ساختار و نظام طبیعی آدمی طوری است که آموزش- پرورش (تربیت) او را در سراسر دوران زندگی، ضروری می کند. به عبارت دیگر، انسان شاید تنها موجود زنده ای است که از استعداد ویژه ی شدن (صیرورت) برخوردار است که همین استعداد، بدون تردید، زیربنای آموزش- پرورش آدمی به شمار می رود. آدمی پیوسته در حال تغییر و تکامل است که توقف آن، مساوی مرگ اوست و این تغییر و تکامل، محصول یا نتیجه ی تعامل (تأثیر متقابل) او با محیط (1) است؛ از لحظه ی انعقاد نطفه تا پایان حیات ادامه دارد. و موفقیت او در این تعامل هنگامی و در صورتی ممکن است که او بتواند رفتار موجودش را، در صورت لزوم، تغییر بدهد و به وضع و شکل مطلوب درآورد. تغییر شکل رفتار است که معمولاً با اصطلاح «تربیت» یا «آموزش- پرورش» از آن تعبیر می شود و همین تعامل است که مظهر زندگی خوانده می شود و کیفیت آن، کیفیت زندگی را نشان می دهد. هدف اساسی تربیت یا آموزش- پرورش جز این نیست که کیفیت تعامل فرد را به صورت مطلوب درآورد. و چون این تعامل در فراخنای زندگی هر فرد وجود دارد و ضرورت زندگی است بنابراین، آموزش- پرورش، طبعاً، یک فرایند پیوسته و دائمی است و انسان هرگز از آن بی نیاز نبوده است و نخواهد بود. به عبارت دیگر، تربیت از پیش از تولد آغاز می شود و تا پایان زندگی ادامه دارد.
آموزش- پرورش، به شکل غیررسمی، در خانه و جامعه آزاد و غالباً به وسیله ی والدین و اطرافیان شخص انجام می گیرد و به صورت رسمی به عهده ی کودکستان، دبستان، دبیرستان، و دانشگاه واگذار شده است و معلمان و مربیان، مسئول آن می باشند. به عبارت دیگر، هرگاه شخص را در شرایط معین و خاصی قرار بدهند تا رفتارش را به وضع مطلوب درآورند گوییم: شخص تحت تربیت مستقیم یا عمدی قرار گرفته است، در غیر این صورت که رفتار شخص از عوامل مختلف و غیرقابل پیش بینی و بدون برنامه ریزی مستقیم متأثر می شود و تغییر می یابد گوییم شخص تحت تربیت غیرمستقیم و یا غیرعمدی قرار گرفته است. مثلاً تربیت از راه کتابهای غیردرسی (آزاد)، روزنامه، مجله، میدان بازی، کوچه، بازار، دوستان، رادیو و تلویزیون، سینما، تئاتر و ... تربیت غیرمستقیم است.
هرگاه تأثیر این دو نوع محیط یا دو راه و روش آموزش- پرورش را نه تنها در کودکان، بلکه در بزرگسالان نیز با هم مقایسه کنیم می بینیم محیط یا روش مستقیم، کمتر در تغییر مطلوب رفتار مؤثر است تا محیط یا روش غیرمستقیم. مثلاً اثری که در یک فیلم سینمایی یا تلویزیونی در رفتار تماشاگران می گذارد غالباً بیش از تأثیر کتاب درسی است. به همین سبب، متخصصان تعلیم- تربیت درباره ی محیط یا روشها و وسایل تربیت غیرمستقیم، بیشتر به مطالعه پرداخته اند و مربیان را عموماً به آماده ساختن محیط مساعد و مناسب غیرمستقیم، ترغیب می کنند. مثلاً روان شناسان و دانشمندان تربیتی معتقدند در تهیه و تنظیم کتابهای آزاد (غیردرسی) برای کودکان و نوجوانان باید بیش از کتابهای درسی دقت کرد.
از جمله ی وسایل آموزش- پرورش غیرمستقیم «ادبیات کودکان» است که امروز بیش از هر زمان دیگر مورد توجه مربیان است و کشورهای معتقد به ارزش انسان و ضرورت تربیت مداوم در طول زندگی، به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، فعالیتهای چشمگیری در گسترش ادبیات کودکان و نوجوانان دارند و علاوه بر انتشار روزنامه ها و مجلات خاص ایشان کنگره ها و کنفرانسهایی با شرکت کارشناسان فنی برای بحث در کیفیت بهره برداری مطلوب از این عامل مهم آموزش- پرورش غیرمستقیم و گسترش و غنی تر ساختن آن تشکیل می دهند.

علل ضرورت توجه به ادبیات کودکان

از آنچه گفتیم می توان دریافت که هرگونه تربیت، اعم از رسمی و غیررسمی، ناگزیر است از عامل بسیار مؤثر «ادبیات کودکان» استفاده کند که امروزه، تردیدی وجود ندارد که هنر و ادبیات از جمله ی وسایل بسیار مهم آموزش- پرورش مؤثر است. و آن دو با هم باید:
- از درون آیند و زایند نه از بیرون.
- مورد علاقه و نیاز کودکان باشند نه تنها مورد علاقه ی مربی یا معلم.
- آزاد باشند و در محدوده ی تجارب کودکان.
- کودکان را فعال کنند و فعال نگه دارند. نه منفعل.
- در همه ی پدیده ها اعم از دیدنیها، شنیدنیها، گفتنیها، خواندنیها، و ... مطرح شوند.
- در همه ی دروس و فعالیتهای آموزشی مطرح شوند.
- در همه ی مراحل یا فراخنای زندگی مطرح باشند.
- همه ی جنبه های زندگی را دربر گیرند.
- خلاقیت و ذوق و قریحه کودکان را برانگیزند.
- کودکان و نوجوانان را بیدار کنند و بیدار نگه دارند.
- ایشان را نسبت به مسائل واقعی زندگی، حساس و فعال و خلاق کنند.
- صداقت و صراحت و رفاقت را در ایشان رشد و گسترش دهند.
علاوه بر آنها توجه و پرداختن به ادبیات کودکان در آموزش- پرورش به علل زیر ضرورت دارد:
1. وجود استعداد و میل کنجکاوی در کودکان برای یادگیری تجارب و اطلاعات تازه و گسترش آنها درباره ی امور مختلف زندگی
2. کمک به یادگیری و آموزش زبان ملی یا رسمی
3. گسترش و پرورش جرأت و توانایی تعبیر و بیان گفتاری و نوشتاری و ذوق هنری
4. هدایت، تربیت و تقویت اندیشه به وسیله خواندن، شنیدن، و گفتن داستانهای گوناگون
5. آشناساختن غیرمستقیم کودکان با دنیای خویشتن و محل و منطقه ی زندگی
6. رشد و گسترش رغبتهای مثبت کودکان
7. راهنمایی اخلاقی کودکان بدون اینکه اجباری در میان باشد یا به تشویق و تنبیهی نیازمند شویم
8. رشد و گسترش میل اجتماعی و همکاری صادقانه و صمیمانه در کودکان، به وسیله ی داستانهایی که در آنها چند نفر یا چند حیوان در نتیجه ی همکاری، مشکل خود را برطرف می کنند.
9. تربیت همه جانبه ی شخصیت کودکان خصوصاً کمک به تقویت اعتماد به نفس و احساس استقلال شخصی هنگامی که شرح حالی را می خوانند، یا خودبازگویی داستانی را به عهده می گیرند.
10. ارضای بعضی از نیازهای ذهنی (عقلی) و عاطفی
11. کمک به رشد و گسترش عادت مطالعه در دوران کودکی
در مقولات بعدی کتاب، به توضیح و تفسیر علتهای مذکور خواهیم پرداخت.
تکرار این نکته ضروری است که ادبیات کودکان شامل مقالات و کتابهایی نمی شود که صرفاً جنبه ی آموزشی دارند و در جهت مشخصی برای تلقین ارزشهای خاص، تدوین و تألیف شده اند. «کتابها و نوشته های بسیاری نام ادبیات به خود می گیرند که دقیقاً نوعی آموزشی هستند؛ آموزش اخلاقی، دینی، اجتماعی، سیاسی و با هدف معین نوشته شده. ادبیات، آموزندگی و سازندگی را در درون خود دارد و هیجان و جوشش درونی انسان، آفریننده ی آن است. عموماً یا به عمق احساس و فکر و حالات انسان دست می یابد یا حقیقتی را بیان می کند یا در توصیف ماجراها دید و تجربه ای بکر و سرشار از زندگی را عرضه می کند. آموزندگی آن تابع ارزشهای زمان نیست و اصالت از درون آن و صمیمیت از محتوای آن می تراود. به همین سبب نوشته هایی که به قصد آموزش معینی نوشته می شوند و به طور روشن و صریح نکات آموزشی را بیان می کنند و در قید ارزشهای عمومی زمان خود هستند با وجود اینکه می توانند مفید و آموزنده باشند در حیطه ی ادبیات جا نمی گیرند.» (2)
نوشته ای زنده است که با زمان و در زمان، حرکت کند تا ارتباط خود با واقعیت ها را حفظ کند؛ وگرنه ...
یاد می گیریم که نیرومند شویم.

پی‌نوشت‌ها:

محیط به مجموعه عواملی گفته می شود که از خارج در رفتار فرد اثر می گذارند.
2. شورای کتاب کودک (1372)، 17 مقاله درباره ی ادبیات کودکان، تهران، ص 147.

منبع مقاله :
شعاری نژاد، علی اکبر؛ (1390)، ادبیات کودکان، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ بیست و هفتم