهي كردند به آن جهت است كه مشتهيات نفسيه در آن رسوخ كرده و حقيقت تدين را خدشه دار خواهد كرد. (9)
نويسنده ي مقاله، درباره ي پي آمد تفسير به رأي و تأويل آيات مي نويسد: اگر اندكي تأمل كنيم معظم خرابي هاي ديني و دنيوي و تشتت كلمه اهل اسلام و حدوث مذاهب باطله و وقوع جنگ خانگي فيمابين مسلمين از صدر اول تاكنون همه را به اين سرچشمه فساد منتهي خواهيم يافت. اگر آيه ي مباركه ي و من قتل مظلوماً فقد جعلنا لوليه سلطاناً را در صدر اول طبق هواي نفس تفسير نمي كردند، شاميان، جنگ صفين را راه نمي انداختند و اگر حديث نبوي قطعي الصدور و پذيرفته شده ي همگان را كه حضرت به عمار فرمود: «تقتلك الفئة الباغية» بعد از شهادت عمار بر طبق هواي نفس تأويل نمي كردند و شاميان متنبه مي شدند، شعله ي جنگ خاموش مي گشت و خوارج ظهور نمي كرد و مشكلات بعدي اش پديد نمي آمد.
مع الاسف از اين پي آمد هاي ناگوار درس نگرفته و در عصر بعد از نيز ادامه پيدا كرده و ملاحده اسماعيليه اين باب را همچنان مفتوح نگه داشته و به بلاد اسلامي چون بمبئي در هندوستان و بلوچستان و ... كشانيد و فرقه هايي چون خطابيه، شلمغانيه و شريعيه و نميريه، هلاليه، بلاليه و غير ذلك را پديد آورده و دسته دسته از مسلمين را به انكار ضروريات دينيه وادار نموده اند.
مقاله پس از بيان پي آمد هاي تأويل، در صدد روشن كردن علت و انگيزه ي چنين تأويلات در عصر كنوني برآمده و مي نويسد:
از حب مفرط و شدت عشق و تصديق بلا تصور و تقليد مستغرقين از فلسفه ي اروپاييان در طبيعيات ميكروب، يك نسخ ميكروب ديگر متكون گرديد و آن تقليد كوركورانه و غرب زدگي و واله شدن در برابر ظواهر پر زرق و برق اختر زمين و اين تقليد كوركورانه تا جايي پيش رفته است كه همه ي امور معنوي را با معاني وهمي برگرفته از مظاهر مغرب زمين تطبيق داده و حتي عرش الهي را نيز از اين امر مستثني نكرده اند. و اين همه، تلاشي است براي رسوخ عقايد مستغربيون و تصديق ارزش هاي دنيوي و سكولاري غرب و اساساً كنار گذاردن دين و ارزش هاي ماورايي از صحنه ي زندگي فردي و اجتماعي انسان.
نكته ي قابل توجه، تيز بيني علماي نجف است كه ريشه ي اين چنين تأويلات را به خوبي درك كرده و دانسته كه غربي ها و مروجان تفكرشان در ملل اسلامي اهداف متوسط و نهايي اي چون كنار زدن دين از صحنه ي زندگي جمعي و نهايتاً زدودن تفكر ديني از اذهان مسلمين بوده و با تأويلات خود هدف نهايي اي دارند كه آن انكار نبوت حضرت ختمي مرتبت است؛ آن جا كه مي نويسد: شاهد مدعاي ما كه انكار نبوت رسول الله هدف نهايي آن هاست، اين است كه نسبت به معجزات خاتم الانبيا قائل به تأويل شده و در صدد تبيين تجربي و مادي برآمده اند، آياتي چون شق القمر و ليلة الاسري، مباهله و امثال آن را هدف قرار داده اند. (10)
به هر تقدير، حوزه ي نجف و علماي آگاه در آن با بينش بالاي خود پس از شناسايي انحراف، آن را ريشه يابي كرده و در جهت تنوير افكار گام بر مي داشتند و اين رفتار در همه سطوح حوزه از طلاب و فضلا گرفته تا علما و مراجع وجود داشته است.
چون حكيم را نبايد ناديده گرفت، اما حركت ايجابي شهيد صدر چنان درخشندگي دارد كه هر محققي را وادار به تدبر و تحقيق در افكار و آثار او مي كند.
سيد محمد باقر صدر در سال 1365 هجري قمري به همراه برادر و خانواده به نجف اشرف مهاجرت نمود و هنوز دو دهه از عمرش سپري نشده بود كه به درجه ي اجتهاد رسيد و يكي از چهره هاي شاخص و ممتاز حوزه شد. (13) و پس از رحلت آيت الله سيد محسن صدر در سال1970 به عنوان يكي از هشت مرجع تقليد زنده در نجف شناخته شد. (14)
شهيد صدر طي دو دهه تلاش نموده تا ابتدا حوزه ي علميه ي نجف را كه پس از انقلاب عشرون به لحاظ مبارزات سياسي اجتماعي به نوعي ساكت و خاموش شده بود، دوباره به حركت و بالندگي درآورده و سپس به حركت هاي اصلاحي و نوآوري ها در حوزه هاي متعدد علوم اسلامي پرداخته است.
اگر چه سيد صدر از خطر كمونيسم در عراق رنج مي برد، ولي وجود اين خطر در ساير جوامع اسلامي، رنج او را بيشتر مي كرد. خود در اين باره مي نويسد: من الآن احساس رنج و محنتي بزرگ مي كنم؛ زيرا عراق با خطر كمونيسم روبه رو شده است، ولي اگر رنج من براي خدا باشد و اين خداوند در زمين مورد پرستش قرار گيرد و مردم، گروه گروه از دين خدا خارج نشوند، آن گاه است كه به يك درجه و بدون هيچ تفاوتي بين عراق گروه ايران، پاكستان و يا هر يك از كشور هاي جهان اسلام نسبت به هر خطري كه اسلام را تهديد كند، رنج و محنت خواهم داشت. (16) و اين رنج و محنت نه تنها او را از پاي در نياورد و نااميد نكرد، بلكه براي آلام آن دست به حركتي شايسته زد و كتاب هاي مذكور را انگاشت و در آن، تنها مكاتب و آراي مهاجم را نقد و ارزيابي نكرد، بلكه در يك بررسي مقايسه اي تئوري اسلام را نيز ارائه كرد تا مسلمان در هجمه قرار گرفته، در خلأ فكري و ايدئولوژيك قرار نگيرد. به علاوه، برتري انديشه هاي اسلامي را نيز واقف گردد، البته اين نكته اي است كه در آغاز كتاب فلسفتنا به آن اشاره مي كند و مي نويسد:
اسلام بايد در برابر ميدان داري مكاتب، سخن خود را بگويد؛ البته با بياني قوي و عميق، صريح و روشن باشد و موضوع انسان و زندگي اجتماعي و حكومت را فرا گيرد تا در اين ميدان داري، مسلمانان بتوانند سخن خدا را به مردم برسانند ... و اين كتاب، بخشي از آن سخن است كه در آن، مسئله ي جهان بيني اسلام بررسي مي شود. (17)
علامه سيد محمد باقر صدر در كتاب ياد شده، علاوه بر پاسخ گويي به ديدگاه هاي معرفت شناسانه ي ماركسيسم، تازه ترين جلوه ي انديشه ي ماترياليستي را نيز نقادي كرده است.
پوزيتيويسم كه شايد اوج ماترياليسم علمي در قرن نوزدهم و نيمه ي نخست سده ي بيستم بود، در واقع شورشي بود عليه فلسفه و گرايش ديني و اخلاقي؛ چه اين كه تنها به روش شناسي تجربي اصالت و بها مي داد و معرفتي را يقيني و حقيقي مي دانست كه با روش هاي تجربي به دست آيد و مدعي بود گزاره هاي ديني چون با روش تجربي به دست نمي آيند خالي از معنا و طرح آن ها بيهوده است.
اين تفكر با تشكيك در معني داري گزاره هاي ديني، در حقيقت، بنيادي ترين و شديدترين حمله را به انديشه و معرفت ديني وارد ساخت. علامه ي شهيد، از اندك متفكران اسلامي بود كه در اثر فلسفي منطقي خود به پاسخ گويي به شبهه هاي معرفت شناسي اين نحله پرداخت. (18) و به اين ترتيب به سهم خود، نسل جوان و درگير زمان خود و آيندگان را در جهت ايستادگي و مقابله در برابر هجمه ي مكاتب جديد غربي، مجهز كرد و طولي نكشيد كه اين آثار و نگارش هاي شهيد صدر، شهره ي جهاني پيدا كرد.
فلسفه ها و مكتب هاي آن ها را اصل قرار داده و باور ها و آموزه هاي ديني را در قالب هاي فكري و ابزار معرفتي آن ها تأويل و تفسير مي كردند و اين خود باختگي فكري و اعتقادي را به گمان خود، نو فهمي و انقلاب در تفكر ديني ناميده و تلاش مي كردند فرهنگ و محتواي اسلام را با ايده ها و افكار نو پديد بشر هم آهنگ سازند. البته نتيجه ي اين تلاش چيزي جز موضع انفعالي در برابر الحاد علمي و فلسفي عصر جديد و عقب نشيني از انديشه ي ديني و كاستن ارزش مقدسات وحياني و تجربي كردن حقايق و مفاهيم وحياني و در يك كلام زميني كردن مكتب الهي نبود و جوانان مسلمان كه بيشتر با احساس ديني به اين گروه ها مي پيوستند، كم كم، باور ديني خود را از دست مي دادند و به مكاتبي روي مي آوردند كه به ظاهر شور و احساس آنان را بهتر پاسخ مي گفت. سازمان مجاهدين خلق، فرقان، از جمله اين جواناني بودند كه در ايران چنين سرنوشتي پيدا كردند و در عراق نيز به گروه هايي چون رزگاري، كمونيست و ... مي پيوستند، شهيد صدر درباره اين تفكر التقاطي مي نويسد: به نوعي تفكر بر مي خوريم كه در اطراف تطور و تحول اسلام و چگونگي آن در بين بسياري از مسلمين عصر حاضر رايج گشته است. اين گروه فكر مي كنند كه احكام اسلام بايد با تغييرات زمان تغيير پذيرد و دنباله رو جريان زندگي انسان باشد و چون اسلام به گمان آن ها، به گونه اي كه بر پيامبر (ص) نازل گشته صلاحيت ندارد وضع زندگي موجود انسان را توجيه كند، به ناچار براي تطبيق دين با زندگي بر مسلمانان واجب است كه اسلام را به رنگ تازه اي درآورند تا با وضع موجود عصر منطبق گردد. اسلام را بايد با وضع و اوضاع جاري تطبيق كرد، نه زندگي را با قوانين عمومي اسلام. (19)
به اعتقاد شهيد صدر، برانگيختن روح حركت و جنبش ميان مسلمانان وقتي درست و موفق است كه نوگرايي در چارچوب تفكر اصيل اسلام و از راه گسترش تفسير درست و زنده ي آن در سطح جامعه صورت گيرد؛ در غير اين صورت، ره به جايي نخواهد برد. وي در اين باره مي نويسد: جنبش نوگرايي كه بر پايه اي غير ديني بايستد و با ايدئولوژي غير مربوط به اسلام در پيوند باشد، عملي نيست؛ زيرا جنبشي اين چنيني نه توانايي تفسير درست از اسلام دارد و نه مي تواند قاطبه ي امت را به پذيرش ديدگاه خود در تفسير اسلام وادار سازد. اما اگر يك جنبش نوگرا بر پايه ي اسلام تكيه كند و پيوند استواري با سرچشمه هاي اسلام در ميان توده داشته باشد و دين اسلام را در حكومتي متبلور سازد كه مردم را به كار نيكو وا مي دارد و از كار زشت منع مي كند، چنين جنبشي مي تواند بيشتر محافظه كاران و سنت پرستان را نيز به راه سازندگي و نوگرايي كشانده و به تحرك وا دارد. (20)
علامه ي شهيد با بيان و بنان خود اثبات مي كند كه با بهره گيري از آموزه هاي وحياني و نوانديشي بر پايه ي معيار هاي اسلامي، مي توان همه ي خواست هاي زندگي ديني را پاسخ گفت و نيازي به پناه بردن به ايده هاي خود ساخته ي بشر كه بر مبناي بهره كشي از انسان و طبيعت بنا شده، نيست، وي در اين زمينه مي نويسد:
پيروي از نصوص به معناي جمود در آن نيست تا مانع تحول و نوگرايي در شئون مختلف زندگي باشد؛ زيرا پيروي از نصوص به معناي پيروي كامل از دين و به كار بستن احكام ديني بدون هيچ تغيير و تحريف مي باشد. (21)
سيد صدر التقاط را تعريف از روي ناداني و يا عمد دين دانست كه بي هيچ مزدي، تعاليم نبوي و آموزه هاي علوي را به تاراج فرهنگ ماده باور شرق و طبيعت گرا و منفعت گرا و منفعت طلب غربي داد و معتقد است كه اسلام، حياتي طيبه و زندگي انساني به بشر داده و با تكيه بر نصوص آن مي توان مشكلات پيش رو را حل كرد. البته اين چنين تفكري، يعني تكيه بر نصوص وي را از نوانديشي باز نداشت و در زمينه هاي مختلف ابداعاتي كارگشا داشت.
الف) تبيين اصول عقايد اسلام؛ مرزبندي دين و مشخص كردن حدود و محدود آن ها در برابر اصول عقايد اديان ديگر؛
ب) برهان آوري بر باور هاي ديني با تكيه بر قياس ارسطويي و تلاش براي افزايش ميزان ادله و بيان اين براهين از رهگذر روش هاي گوناگون؛
ج) ردّ شبهات و مبارزه با مشكل آفريني هاي عقيدتي دشمنان. (22)
همزمان با آغاز نيمه ي دوم سده ي نوزدهم ميلادي، همهمه هاي فراواني در سراسر بلاد اسلامي بالا گرفت كه بازبيني در منظومه ي موروث علم را خواستار شده بود. سيد جمال الدين اسد‌آبادي، كواكبي، محمد رشيد رضا تلاش هايي در اين راستا كرده اند، اما عالم سترگي چون علامه طباطبايي را مي توان نخستين نوآور اين وادي دانست، اما پس از او در ميانه ي دهه ي شصت قرن بيستم، شهيد صدر از «علم كلام نوين» سخن به ميان آورد و دست به نوآوري در اين علم زد. دكتر عبدالجبار رفاعي در اين زمينه مي نويسد:
علامه ي شهيد تنها به شيوه ي كهن قياس ارسطويي اكتفا نكرد، بلكه مشكل منطقي استقراء و اين كه چگونه استقراء غير تام مي تواند مولد علم و يقين باشد را حل كرده است با طرح وجود توالد ذاتي در استقراء افرون بر توالد موضوعي.
وي پس از اكتشافات مكتب و روشي نو در تفسير، چگونگي رشد و زايش و افزايش معرفت دو نحله ي تجربي و عقلي را پشت سر نهاد و «مكتب ذاتي معرفت» را بنياد كرد. مكتب عقلي، غالباً تنها يك راه را براي رشد معرفت مي پذيرد كه همان زايش موضوعي است؛ در حالي كه مكتب ذاتي، دو راه را پيشه مي سازد. يكي زايش موضوعي و ديگري زايش ذاتي؛ به اين معنا كه مي توان بخش بزرگتر شناخت و دانش بر بنياد معرفتي ديگر؛ در حالي كه ملازمه اي ميان موضوع دو معرفت نباشد. اين زايش بر اساس تلازم ميان خود دو شناخت است، نه موضوع آن ها. روش زايش موضوعي يگانه، روش به كار گرفته شده توسط خود براي به دست آوردن علوم ثانوي نيست، بلكه عقل در كنار زايش موضوعي از شيوه ي ديگري بهره مي جويد كه همان زايش ذاتي است. (23)
البته لازم به ذكر است كه علامه محمد باقر صدر تنها به كشف بسنده نمي كرد، بلكه اين روش را در گستره هاي معرفتي فراواني به كار بست، در علم اصول، فقه و در مباحث علم اجمالي، تواتر، اجماع و سيره به تطبيق روش خود پرداخت. نيز در اثبات خداوند از برهان استقرايي و احتمالات استفاده كرده است. (24)
نوآوري هاي شهيد صدر، منحصر در كلام نبود. وي در تفسير و اصول نيز ابداعاتي را به وجود آورد. براي مثال: در تفسير که از آغاز پيدايش روش ها و شگرد هاي تفسير در قرن اول هجري «روش تفكيكي» يگانه روش تفسيري بود؛ در حالي كه پيشرفت جديد جهان به ويژه در گستره ي اجتماعي و دولت، شيوه هاي نويني در تفسير مي طلبيد كه به نياز ها و يافته ها و رويكرد هاي فكري وحياني نو پاسخ گويد و از ديدگاه هاي پراكنده نسبت بهحقايق قرآني فراتر رود.
شهيد صدر بر اين باور بود كه فهم تفكيكي آيات قرآن بدان جهت كه تنها به فهم اين يا آن بخش بسنده مي شود، غالباً از فهم جزئي آيات فراتر نمي رود و حاصل اين دريافت، حداكثر رسيدن به مجموعه اي از مدلولات قرآن كريم است كه اين دريافت نيز خود، جزئي است. به اين ترتيب، در اين ساز و كار، ما اگر چه به منظومه ي فراواني از معارف و مدلولات قرآني دست مي يازيم، اما اين داده ها پراكنده بوده از انسجام و ارتباط دروني بهره نمي برند، در نهايت نمي توان از اين مجموعه و مجموعه ها، به نظريه ي ديدگاهي قرآني رسيد. كه در هر زمينه از گستره هاي زندگي كار آمد باشد. (25) و شهيد براي رفع اين نقيصه، روش تفسير موضوعي را ابداع نموده است.
علامه ي شهيد در باب اصول فقه نيز مباحثي نو مطرح كرده است:
- نظريه اي نو در تفسير احكام ظاهري؛
- پي ريزي ديدگاهي مشخص و دقيق درباره ي سيره ي متشرعه و سيره ي عقلا؛
- نطريه ي تعويض در علم رجال كه اين مبحث در حجيت خبر واحد بيان شده است؛
- نظريه ي حق طاعت در برابر نظريه ي قبح عقاب بلا بيان؛
- نظريه ي «القرن الاكيد في الموضع» درباره ي رابطه ي وضعي ميان الفاظ و معاني و كيفيت دلالت لفظ بر معنا؛
- بطلان حكومت اصول بر يكديگر، آن گاه كه در نتيجه يكسان باشند؛
- امكان ورود ترخيص در همه ي جنبه هاي علم اجمالي؛ (26)
نكته اي را كه نبايد را آن غافل بود، اين است كه شهيد صدر، علي رغم محترم شمردن تلاش هاي علمي گذشتگان، مخالف مقدس شمردن همه ي ميراث آن ها بوده است. به اعتقاد او اين تقديس، دست و پاي انديشه را مي بندد؛ بدين معنا كه گويي همه ي پاسخ ها در كتب سلف آمده و نقش ما پاسباني و نگهباني از ميراث است؛ نه نقد و نقب زدن به ميراث و برانگيختن عناصر آن و فهم نص مقدس در فضاي حياتي متجدد. (27)
با توجه به نوشته ها و افكار ماندگار شهيد صدر درباره ي حكومت و نظام سياسي اسلام، مي توانيم در مقايسه با نظام دموكراسي غربي گزاره هاي ذيل را ذكر كنيم:
الف) منشأ حاكميت؛ در نظام دموكراسي مردم، سرچشمه حاكميت هستند، ولي در نظام اسلامي، خدا سرچشمه ي حاكميت است؛ زيرا حاكميت اولاً و بالذات از آن اوست و مردم در پيشگاه خداوند مسئول هستند؛
ب) اعمال حاكميت؛ در دموكراسي، شهروند با دادن رأي، حاكميت خود را به حكومت واگذار مي كند، ولي در نظام اسلامي، حاكميت و خلافت انسان، غير قابل تفويض است؛
ج) قانون؛ در دموكراسي پديده اي وضعي و قرار دادي است، ولي در نظام مورد نظر شهيد صدر، قانون داراي بخش ثابتي (من الدستور شريعة الله تعالي) است كه مبناي آن عدالت الهي و عدم تبعيض مي باشد؛
د) نظارت؛ در حكومت و نظام سياسي اسلام، نظارت مرجع بر رفتار حاكمان و امت و نظارت امت بر حاكمان، مطرح است؛ در حالي كه در دموكراسي غربي، هيچ مرجع متخصصي بر حكومت، نظارت ندارد؛
ه) مسئوليت حكومت؛ در دموكراسي، حكومت يا طرف دار آزادي و اصالت فرد و در نتيجه، ضامن منافع اوست يا طرفدار اصالت جامعه و ضمانت اجتماعي كه ضامن منافع جامعه است؛ در حالي كه در حكومت اسلامي، در عين اين كه نماينده مصالح جامعه است، تعادل بين فرد و مصالح جامعه را برقرار مي كند؛
و) منشأ حكومت؛ در دموكراسي، قرار داد اجتماعي است، ولي در حكومت اسلامي، حاكميت مبتني بر فطرت بر اساس جعل تكويني است؛
ز) نتيجه و كارايي حكومت؛ در نظام اسلامي، برابري رهبران و مردم و تساوي آن ها در برابر خدا و حساب قيامت و نظارت آن ها بر يكديگر و تعهد و كارايي مطلوب و مؤثر آن ها مي افزايد؛ در حالي كه در نظام دموكراسي، كارايي حكومت در صورتي خواهد بود كه منافع صاحبان قدرت و ثروت برآورده گردد. (28)
باري، حوزه ي نجف در برابر ايده ي روشنفكري و روشنفكران، دو موضع سلبي و ايجابي داشته است: موضع سلبي‌اش در حقيقت، زير سوال بردن آموزه هاي روشنفكري و پاك كردن دسيسه ي آن ها با نگاشتن مقالات و نشستن بر كرسي علم و وعظ بوده است و موضع ايجابي اش در حقيقت، ارائه ي راهكار مبتني بر آموزه هاي وحياني بوده است كه فعاليت هاي شهيد صدر نمونه اي بود از اين موضع كه به صورت اختصار، برخي از فعاليت هاي آن شهيد را مرور كرديم.
واژگان كليدي: روشنگري، روشنفكري، روشنفكران، سكولاريسم، تجدد، تمدن، حوزه نجف، علماي نجف و شهيد صدر.
مقدمه
روشنفكري كه خود، محصولي غربي و در نتيجه ي رويكرد اومانيستي بشر به عالم است، در حقيقت بينشي در حوزه هاي مختلف اجتماعي، سياسي، اخلاقي، ديني است كه در صدد ارائه ي تفسير جديدي از انسان و شئون انساني است.اين بينش زاييده ي عصر روشنگري و تفوق فيلسوفان بر كليساي قرون وسطي است. عصري كه پيش فرض اصلي فيلسوفانش، توانمندي عقل خود بنياد بشر بر حل مسائل و خواسته هاي انساني بدون استمداد از وحي بود و به تعبير ديگر بشر مي تواند به بهره گيري از عقل خود بنياد راه سعادت و پيشرفت را بر خود و همنوعانش هموار كند و در اين راه، نيازي به هدايت آسماني و آموزه هاي وحياني ندارد؛ چه اين كه عقل انساني مي تواند با بهره گيري از تجربه ي علوم تجربي، زندگي سعادت مندانه در اختيار بشر قرار دهد و راز و رمز جهان و جهانيان را بشكافد و راه هدايت را هموار كند.
به اعتقاد كانت و همفكرانش: هر كس بايد همواره در به كار بستن خويش به گونه اي عمومي آزاد باشد و آن چه از بنياد ممنوع است همانا توافق بر يك اساسنامه ي ديني پايدار است كه هيچ كس نتواند آشكارا در آن ترديدي راه دهد، من وجه بنيادي روشنگري، يعني به درآمدن انسان از كودكي خود كرده شان را بيش از همه در امور ديني مي دانم.(1)
در حقيقت روشنفكري، به لحاظ نظري چيزي نيست مگر بيان منسجم و فرموله شده ي آراي اومانيستي كه در قالب جهان نگري عصر روشنگري تمامي حوزه هاي علوم طبيعي، اخلاقيات و ... را تحت سيطره ي فكري خود درآورده بود و ويژگي ها و شاخه هاي فكري جهان بيني روشنگري نيز عبارتند از:
1. اصالت عقل و فهم بشري در برابر وحي الهي؛
2. اصل پيشرفت [آن هم پيشرفت مادي]؛
3. روش شناسي تجربي؛
4. پيدايي مفهوم جديد طبيعت (تفسير رياضي و كمي طبيعت). (2)
بدون شك شكل گيري ايده هاي فكري، خواه فرهنگي و اجتماعي و خواه سياسي و حقوقي، به عنوان پديده اي نو ظهور مستقيم يا غير مستقيم، متأثر از شرايط اجتماعي و تحولات جامعه بوده و خواهد بود و اين امر حتي درباره ي ايده هاي وارداتي هم صادق است. اگر چه روشنفكري ايده اي غربي است، اما براي ورودش به جوامع اسلامي همچون ايران كه تحت پوشش فكري حوزه ي نجف بوده اند، نياز به بستر اجتماعي مناسب و شرايط ويژه دارد. عقب افتادگي جوامع مي تواند يكي از عوامل بسيار مهم باشد كه زمينه ي ورود ايده هاي مدعي به توان مندي را مهيا كند. براي مثال ايران پس از عصر صفويه و پيشرفت هاي محسوس و عقب افتادگي آشكار گرديد. شكست از روسيه و ورود عناصر سست و تن پرور و در عين حال تملق گو در دستگاه حاكميت، ايران را به كشوري عقب افتاده تبديل كرده تا جايي كه توان حفظ تماميت ارضي خود را نداشته اند و اين خود بستر مناسبي شد تا اولين جريان روشنفكري در ايران كه مبادي و غايات آن محصول برخورد جامعه ي سنتي و عقب مانده ي ايران با مدنيت مغرب زمين بوده، نه فيلسوف بود نه نقاد، بلكه با الگويي كه براي تبعيت شكل يافته بود، به عنوان پيام آور عصر مدرن تلاش مي كرد كه ايران را از خواب تاريخي و ركود بيدار سازد. اين نسل در برخورد و مواجهه با تمدن جديد، بين اخذ و نفي آن به صورت كامل يا گزينشي، اخذ تمام و كمال تمدن غرب را بدون دخل و تصرف ايراني انتخاب كرد. (3)
اين گروه كه مرعوب تمدن جديد غربي شده و آن را حاصل خودآگاهي غربيان و دست برداشتن از آموزه هاي كليسا مي دانستند، نسخه ي اداره ي امور به دست علم و عقل بشري و تكيه بر عقل خود بنياد را براي جامعه پيچيده اند و چاره را در تقليد آن تمدن مي ديدند و به ترويج و تبليغ آن پرداخته اند.
حوزه ي نجف در برابر اين ايده و شبهات منشعب از آن نه تنها بي تفاوت نبوده است، بلكه از طرق مختلف به ويژه نشرياتي نظير مجله النجف (كه در يك نگاه كلي، نماينده و سخن گوي حوزه بوده اند چون مجموعه اي از چندين رساله ي مهم بودند كه به عنوان مهم ترين مأخذ و متن ها در شناخت افكار و فلسفه ي سياسي و اجتماعي و فرهنگي حوزه ي نجف تلقي مي گرديد و نكته ي قابل توجه اين كه محلاتي كه توسط روحانيون علمايي چون آغا محمد محلاتي، حاج شيخ حسين اصفهاني اداره مي شد، زماني به زيور چاپ آراسته مي شد كه اوج اقتدار و نفوذ مرحوم آخوند خراساني بود) (4) به نقد و پاسخ گويي آن پرداخته و در حقيقت به مقابله ي روشنفكري غربي آمده است.
تلازم تمدن و تدين
نويسندگان حوزه ي نجف در پاسخ به روشنفكراني كه رسيدن به تمدن را در جدايي از دين و دست برداشتن از آموزه هاي وحياني حداقل در عرصه ي اجتماعي مي دانستند، مقالات متعددي را به رشته ي تحرير درآورده و ضمن توجه به زمينه ي پيدايش اين شبهات و شكوككه همان تمدن جديد غرب بوده و برخي از كساني كه به جهت تحصيلات در اختر زمين با آن انس گرفته بودند، مروج و مبلغ آن شدند، خود را مكلف دانسته و در مقام پاسخ گويي برآمده و براي آگاهي مردم و آشنايي آنان مطالبي را به رشته تحرير در آورده اند. يكي از اين مقالات كه تحت عنوان تلازم تمدن و تدين در مجله الغري به رشته ي تحرير درآمده است را به عنوان نمونه به اختصار مرور كنيم:به اعتقاد نويسندگان حوزه ي نجف اساساً تمدن و تدين با يكديگر در تلازم هستند و معتقدند هر تمدني نمي تواند مفيد باشد، مگر تمدني كه مبتني بر تدين باشد. سرّش اين است كه تمدن از باب تفعل و مفادش مطاوعه است، يعني قبول شهر نمودن و ملتزم به لوازم شهري شدن و اطلاق متمدن بر انسان از روي همين معناست. انسان كه به انفراده نمي تواند همه ي حوائجش حتي شخصيه خود را برآورده سازد، زندگي گروهي را بر مي گزيند تا با مساعدت همنوعان خود نيازمندي هايش را برآورده سازد.
البته روشن است كه رفع حوائج بايد طبق نظام و ضوابطي باشد كه در آن ميزان حقوقي افراد مشخص باشد تا كسي از حدود خود تعدي و تخطي نكند. چه اين كه در غير اين صورت افراد به اقتضاي حب ذات و پيروي از قوه ي شهويه رفتار خواهند نمود و نتيجه اش چيزي جز اختلاف در انتظام و تبدل اجتماع به افتراق و از هم گسيختگي نخواهد بود. از اين رو، ضرورت وجود نظام صحيح و قانون كامل احساس مي گردد و هر صاحب خردي اين ضرورت را به وجدان در خواهد يافت.
از طرف ديگر، دين نيز همان قانوني است كه براي هيأت جامعه ي بشري در نظر گرفته شده تا در پرتو اجراي آن بتوانند راه خير و سعادت خود را پيش گيرند. تدين نيز به معناي قبول دين كردن و به لوازم دين عمل نمودن است. همان طور كه متمدن به فرد پذيرنده زندگي شهري مي گويند، متدين نيز به فردي مي گويند كه قانون حاكم بر شهر را پذيرفته است.
به اين ترتيب، تمدن، مؤخر از تدين است؛ چرا كه قبول شهريت نمودن وضعي است كه از مرتبه ي اعمال قانون انتزاع مي گردد و شخص عامل قانون را متمدن مي گويند. با اين بيان تفاوت تمدن و تدين تنها مفهومي است و گر نه مصداقاً واحدند. بنابراين تمدن در مقابل توحش قرار مي گيرد. متوحش كسي است كه تن به قانون و موازين شهري و گروه هاي اجتماعي نمي دهد و خودسرانه به دنبال منافع شخصي خود بوده و هيچ رادع و مانعي در برابر خود احساس نمي كند.
حال كه مشخص شد بشر بي نياز از قانون نيست و هر تمدني را قانوني نوبت به قانون گذار مي رسد كه چه كسي بايد مقنن قانون باشد. آيا كسي بايد باشد كه همگان، بندگي او را پذيرفته و چاره اي جز تسليم بودن در برابر او را ندارند يا افراد جامعه به حسب تصورات و تعقلات خود، قانوني را تأسيس نمايند و آن را ميزان عمل قرار دهند؛ چه اين كه خداوند بشر را آفريده و وي را در پذيرش زندگي گروهي مخير كرده و حاكميت او را به خودش واگذار كرده و در اين راه البته او را مسلح به عقل نيز نموده است و انسان نيز مي داند كه نتيجه ي بي قانوني چيزي جز هرج و مرج و انفصال جامعه ي بشري نيست؛ از اين رو دست به تدوين قانون مي زند و بر اساس آن حيات اجتماعي را ممكن مي سازد.
نويسنده ي مقاله تلازم تدين و تمدن، بر اين باور است كه اين خالق متعال است كه به مقتضاي علم ذاتي و حكمت بالغه ي خود چنين مسئوليت را بر عهده دارد، چه اين كه خلاق عالم، موجد ممكنات به مقتضاي علم ذاتي و حكمت بالغه اش هر چيز را قبل از وجود در مخزن علم و حكمت خود ملاحظه فرموده و همه نيازمندي هاي او را مشخص نموده و آن هنگام كه لباس وجود بر تن آن مي كند، لوازم وجودش را نيز مهيا و در اختيار او قرار مي دهد. و الا اگر لباس وجود بر او بپوشاند و لوازم وجوديه اش را ضميمه نكند يا در كارخانه ي منبع فيض ايزدي، نقصاني است و يا اين كه ضرورت آن را در نظر نمي گيرد كه اين هر دو در ذات حق نشايد. از اين جهت است كه مي گوييم موجود كائنات قبل از خلق و ايجاد مواد قانون تعيش او را ترتيب داده و او را عالماً به قانون موجودش فرمود، و به هنگام خلقت آدم، اصول علم و آن چه را كه مايحتاج اولاد او بود به او آموخته و علم آدم الاسماء خود گواهي است بر ادعاي ما كه در فرهنگ ديني، بين تمدن و تدين ملازمات وجود دارد و اساساً جدايي در مرتبه ي ذهن است نه واقع و عينيت؛ چه اين كه در واقعيت عيني اين دو با هم متحد و از هم جدا نيستند. (5)
علماي نجف پس از آن كه تلازم تدين و تمدن را اثبات كردند، در مقالات ديگر بيان داشتند ما كه از ديني كامل و قويم برخورداريم چرا بايد مرعوب پيشرفت هاي ظاهري و تمدن غرب باشيم؟ اگر قانون سكولاري ايشان توانست تمدني بسازد و مردم را كنار هم آورده و ضابطه ي تعيش مادي تدوين كند، ما كه از منبع لايزال الهي و آموزه هاي علوي برخورداريم به طريق اولي مي توانيم تمدن و ضابطه ي زندگي مادي قوي بسازيم.
نقد تطبيق علوم تجربي بر آموزه هاي ديني
از زماني كه غرب براي اجرايي كردن برنامه هاي خود در شرق به ويژه جوامع اسلامي راه ترويج و تبليغ ايده هاي سكولاريستي را پيش گرفت، حيله ها و شگرد هاي متعددي را به كار گرفت. متجددين و روشنفكران متأثرين تفكر غربي در ايران و عراق نيز با الهام از متفكران و روشنفكران غربي گاه به صورت آشكار و عيان، دين و آموزه هاي ديني را به سخره گرفته، ارزش هاي معنوي را كهنه و اعتقاد به آن را كهنه پرستي دانسته و سعي در زدودن اين افكار از ذهن مردم مسلمان داشتند، تا راه ترقي و پيشرفت غرب گونه را در جامعه ي اسلامي هموار سازند و چنين آرزو مي كردند كه: كاش ثالثي پيدا شدي و ملت ما را از قيد اكثر رسوم ذميمه ي اين عرب ها كه وطن ما را كه گلستان روي زمين است خراب اندر خراب كردند و ما را به اين ذلت و سرافكندگي و عبوديت و رذالت رسانيدند، آزاد نمودي. (6)گاهي نيز ايده ي غربي را در لفافه ي دين و با بهره گيري از ادبيات دين ترويج مي كردند؛ چنان چه يكي از اين مروجان افكار غربي در نامه اش به بلنت انگليسي مي نويسد: در اروپا كه بودم سيستم هاي اجتماعي، سياسي و مذهبي مغرب را مطالعه كردم، با اصول مذاهب گوناگون و همچنين تشكيلات سري و فراماسونري آشنا گرديدم. طرحي ريختم كه عقل سياست غرب را با خرد ديانت به هم آميزد. چنين دانستم كه تغيير ايران به صورت اروپا كوشش بي فايده است؛ از اين رو فكر ترقي مادي را در لفافه ي دين عرضه داشتم تا هموطنانم آن معاني را نيك در يابند. (7)
يكي از شگرد هايي كه به كار گرفته شد، تطبيق آيات قرآن با علم تجربي غرب بود. با اين روش به صورت ضمني و در لفافه سعي داشتند چنين القا كنند كه آن چه در قرآن است غربي ها توانسته اند با اتكا به عقل خود بنياد و تجربي به آن دست يابند، بلكه مواردي را نيز دست يافته اند كه در آيات وجود ندارد!
البته اين دسيسه از نگاه تيز بين علماي نجف پنهان نماند و آنان را به واكنش در مقابل آن وادار كرده و با استفاده از جريده ي درة النجف به پاسخ آن پرداختند.
مقاله اي را كه يكي از علماي نجف در نقد و مقابله با تفسير تجربي قرآن پرداخته به اختصار مرور مي كنيم: در بعضي از مجلات جديده راجع به بعضي تأويلات در آيه ي مباركه ي خلق الانسان من علق و آيه ي شريفه ي و ارسل عليهم طيراً ابايبل ترميهم بحجاره من سجيلٍ كه ايام طبع و نشر گرديده، الدرة النجف را وادار كرد تا به اداي وظيفه ي لازمه خود كه حفظ ثغور ديانت اسلاميه رفتار كرده باشد.
نگارنده ي مقاله ابتدا براي اين كه مخاطبين را در فضاي بحث قرار دهد، خلاصه اي از آنچه كه در مطبوعات به عنوان تفسير و تأويل قرآن آمده است، را در اختيار خوانندگان و مخاطبان خود قرار مي دهد و از آن ها مي خواهد كه پس از مطالعه ي اين تأويلات و دقت در جوابيه اي كه نگارنده مي دهد، به قضاوت بنشينند، به همين جهت نوشته است: در بعضي از مطبوعات علق واقع در آيه ي مباركه ي خلق الانسان من علق را به ميكروبات منويه كه به اعتقاد حكماي غرب نطفه ي مركب از آن هاست تأويل كرده و مي گويند مراد از علق همين ميكروبات کوچك است و آن را علق گفته اند چون اين حيوان ميكروني كوچك به هر چه برخورد مي كند به آن مي چسبد و متعلق آن مي گردد. درباره ي آيه ي مباركه ي و ارسل عليهم طيراً ابابيل همين ميكروبات كوچكي است كه با جهت شدت صغر حجم در هوا در اطراف مي غلطند و به قول غربي ها، سپاه ابرهه كه به عزم تخريب خانه خدا (كعبه) به وادي بطحا آمدند، به مرض آبله مبتلا شده و مرده اند. با اين ديدگاه، مراد از ترميهم بحجاره من سجيل، سنگ نيست بلكه غرض تشبيه و استعاره است.
هكذا در آيات متعدد ديگر تصرف كرده و با بهره گيري از تجربيات غربي، آن ها را به تأويل برده است. آياتي چون شقرالقمر و ليلة الاسري و امثال آن را به همين نحو توجيه و تأويل برده اند. (8)
نگارنده پس از بيان خلاصه اي از مطالب تأويل گران، ابتدا حقيقت تدين را معنا مي كند كه:
حقيقت تدين و روح آن امري است قلبي و تسليم و انقيادي است كه به رياضات و مجاهدات توان به كف آورد. نه به غرق شدن در هوات و از اين كه در روايات عديده مي بينيم از تأويل آيات نهي كردند به آن جهت است كه مشتهيات نفسيه در آن رسوخ كرده و حقيقت تدين را خدشه دار خواهد كرد. (9)
نويسنده ي مقاله، درباره ي پي آمد تفسير به رأي و تأويل آيات مي نويسد: اگر اندكي تأمل كنيم معظم خرابي هاي ديني و دنيوي و تشتت كلمه اهل اسلام و حدوث مذاهب باطله و وقوع جنگ خانگي فيمابين مسلمين از صدر اول تاكنون همه را به اين سرچشمه فساد منتهي خواهيم يافت. اگر آيه ي مباركه ي و من قتل مظلوماً فقد جعلنا لوليه سلطاناً را در صدر اول طبق هواي نفس تفسير نمي كردند، شاميان، جنگ صفين را راه نمي انداختند و اگر حديث نبوي قطعي الصدور و پذيرفته شده ي همگان را كه حضرت به عمار فرمود: «تقتلك الفئة الباغية» بعد از شهادت عمار بر طبق هواي نفس تأويل نمي كردند و شاميان متنبه مي شدند، شعله ي جنگ خاموش مي گشت و خوارج ظهور نمي كرد و مشكلات بعدي اش پديد نمي آمد.
مع الاسف از اين پي آمد هاي ناگوار درس نگرفته و در عصر بعد از نيز ادامه پيدا كرده و ملاحده اسماعيليه اين باب را همچنان مفتوح نگه داشته و به بلاد اسلامي چون بمبئي در هندوستان و بلوچستان و ... كشانيد و فرقه هايي چون خطابيه، شلمغانيه و شريعيه و نميريه، هلاليه، بلاليه و غير ذلك را پديد آورده و دسته دسته از مسلمين را به انكار ضروريات دينيه وادار نموده اند.
مقاله پس از بيان پي آمد هاي تأويل، در صدد روشن كردن علت و انگيزه ي چنين تأويلات در عصر كنوني برآمده و مي نويسد:
از حب مفرط و شدت عشق و تصديق بلا تصور و تقليد مستغرقين از فلسفه ي اروپاييان در طبيعيات ميكروب، يك نسخ ميكروب ديگر متكون گرديد و آن تقليد كوركورانه و غرب زدگي و واله شدن در برابر ظواهر پر زرق و برق اختر زمين و اين تقليد كوركورانه تا جايي پيش رفته است كه همه ي امور معنوي را با معاني وهمي برگرفته از مظاهر مغرب زمين تطبيق داده و حتي عرش الهي را نيز از اين امر مستثني نكرده اند. و اين همه، تلاشي است براي رسوخ عقايد مستغربيون و تصديق ارزش هاي دنيوي و سكولاري غرب و اساساً كنار گذاردن دين و ارزش هاي ماورايي از صحنه ي زندگي فردي و اجتماعي انسان.
نكته ي قابل توجه، تيز بيني علماي نجف است كه ريشه ي اين چنين تأويلات را به خوبي درك كرده و دانسته كه غربي ها و مروجان تفكرشان در ملل اسلامي اهداف متوسط و نهايي اي چون كنار زدن دين از صحنه ي زندگي جمعي و نهايتاً زدودن تفكر ديني از اذهان مسلمين بوده و با تأويلات خود هدف نهايي اي دارند كه آن انكار نبوت حضرت ختمي مرتبت است؛ آن جا كه مي نويسد: شاهد مدعاي ما كه انكار نبوت رسول الله هدف نهايي آن هاست، اين است كه نسبت به معجزات خاتم الانبيا قائل به تأويل شده و در صدد تبيين تجربي و مادي برآمده اند، آياتي چون شق القمر و ليلة الاسري، مباهله و امثال آن را هدف قرار داده اند. (10)
به هر تقدير، حوزه ي نجف و علماي آگاه در آن با بينش بالاي خود پس از شناسايي انحراف، آن را ريشه يابي كرده و در جهت تنوير افكار گام بر مي داشتند و اين رفتار در همه سطوح حوزه از طلاب و فضلا گرفته تا علما و مراجع وجود داشته است.
واكنش شديد آخوند خراساني در برابر روشنفكران
چنان چه اشاره شد، در مقابل ترويج ايده هاي روشنفكري و سكولاري، تنها فضلاي نجف نبودند كه موضع مي گرفتند. در برخي موارد، مراجع نيز ساكت نمانده و از خود واكنش نشان مي دادند. براي مثال، آن گاه كه متجددين غير بومي حاكميت بر روند مطبوعات و جرايد ممالك اسلامي نظير ايران را به دست گرفته و مروج اباحه گري شده و به تريبون انجمن هاي سري سكولار و احزاب غير ديني تبديل شده اند و در جريده ي «ايران نو» در شماره ي 121 طي مقاله اي به حكم قصاص جسارت و تخفيف وارد آورده و آن را حكمي غير عقلي و اجراي آن را غير عاقلانه خواند و نوشت: اگر كسي از روي وحشت ديگري را از زندگاني محروم نمايد هرگز سزاوار نباشد كه يك جمعيت عاقلانه بشريت همين سلوك را در مقابل با او مرعي دارند. (11) اين مقاله واكنش شديد مرحوم آخوند خراساني را به همراه داشت و طي تلگرافي به رئيس الوزرا اعلام داشت كه چرا فصل 264 قانون وزارت داخله در منع از منكرات اسلاميه اجرا نمي شود و منكرات از اول شيوع يافت. مگر خداي نخواسته اولياي امور در تحت ارادت چند نفر لامذهب و مزدوران اجانب چنين مقهور و يا از حفظ دين گذشته از مملكت اسلامي هم چشم پوشيده اند كه در چنين موارد مهم تسامح و مفاسد مترقبه را وقعي نمي گذارند، علي كل تقدير در قلع اين مواد فساد عظيم قبل از انقلاب مملكت بذل عنايت مجدانه، دين پرستانه، وطن پرورانه لازم و بشارت انجاح عاجلاً مأمول است. انشاءالله. (12)راهكار حوزوي نجف
چنان چه گفته آمد، ورود ايده هاي نو و جديد نياز به بستر مناسب دارد به ويژه ايده هاي وارداتي كه تنش زايي آن بيش از ايده هاي نو و جديد داخلي است. ايده ي روشنفكري، زماني وارد جوامع اسلامي شده كه وضعيت سياسي، اجتماعي و اقتصادي اين ممالك ضعيف بوده و روند نزولي داشته است. حوزه نيز در اثر مواجهه با استعمار و استبداد از يك سو و مشكلات اقتصادي و دروني از طرف ديگر نتوانسته بود در جهت ترقي و پيشرفت گام بلندي بردارد، از اين رو كه خود بتواند حركت تهاجمي بگيرد و تشنگان را سيراب كند چندان چشم گير نبود، اما اين حالت در عصر نابغه ي بزرگ جهان اسلام، علامه ي شهيد سيد محمد باقر صدر شكل ديگري به خود گرفت؛ هر چون تلاش بزرگانيچون حكيم را نبايد ناديده گرفت، اما حركت ايجابي شهيد صدر چنان درخشندگي دارد كه هر محققي را وادار به تدبر و تحقيق در افكار و آثار او مي كند.
سيد محمد باقر صدر در سال 1365 هجري قمري به همراه برادر و خانواده به نجف اشرف مهاجرت نمود و هنوز دو دهه از عمرش سپري نشده بود كه به درجه ي اجتهاد رسيد و يكي از چهره هاي شاخص و ممتاز حوزه شد. (13) و پس از رحلت آيت الله سيد محسن صدر در سال1970 به عنوان يكي از هشت مرجع تقليد زنده در نجف شناخته شد. (14)
شهيد صدر طي دو دهه تلاش نموده تا ابتدا حوزه ي علميه ي نجف را كه پس از انقلاب عشرون به لحاظ مبارزات سياسي اجتماعي به نوعي ساكت و خاموش شده بود، دوباره به حركت و بالندگي درآورده و سپس به حركت هاي اصلاحي و نوآوري ها در حوزه هاي متعدد علوم اسلامي پرداخته است.
موضع شهيد صدر در مقابل تهاجم فكري غرب
در عصر شهيد صدر، استعمار در سيماي مكتب ها و فلسفه هاي ساختگي پيش مي تاخت و هويت اسلامي جامعه را خدشه دار مي كرد. در اين برهه كه اسلام باوران سخت در رنج و بيم قرار داشتند و همه ي تلاش و همت خود را براي رويارويي با اين هجمه ها به كار مي گرفتند؛ شهيد صدر به تلاش هايي عميق روي آورد تا هم آتش كمونيسم را خاموش سازد، هم دين ستيزي استعمار را بي اثر كند. وي با نگارش دو كتاب ارزشمند و جهاني «فلسفتنا» و «اقتصادنا» هر دو جبهه ي تهاجم را هدف قرار داد و در اين دو كتاب در حقيقت خط بطلاني بر جهان بيني و افكار مادي و ماترياليستي شرق و غرب كشيد، ناتواني تفكر و آراي آنان را در تبيين خط مشي درست زندگي با دليل هاي استوار نماياند و نيز چهره ي ضد بشري و ضد انساني آن ها را آشكار ساخت. (15)اگر چه سيد صدر از خطر كمونيسم در عراق رنج مي برد، ولي وجود اين خطر در ساير جوامع اسلامي، رنج او را بيشتر مي كرد. خود در اين باره مي نويسد: من الآن احساس رنج و محنتي بزرگ مي كنم؛ زيرا عراق با خطر كمونيسم روبه رو شده است، ولي اگر رنج من براي خدا باشد و اين خداوند در زمين مورد پرستش قرار گيرد و مردم، گروه گروه از دين خدا خارج نشوند، آن گاه است كه به يك درجه و بدون هيچ تفاوتي بين عراق گروه ايران، پاكستان و يا هر يك از كشور هاي جهان اسلام نسبت به هر خطري كه اسلام را تهديد كند، رنج و محنت خواهم داشت. (16) و اين رنج و محنت نه تنها او را از پاي در نياورد و نااميد نكرد، بلكه براي آلام آن دست به حركتي شايسته زد و كتاب هاي مذكور را انگاشت و در آن، تنها مكاتب و آراي مهاجم را نقد و ارزيابي نكرد، بلكه در يك بررسي مقايسه اي تئوري اسلام را نيز ارائه كرد تا مسلمان در هجمه قرار گرفته، در خلأ فكري و ايدئولوژيك قرار نگيرد. به علاوه، برتري انديشه هاي اسلامي را نيز واقف گردد، البته اين نكته اي است كه در آغاز كتاب فلسفتنا به آن اشاره مي كند و مي نويسد:
اسلام بايد در برابر ميدان داري مكاتب، سخن خود را بگويد؛ البته با بياني قوي و عميق، صريح و روشن باشد و موضوع انسان و زندگي اجتماعي و حكومت را فرا گيرد تا در اين ميدان داري، مسلمانان بتوانند سخن خدا را به مردم برسانند ... و اين كتاب، بخشي از آن سخن است كه در آن، مسئله ي جهان بيني اسلام بررسي مي شود. (17)
علامه سيد محمد باقر صدر در كتاب ياد شده، علاوه بر پاسخ گويي به ديدگاه هاي معرفت شناسانه ي ماركسيسم، تازه ترين جلوه ي انديشه ي ماترياليستي را نيز نقادي كرده است.
پوزيتيويسم كه شايد اوج ماترياليسم علمي در قرن نوزدهم و نيمه ي نخست سده ي بيستم بود، در واقع شورشي بود عليه فلسفه و گرايش ديني و اخلاقي؛ چه اين كه تنها به روش شناسي تجربي اصالت و بها مي داد و معرفتي را يقيني و حقيقي مي دانست كه با روش هاي تجربي به دست آيد و مدعي بود گزاره هاي ديني چون با روش تجربي به دست نمي آيند خالي از معنا و طرح آن ها بيهوده است.
اين تفكر با تشكيك در معني داري گزاره هاي ديني، در حقيقت، بنيادي ترين و شديدترين حمله را به انديشه و معرفت ديني وارد ساخت. علامه ي شهيد، از اندك متفكران اسلامي بود كه در اثر فلسفي منطقي خود به پاسخ گويي به شبهه هاي معرفت شناسي اين نحله پرداخت. (18) و به اين ترتيب به سهم خود، نسل جوان و درگير زمان خود و آيندگان را در جهت ايستادگي و مقابله در برابر هجمه ي مكاتب جديد غربي، مجهز كرد و طولي نكشيد كه اين آثار و نگارش هاي شهيد صدر، شهره ي جهاني پيدا كرد.
موضع صدر در برابر التقاط
موج ديگري كه در روزگار شهيد صدر به تفكر اصيل اسلام، آسيب مي رساند، رواج تفسير و تأويل هاي التقاطي از دين و مفاهيم ديني بود، در مقابل متحجران، گروه هايي راه افراط را پيش گرفته و در چهره ي نوگرا، جهان بيني و انديشه هاي وارداتي شرق و غرب وفلسفه ها و مكتب هاي آن ها را اصل قرار داده و باور ها و آموزه هاي ديني را در قالب هاي فكري و ابزار معرفتي آن ها تأويل و تفسير مي كردند و اين خود باختگي فكري و اعتقادي را به گمان خود، نو فهمي و انقلاب در تفكر ديني ناميده و تلاش مي كردند فرهنگ و محتواي اسلام را با ايده ها و افكار نو پديد بشر هم آهنگ سازند. البته نتيجه ي اين تلاش چيزي جز موضع انفعالي در برابر الحاد علمي و فلسفي عصر جديد و عقب نشيني از انديشه ي ديني و كاستن ارزش مقدسات وحياني و تجربي كردن حقايق و مفاهيم وحياني و در يك كلام زميني كردن مكتب الهي نبود و جوانان مسلمان كه بيشتر با احساس ديني به اين گروه ها مي پيوستند، كم كم، باور ديني خود را از دست مي دادند و به مكاتبي روي مي آوردند كه به ظاهر شور و احساس آنان را بهتر پاسخ مي گفت. سازمان مجاهدين خلق، فرقان، از جمله اين جواناني بودند كه در ايران چنين سرنوشتي پيدا كردند و در عراق نيز به گروه هايي چون رزگاري، كمونيست و ... مي پيوستند، شهيد صدر درباره اين تفكر التقاطي مي نويسد: به نوعي تفكر بر مي خوريم كه در اطراف تطور و تحول اسلام و چگونگي آن در بين بسياري از مسلمين عصر حاضر رايج گشته است. اين گروه فكر مي كنند كه احكام اسلام بايد با تغييرات زمان تغيير پذيرد و دنباله رو جريان زندگي انسان باشد و چون اسلام به گمان آن ها، به گونه اي كه بر پيامبر (ص) نازل گشته صلاحيت ندارد وضع زندگي موجود انسان را توجيه كند، به ناچار براي تطبيق دين با زندگي بر مسلمانان واجب است كه اسلام را به رنگ تازه اي درآورند تا با وضع موجود عصر منطبق گردد. اسلام را بايد با وضع و اوضاع جاري تطبيق كرد، نه زندگي را با قوانين عمومي اسلام. (19)
به اعتقاد شهيد صدر، برانگيختن روح حركت و جنبش ميان مسلمانان وقتي درست و موفق است كه نوگرايي در چارچوب تفكر اصيل اسلام و از راه گسترش تفسير درست و زنده ي آن در سطح جامعه صورت گيرد؛ در غير اين صورت، ره به جايي نخواهد برد. وي در اين باره مي نويسد: جنبش نوگرايي كه بر پايه اي غير ديني بايستد و با ايدئولوژي غير مربوط به اسلام در پيوند باشد، عملي نيست؛ زيرا جنبشي اين چنيني نه توانايي تفسير درست از اسلام دارد و نه مي تواند قاطبه ي امت را به پذيرش ديدگاه خود در تفسير اسلام وادار سازد. اما اگر يك جنبش نوگرا بر پايه ي اسلام تكيه كند و پيوند استواري با سرچشمه هاي اسلام در ميان توده داشته باشد و دين اسلام را در حكومتي متبلور سازد كه مردم را به كار نيكو وا مي دارد و از كار زشت منع مي كند، چنين جنبشي مي تواند بيشتر محافظه كاران و سنت پرستان را نيز به راه سازندگي و نوگرايي كشانده و به تحرك وا دارد. (20)
علامه ي شهيد با بيان و بنان خود اثبات مي كند كه با بهره گيري از آموزه هاي وحياني و نوانديشي بر پايه ي معيار هاي اسلامي، مي توان همه ي خواست هاي زندگي ديني را پاسخ گفت و نيازي به پناه بردن به ايده هاي خود ساخته ي بشر كه بر مبناي بهره كشي از انسان و طبيعت بنا شده، نيست، وي در اين زمينه مي نويسد:
پيروي از نصوص به معناي جمود در آن نيست تا مانع تحول و نوگرايي در شئون مختلف زندگي باشد؛ زيرا پيروي از نصوص به معناي پيروي كامل از دين و به كار بستن احكام ديني بدون هيچ تغيير و تحريف مي باشد. (21)
سيد صدر التقاط را تعريف از روي ناداني و يا عمد دين دانست كه بي هيچ مزدي، تعاليم نبوي و آموزه هاي علوي را به تاراج فرهنگ ماده باور شرق و طبيعت گرا و منفعت گرا و منفعت طلب غربي داد و معتقد است كه اسلام، حياتي طيبه و زندگي انساني به بشر داده و با تكيه بر نصوص آن مي توان مشكلات پيش رو را حل كرد. البته اين چنين تفكري، يعني تكيه بر نصوص وي را از نوانديشي باز نداشت و در زمينه هاي مختلف ابداعاتي كارگشا داشت.
نوآوري كلامي شهيد صدر
علم كلام، دانشي است كه همگام با پيدايش اسلام در دامان اين دين پرورش يافت و به لحاظ تاريخي، دو وظيفه ي علمي و نظري داشت. در آغاز، بعد علمي علم كلام بر بعد نظري فائق آمد، ولي هر چه مسلمانان از عصر نبوي بيشتر فاصله مي گرفتند، از روح قرآن دور مي شدند، اين علم، وظيفه ي بنيادين خود را از كف داده و عمق بخشيدن به ارتباط با خداوند متعال، جاي خود را به مباحث نظري داد. به اعتقاد عبدالجبار رفاعي، اين گسست شديد ميان كاركرد هاي عملي و نظري را مي توان در نوشته ها و تلاش هاي متكلمان دوره هاي متفاوت ملاحظه كرد كه تنها به چند محور نظري بسنده مي كردند:الف) تبيين اصول عقايد اسلام؛ مرزبندي دين و مشخص كردن حدود و محدود آن ها در برابر اصول عقايد اديان ديگر؛
ب) برهان آوري بر باور هاي ديني با تكيه بر قياس ارسطويي و تلاش براي افزايش ميزان ادله و بيان اين براهين از رهگذر روش هاي گوناگون؛
ج) ردّ شبهات و مبارزه با مشكل آفريني هاي عقيدتي دشمنان. (22)
همزمان با آغاز نيمه ي دوم سده ي نوزدهم ميلادي، همهمه هاي فراواني در سراسر بلاد اسلامي بالا گرفت كه بازبيني در منظومه ي موروث علم را خواستار شده بود. سيد جمال الدين اسد‌آبادي، كواكبي، محمد رشيد رضا تلاش هايي در اين راستا كرده اند، اما عالم سترگي چون علامه طباطبايي را مي توان نخستين نوآور اين وادي دانست، اما پس از او در ميانه ي دهه ي شصت قرن بيستم، شهيد صدر از «علم كلام نوين» سخن به ميان آورد و دست به نوآوري در اين علم زد. دكتر عبدالجبار رفاعي در اين زمينه مي نويسد:
علامه ي شهيد تنها به شيوه ي كهن قياس ارسطويي اكتفا نكرد، بلكه مشكل منطقي استقراء و اين كه چگونه استقراء غير تام مي تواند مولد علم و يقين باشد را حل كرده است با طرح وجود توالد ذاتي در استقراء افرون بر توالد موضوعي.
وي پس از اكتشافات مكتب و روشي نو در تفسير، چگونگي رشد و زايش و افزايش معرفت دو نحله ي تجربي و عقلي را پشت سر نهاد و «مكتب ذاتي معرفت» را بنياد كرد. مكتب عقلي، غالباً تنها يك راه را براي رشد معرفت مي پذيرد كه همان زايش موضوعي است؛ در حالي كه مكتب ذاتي، دو راه را پيشه مي سازد. يكي زايش موضوعي و ديگري زايش ذاتي؛ به اين معنا كه مي توان بخش بزرگتر شناخت و دانش بر بنياد معرفتي ديگر؛ در حالي كه ملازمه اي ميان موضوع دو معرفت نباشد. اين زايش بر اساس تلازم ميان خود دو شناخت است، نه موضوع آن ها. روش زايش موضوعي يگانه، روش به كار گرفته شده توسط خود براي به دست آوردن علوم ثانوي نيست، بلكه عقل در كنار زايش موضوعي از شيوه ي ديگري بهره مي جويد كه همان زايش ذاتي است. (23)
البته لازم به ذكر است كه علامه محمد باقر صدر تنها به كشف بسنده نمي كرد، بلكه اين روش را در گستره هاي معرفتي فراواني به كار بست، در علم اصول، فقه و در مباحث علم اجمالي، تواتر، اجماع و سيره به تطبيق روش خود پرداخت. نيز در اثبات خداوند از برهان استقرايي و احتمالات استفاده كرده است. (24)
نوآوري هاي شهيد صدر، منحصر در كلام نبود. وي در تفسير و اصول نيز ابداعاتي را به وجود آورد. براي مثال: در تفسير که از آغاز پيدايش روش ها و شگرد هاي تفسير در قرن اول هجري «روش تفكيكي» يگانه روش تفسيري بود؛ در حالي كه پيشرفت جديد جهان به ويژه در گستره ي اجتماعي و دولت، شيوه هاي نويني در تفسير مي طلبيد كه به نياز ها و يافته ها و رويكرد هاي فكري وحياني نو پاسخ گويد و از ديدگاه هاي پراكنده نسبت بهحقايق قرآني فراتر رود.
شهيد صدر بر اين باور بود كه فهم تفكيكي آيات قرآن بدان جهت كه تنها به فهم اين يا آن بخش بسنده مي شود، غالباً از فهم جزئي آيات فراتر نمي رود و حاصل اين دريافت، حداكثر رسيدن به مجموعه اي از مدلولات قرآن كريم است كه اين دريافت نيز خود، جزئي است. به اين ترتيب، در اين ساز و كار، ما اگر چه به منظومه ي فراواني از معارف و مدلولات قرآني دست مي يازيم، اما اين داده ها پراكنده بوده از انسجام و ارتباط دروني بهره نمي برند، در نهايت نمي توان از اين مجموعه و مجموعه ها، به نظريه ي ديدگاهي قرآني رسيد. كه در هر زمينه از گستره هاي زندگي كار آمد باشد. (25) و شهيد براي رفع اين نقيصه، روش تفسير موضوعي را ابداع نموده است.
علامه ي شهيد در باب اصول فقه نيز مباحثي نو مطرح كرده است:
- نظريه اي نو در تفسير احكام ظاهري؛
- پي ريزي ديدگاهي مشخص و دقيق درباره ي سيره ي متشرعه و سيره ي عقلا؛
- نطريه ي تعويض در علم رجال كه اين مبحث در حجيت خبر واحد بيان شده است؛
- نظريه ي حق طاعت در برابر نظريه ي قبح عقاب بلا بيان؛
- نظريه ي «القرن الاكيد في الموضع» درباره ي رابطه ي وضعي ميان الفاظ و معاني و كيفيت دلالت لفظ بر معنا؛
- بطلان حكومت اصول بر يكديگر، آن گاه كه در نتيجه يكسان باشند؛
- امكان ورود ترخيص در همه ي جنبه هاي علم اجمالي؛ (26)
نكته اي را كه نبايد را آن غافل بود، اين است كه شهيد صدر، علي رغم محترم شمردن تلاش هاي علمي گذشتگان، مخالف مقدس شمردن همه ي ميراث آن ها بوده است. به اعتقاد او اين تقديس، دست و پاي انديشه را مي بندد؛ بدين معنا كه گويي همه ي پاسخ ها در كتب سلف آمده و نقش ما پاسباني و نگهباني از ميراث است؛ نه نقد و نقب زدن به ميراث و برانگيختن عناصر آن و فهم نص مقدس در فضاي حياتي متجدد. (27)
شهيد صدر و نظام سياسي
نوآوري هاي شهيد تنها در حوزه ي علوم اسلامي نبود، ايشان در قلمرو سياسي نيز راهكار هاي مبتني بر آموزه هاي وحياني ارائه كرده و نشان داده است كه مكتب اسلام براي اجراي قوانين الهي، ساختار مناسبي را نيز مي تواند ارائه كند.با توجه به نوشته ها و افكار ماندگار شهيد صدر درباره ي حكومت و نظام سياسي اسلام، مي توانيم در مقايسه با نظام دموكراسي غربي گزاره هاي ذيل را ذكر كنيم:
الف) منشأ حاكميت؛ در نظام دموكراسي مردم، سرچشمه حاكميت هستند، ولي در نظام اسلامي، خدا سرچشمه ي حاكميت است؛ زيرا حاكميت اولاً و بالذات از آن اوست و مردم در پيشگاه خداوند مسئول هستند؛
ب) اعمال حاكميت؛ در دموكراسي، شهروند با دادن رأي، حاكميت خود را به حكومت واگذار مي كند، ولي در نظام اسلامي، حاكميت و خلافت انسان، غير قابل تفويض است؛
ج) قانون؛ در دموكراسي پديده اي وضعي و قرار دادي است، ولي در نظام مورد نظر شهيد صدر، قانون داراي بخش ثابتي (من الدستور شريعة الله تعالي) است كه مبناي آن عدالت الهي و عدم تبعيض مي باشد؛
د) نظارت؛ در حكومت و نظام سياسي اسلام، نظارت مرجع بر رفتار حاكمان و امت و نظارت امت بر حاكمان، مطرح است؛ در حالي كه در دموكراسي غربي، هيچ مرجع متخصصي بر حكومت، نظارت ندارد؛
ه) مسئوليت حكومت؛ در دموكراسي، حكومت يا طرف دار آزادي و اصالت فرد و در نتيجه، ضامن منافع اوست يا طرفدار اصالت جامعه و ضمانت اجتماعي كه ضامن منافع جامعه است؛ در حالي كه در حكومت اسلامي، در عين اين كه نماينده مصالح جامعه است، تعادل بين فرد و مصالح جامعه را برقرار مي كند؛
و) منشأ حكومت؛ در دموكراسي، قرار داد اجتماعي است، ولي در حكومت اسلامي، حاكميت مبتني بر فطرت بر اساس جعل تكويني است؛
ز) نتيجه و كارايي حكومت؛ در نظام اسلامي، برابري رهبران و مردم و تساوي آن ها در برابر خدا و حساب قيامت و نظارت آن ها بر يكديگر و تعهد و كارايي مطلوب و مؤثر آن ها مي افزايد؛ در حالي كه در نظام دموكراسي، كارايي حكومت در صورتي خواهد بود كه منافع صاحبان قدرت و ثروت برآورده گردد. (28)
فرجام سخن
آن چه كه از نظر گذشت، نگاهي اجمالي به فعاليت هاي حوزه ي علميه ي نجف اشرف در برابر ايده ي روشنفكري و روشنفكران در صد سال اخير بوده است، و ديديم كه چگونه عالمان تيزبين اين حوزه علاوه بر شناسايي مسئله، اهداف آن را نيز دريافته و در مقابل آنموضع گرفته و چون نگهبانان صالح و سالم، از قلمرو ارزش هاي الهي و علوي دفاع كردند و به خوبي توانسته اند تشنگان حقيقت را با دسيسه هاي رنگارنگ كه هر روز با رنگ و لعاب خاص وارد قلمرو فكري و ذكري جوامع اسلامي مي شوند، آشنا سازند، و اين حوزه قديم و قويم در هر به اي از زمان، شاگرداني چون شهيد علامه سيد محمد باقر صدر را به جامعه ي اسلامي هديه داده تا پيروان تشيع بتوانند به كلاس درس اين نخبگان علمي و عملي رفته و نيازمندي هاي فكري و ذهني خود را برطرف نمايند و با بهره گيري از تعاليم ديني و اسلامي راه زندگي مادي و معنوي خود را هموار سازند.باري، حوزه ي نجف در برابر ايده ي روشنفكري و روشنفكران، دو موضع سلبي و ايجابي داشته است: موضع سلبي‌اش در حقيقت، زير سوال بردن آموزه هاي روشنفكري و پاك كردن دسيسه ي آن ها با نگاشتن مقالات و نشستن بر كرسي علم و وعظ بوده است و موضع ايجابي اش در حقيقت، ارائه ي راهكار مبتني بر آموزه هاي وحياني بوده است كه فعاليت هاي شهيد صدر نمونه اي بود از اين موضع كه به صورت اختصار، برخي از فعاليت هاي آن شهيد را مرور كرديم.
پي نوشت ها:
*(حجة الاسلام و المسلمين مريجي عضو هيأت علمي دانشگاه باقرالعلوم (ع)) 1. كانت و ديگران، روشنگري چيست، ترجمه ي سيروس آرين پور (تهران: انتشارات آگاه، 1376) ص 26.
2. ارنست كاسيرر، فلسفه ي عصر روشنگري، ترجمه ي يدالله مؤمن، ص 17.
3. اميري جهاندار، روشنفكري و سياست (تهران: انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1383) ص 23.
4. موسي نجفي، حوزه و فلسفه ي تجدد در ايران (تهران: مؤسسه ي مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1379) ص 138.
5. مجله ي الغري، سال اول، جز اول، 1328 قمري، اقتباس از مقاله ي «تلازم تدين و تمدن».
6. فريدون آدميت، انديشه هاي ميرزا فتحعلي آخوند زاده (تهران: انتشارات خوارزمي، 1349) ص 123.
7. همو، انديشه ي ترقي و حكومت قانون عصر سپهسالار (تهران: انتشارات خوارزمي، 1381) ص 65-64.
8. درة النجف، جزء چهارم و پنجم، سال اول، رجب 1328 قمري.
9. همان.
10. همان.
11. همان، شماره ي چهارم و پنجم، نقل از حوزه ي نجف و فلسفه ي تجدد در ايران، ص 370.
12. نجف، شماره ي 6، سال اول، 16 جمادي الاول، 1328 قمري، نقل از همان، ص 491.
13. محمد الحسيني، الامام الشهيد السيد محمد باقر الصدر (بيروت: دارالفرات، الطبعه الاولي، 1989) ص 62.
14. شمس الهه مريجي، مباني فكري و زمينه هاي اجتماعي جريان هاي معاصر عراق (قم: انتشارات بوستان كتاب، 1387) ص 303.
15. ر.ك: «نگاهي به تلاش هاي احياگرانه ي شهيد صدر» عباس مخلصي، مجله ي حوزه (قم: سال چهاردهم، شماره ي 80-79) ص 128.
16. «المحنه»، شهيد صدر (قم: بي تا، انتشارات ذوالفقار) ص 28.
17. شهيد محمد باقر صدر «فلسفتنا»، (المجمع العلمي للشهيد الصدر، 1409) ص 6.
18. عباس مخلصي، پيشين، ص 130.
19. همان، ص 133.
20. «الاسلام يقود الحياة» شهيد صدر، پيشين (طهران: بي تا، وزارة الارشاد الاسلامي) ص 181.
21. شهيد سيد محمد باقر صدر، « تشيع يا اسلام راستين»، ترجمه ي علي اكبر مهدي پور (تهران: انتشارات روزبه) ص 70.
22. «ابعاد نوانديشي شهيد صدر»، دكتر عبدالجبار رفاعي، ترجمه ي حسين عباسي، مجله ي پگاه حوزه، شماره ي 205، ص 7.
23. همان، ص 8.
24. ر. ك به: «الاسس المنطقيه للاستقراء» سيد محمد باقر صدر، بيروت: دارالتعارف، 1982.
25. «المدرسة القرائية»، الصدر السيد محمد باقر، بيروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1401-1981، ص 80.
26. ر. ك به: «حلقات الاصول»، شهيد محمد باقر صدر، (بيروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1404).
27. «ابعاد نوانديش شهيد صدر»، پيشين، ص 6.
28. ر.ك به: «اقتصادنا»، الاسلام يقود الحياة، الاسس الاسلاميه، لمحة فقيه تمهيديه ... و اطروحة المرجعية الصالحة (من فكر القائد الشهيد) (تهران: جماعة العلماتء، المجاهدين في العراق).