صنايع دستي ترکمن ها
صنايع دستي ترکمن ها

 

نويسنده: جعفر يوسفي





 

صنايع دستي در ترکمن صحرا رونق خاصي دارد. فعاليت هايي مانند فرش بافي، سوزن دوزي، تهيه نمد، جوال، قارچين، کيف هاي دستي و ... اگرچه از منظر اقتصادي و نقش زنان در فعاليت هاي اقتصادي حائز اهميت است ليکن به لحاظ صنايع دستي نيز جايگاهي ارزنده دارد. به همين دليل امروزه ترکمن صحرا يکي از مراکز مهم صنايع دستي کشور محسوب مي شود.
فرش ترکمن يکي از مهم ترين صنايع دستي ترکمن هاست، در خصوص فرش ترکمن، « بوگوليويف » دانشمند روسي در کتاب فرش هاي ترکمن مي نويسد: « فرش در ميان چادرنشين ها وسيله تجملي و تزئيني نيست، بلکه ضرورتي است که فقير و غني، به مانند يکديگر بدان نياز دارند فرش به مثابه اثاثيه منازل ماست. ترکمن ها بر روي نمد و قاليچه هاي بافته شده که روي زمين پهن مي شود مي نشينند و مي خوابند؛ سر تا سر ديوار خانه ها کيسه هايي مي آويزند که بزرگ آن ها را جوال و کوچک ترها را توبره ( توربا ) مي نامند. زنان ترکمن از آن ها، درست همان طور که ما از کشو استفاده مي کنيم، براي انبار کردن لوازم خود سود مي جويند. هنگامي که ترکمن راهي سفر مي شود زين نمدي، يک قاليچه جانمازي به نام « نماز ليق » و يک جفت خورچين بافته شده با خود برمي دارد. بدين سان قاليچه همواره رفيق ترکمن در سراسر زندگي کوچواره اي وي به شمار مي رود » ( جرجاني، 1382، 65- 66 ).
طرح يا نقش در نزد ترکمن ها گؤل ( گل ) خوانده مي شود که هنري تجريدي است، به اين معنا که بافنده ترکمن با توجه به اشياء، خطوط هندسي، عوامل طبيعي محيط زندگي، خواسته ها، اعتقادات و باورهاي خود، طرحي نو درمي اندازد، آن سان که ترجمان حالات و احساسات دروني او باشد. اين نقش ها همراه با نقش مايه ها يعني ريزنقش هاي تکرار شونده نشان مي دهند که در وراي هر يک، مردمي زندگي مي کنند بافرهنگ، باذوق، با سليقه و با بينشي راستين. اگرچه هر يک از نقش ها و نقش مايه ها به تنهايي معني و جلوه اي خاص دارند، در مجموع مانند نت هاي موسيقي، نوايي ديگر سر مي دهند و سخني تازه دارند. اهم نقش هاي ترکمن که نمادي از زندگي ساده ايلي، سنت ها و باروهاي آن قوم در روزگاران گذشته است به شرح زير مي باشد.

ماري گل ( کوشک دابان ):
ماري گل که به « طرح ترکمن ، طرح تکه و کوشک دابان ( جاي پاي شتر )» نيز شهرت دارد، نقش سنتي و شاخص ترين فرش بين ترکمن ها و حاکي از قداست شتر در بين آن هاست. از طرفي نيز ترکمن هاي مسلمان شده، براي پرهيز از کراهت نقش کردن جانداران، به چنين انتزاعي کشيده شده اند. بدين ترتيب، قداست حيوان را ارج نهاده، هم از فرامين دين خود پيروي کرده، هم خواسته هاي دل خود را برآورده اند. ماري گل هشت ضلعي تکرار شونده با نقش مايه هاي هندسي ( مستطيل، مربع، لوزي و ... ) است که در تمام حاشيه هاي قالي بافته مي شود. اين نقش، نماد قوم ترکمن محسوب مي گردد.

قابسه گل ( قبسه گل ):
اين نقش متعلق به طايفه جعفرباي و ملهم از پرنده اي است که در سواحل درياي خزر زندگي مي کند و در ميان چهارپايان تخم مي گذارد. ترکمن ها اين پرنده را مورد احترام مي دانند. قابسه گل طرح سنتي فرش يموت است و معمولاً به شکل لوزي در دو سر آن، بافته مي شود و حاشيه آن را طرح هاي ساده اي از شاهين يا برگ درخت تشکيل مي دهد. در تدوين نقش مايه هاي آن از دو چشم انسان، بيني و دهان، الهام گرفته شده است که به وسيله کثيرالاضلاعي ساده در زمينه فرش تکرار مي شود.

طغر گل:
طغر گل يا نقش عقاب متعلق به طايفه جعفرباي است. اين نقش، طغرل سلجوقي را تداعي مي کند که در سال 432 ق. بعد از پيروزي بر مسعودغزنوي وارد نيشابور شد در حالي که بر يک دست، عقابي دست آموز و در دست ديگر شمشيري عريان داشت. اين طرح، علاوه بر طغرل و شجاعت هاي او، تصوير دشت بي کران را نيز تداعي مي کند که محل جولان ترکمن هاي کوچ نشين بوده است.

طرح قابوس:
اين طرح در سال هاي اخير ابداع شده و مخصوص قاليچه است، برگرفته از آرامگاه قابوس بن وشمگير ملقب به شمس المعالي. دستور بناي اين آرامگاه در سال 397 ق./ 375 ش. صادر شد و در محل کنوني شهر گنبد کاووس بنا گرديد.

گل آيدي ( آيت ليق ):

اين نقش، گلي است مرکب از 9 گلبرگ و مي تواند نمادي از 9 قبله ترکمن باشد که در آغاز تاريخ خود، « تغوز اوغوز/ 9 اغوز » خوانده مي شدند. تعبير ديگر براي اين نقش، مبارکيِ عدد 9- مانند عدد 7 - در بين ترکمن هاست و شايد نمادي نيز باشد از 9 ماه و 9 روز و 9 ساعت بارداري زن. بر اين اساس که زنان نازا نقش گلي آيدي را بر سر آستين و يقه لباس خود، سوزن دوزي مي کردند با اين اميد که بچه دار شوند. دختران نيز به اعتبار 9 گل اين نقش، جهيزيه خود را به 9 بخش تقسيم مي کردند. ( ولي متأسفانه براساس نوآوري هايي تعداد آن را افزايش داده، به 12 نقش و گاهي به 24 نقش رسانيده اند. )
نقش گل آيدي پس از اسلام آوردن ترکمن ها در قرن 8 ق. « آيت ليق » ناميده شد. آيت، اشاره است به آيه هاي قرآن کريم که در روزهاي عزاداري براي آموزش مرده مي خوانند و ليق پسوند نسبت است در زبان ترکمني. اکنون نقش آيت ليق را به روي فرشي به نام پلاس مي بافند و در هنگام حمل مرده به گورستان، آن را به روي متوفي پهن مي کنند و با اين عمل، اميدوارند خداوند به حرمت نام آيت ليق از گناهان شخص مرده بگذرد.
از ديگر نقش هاي قالي ترکن مي توان نقش هاي زير را نام برد: آينه گل، درناق گل، گرمج گل، گلين بارماق گل ( انگشت عروس )، نقش قوچاق ( شاخ قوچ )، نقش خرچنگي، نقش جرن گؤز ( چشم آهو )، طرح رتيل، طرح آخال ( تکه )، طرح قاشقي، طرح بشقابي، طرح آفتاب، نقش عود سوزاني، نقش خان قامچي، نقش آق سو، طرح پاي فيل، اصيل گل، جعفرباي گل، کجاوه گل، آقايق، اوغان/ بافت تکه، ارساري، چهارقاب، شانه اي / بافت عمومي، انسي گل، قزل آياق، توينک، قؤش، پنجارا/ پنجره ( اعظمي راد، 1382، 171- 179 ).
از ديگر صنايع دستي ترکمن که از جنس فرش است مي توان به موارد زير اشاره کرد:

کچه:

يعني نمد سفيد يا خاکستري رنگ که به منظور پوشش اسب، زين و پوشاندن ديوارهاي چادر و مصارف ديگر از آن استفاده مي کنند.

پالاس ( پلاس ):

قالي بدون پرز و فرش هاي گره دار که مخملي و يا ماهوتي نيز ناميده مي شود.

خورجين ( توبره ):

جدار بيروني آن به گونه فرش بافته مي شود نوع بزرگ آن را جوال و نوع کوچکش را توبره مي خوانند.

نوارهاي منقوش:

برخي نقشه هاي پرزدار يا معروف به برجسته و برخي بدون پرز است و از آن براي پيچيدن نمد به دور چوب بست چادرها استفاده مي کنند.

خورجين و قاليچه هاي کوچک:

براي تزئين مدخل چادرها استفاده مي شود ( جرجاني، 1382، 66 ).

گليم:

زنان ترکمن، نه تنها فرش بافان باذوق و هنرمندان ماهري بودند، بلکه گليم نيز مي بافتند. گليم در نزد ترکمن ها براي برپا داشتن يورت ( چادر )، براي شتر و زين و برگ اسب نقش بزرگي است ( کاکايي، 1384، 36 ).

سوزن دوزي:

سوزن دوزي از ديگر هنرهاي دستي زنان ترکمن است که فوق العاده زيبا و ظريف است. اين هنر که اغلب در اوقات فراغت زنان ترکمن و به ويژه در ماه مبارک رمضان و در شب نشيني ها تهيه مي شود، در تزئين نوعي کلاه، حاشيه لباس هاي زنانه و دخترانه مانند يقه، سر آستين، جلو سينه، قسمت پايين شلوار به کار مي رود ( جرجاني، 1382، 94- 95 ).
منبع مقاله :
يوسفي، جعفر، (1391)، قوم ترکمن، تهران: نشر اميرکبير، چاپ اول.



 

 

نسخه چاپی