---

/div> 5) با رشد اسلام، دو گروه مهم در عرصه تفكر جهان اسلام رشد كردند كه اين دو گروه «اشعريه» و «اعتزاليه» نام داشتند. مسأله و محل نزاع اين دو گروه به بحث «نسبت عقل و وحي» بر مي گشت. مي توان گفت، مهمترين بحث پس از آشنايي مسلمانان با حكمت يونانيان اين بود كه به نوعي ميان آموزه هاي اسلامي و حكمت يونان پيوند ايجاد كنند و اين پيوند در عرصه مباحث اخلاقي هم خود را نشان مي دهد. معتزله معتقد بودند خدا عادل است، اما عدل فراتر از فعل خدا و با عقل قابل تشخيص است. به نظر معتزله، ما براي عدالت فراتر از فعل خدا داراي معيار و ملاك هستيم. از سوي ديگر، در انسان قدرت انتخاب وجود دارد و متناسب با اين قدرت، كسي كه كار نيكي انجام دهد پاداش و كسي كه بدي كند، جزا مي بيند. بدين ترتيب، آنها مخالف اين ايده بودند كه اعمال انسان از قبل تعين يافته است. اين در حالي بود كه اشعريان مخالف اعتزاليه بودند و تأكيد داشتند كه حسن و قبح جدا از فعل خدا معنا ندارد و هرچه را كه خدا كند، همان خوبي است. بنابراين، انسان مجالي براي گزينش و انتخاب ندارد و خدا متناسب با عنايت خود به بندگان پاداش يا عذاب مي دهد. به نظر اين افراد، قدرت انتخاب انسان هم ناشي از عنايتي است كه خداوند به او روا داشته و مستقل از آن قابل تعريف نيست. اشعريان بر نص صريح قرآن توجه ويژه اي داشتند و تأكيد مي كردند كه اين نص را بدون چون و چرا بايد پذيرفت. به طور مثال، شافعي عليه اين ديدگاه معتزله كه با عقل نظري مي توان به ايمان رسيد، به مبارزه بر مي خيزد و تأكيد بسياري بر عمل روا مي دارد. به نظر وي، همه امر و نهي هاي مورد نياز بشر در قرآن آمده است و نيازي به مرجعي ديگر جز عقل براي فهم مباني اعتقادي و ارزشي نيست. با اين حال، بايد گفت در جدال ميان اشعريان و اعتزاليان، پيروزي با اشعريان بود و عده اي از متفكران بر اين باورند كه اگر علم و فلسفه اخلاق در جهان اسلام قدرت رشد و نضج گرفتن را نداشته، ناشي از ديدگاههاي عقل ستيزانه اشعريان بوده است. مشخص است كه جدال اعتزاليه و اشعريه در باب ارزشهاي اخلاقي، جدالي كلامي است و بخصوص در مقاطعي از تاريخ تمدن اسلامي با حوزه سياست و قدرت هم ارتباطي تنگاتنگ داشته است.
6) براي بدست آوردن تصويري درست از اخلاق اسلامي لازم است اخلاق فيلسوفان اسلامي را مورد توجه قرار دهيم. فيلسوفان اسلامي، از فارابي و ابن سينا گرفته تا خواجه نصير و ابن رشد، تقريباً همه به موضوع مهم اخلاق پرداخته اند. در بسياري از آثار اين افراد با مفهومي به نام «ادب» روبرو مي شويم كه اين مفهوم به معنايي كه ما از اخلاق در ذهن داريم، بسيار نزديك است. در اين ميان، اگر مسأله اعتزاليه و اشاعره چگونه نسبت دادن عمل انسان به خدا و خودش است، فيلسوفان اسلامي با دو رويكرد متفاوت روبرو هستند. آنها از يك سو با آموزه هاي غني و ژرف اسلامي روبروهستند و از آن بابت كه مسلمانند، بدان اعتقاد وافر دارند. از سويي ديگر، آنها با حكمت يونانيان آشنا شده اند و جنبه هاي معرفتي، حكمي و اخلاق اين سنت هم مورد توجه شان قرار دارد. به نظر عده اي از متفكران، فهم اخلاق فيلسوفان اسلامي بسيار مهم است، زيرا طرح آنها در جمع سنت اسلامي و يوناني به بهترين وجه در اين اخلاق خود را نشان مي دهد.فارابي از هماهنگي ميان آرمانهاي ديني و اهداف سياست سخن مي گويد. به نظر وي، منبع اصلي فضايل و اعمال در دين است. او مبناي دين را با مبناي شهر مقايسه مي كند. شهروندان بايد داراي ويژگيهايي باشند كه آنها را قادر كند شهروندان خوبي باشند. به همين ترتيب، شارع هم بايد ارزشهايي را رواج دهد كه مبناي اعمال باشند. به نظر وي، مدينه فاضله چارچوبي است كه با آن مي توان خوشبختي و سعادت نهايي را به دست آورد. بدين گونه تأكيد برفضايل ميان جامعه اسلامي و يوناني مشترك است. ابن سينا هم استدلالي را در اين زمينه مطرح مي كند. به نظر وي، پيامبر اكرم(ص) تماميتي از عمل و فكر درست را ترويج كرده كه به بهترين نحو اين عمل و فكر در فضيلت اخلاقي، خود را نشان مي دهد. پيامبر(ص) بزرگترين نماد و نمود اين فرد فضيلت مند است كه به عنوان الگويي براي ديگر افراد مطرح مي شود. بدين جهت، پيامبر(ص) فراتر از يك سياستمدار يا فيلسوف صرف مي باشد، زيرا نظر و عمل را توأمان دارد. بزرگترين نمونه اين فضيلتها هم عدالت است كه مبناي زندگي خير است. با اين عدالت است كه مي توان هماهنگي ميان دنيا و آخرت و جسم و نفس را به دست آورد.
ابن رشد هم كم و بيش همين نظريه ها را دارد، با اين تفاوت كه وي مسؤوليت دفاع از فلسفه را در مقابل هجمه هاي غزالي بر عهده گرفته است. به همين دليل، برخي از متخصصان فلسفه اسلامي و اخلاق اسلامي تصريح كرده اند، اخلاقي كه ابن رشد مروج آن است، حتي با اخلاق ابن سينا و فارابي هم متفاوت است و به اخلاق يوناني نزديك تر مي شود. اگر چه غزالي در كتاب معروف «تهافت الفلاسفه» معتقد است منطق فلسفي، روش و مشي درست و سودمندي است اما فيلسوفان را از آن بابت كه اين ابزار را به درستي به كار نگرفته اند، نكوهش مي كند. چون آنها به بيراهه رفته اند و همين باعث شده كه از طرح آنها بوي تعارض ميان دين و عقل به مشام برسد. اما ابن رشد در كتاب معروف خود «تهافت التهافت» با اين تلقي مخالفت كرد و تصريح نمود كه جوهر قرآن، عقل و عقلانيت است و فيلسوفان هم كاري نكرده اند، جز اينكه اين جوهره را پررنگ كنند. به نظرابن رشد، اسلام و فلسفه يك هدف بيش ندارند، اما راه هاي مختلفي را براي رسيدن به اين هدف اتخاذ نموده اند.به هر حال، فيلسوفان اسلامي، اخلاق را با تأملهاي نظري پيوند دادند. به نظر آنها، به دليل اين كه انسان موجودي عاقل است، ارزشهايي را براي هدف غايي در نظر مي گيرد و اين هدف غايي البته سعادت است.
7) آنها كه اخلاق اسلامي را مورد توجه قرار مي دهند، نمي توانند اخلاق دو گروه مهم فكري ديگر در جهان اسلام را ناديده بگيرند و اين دو گروه البته شيعيان و صوفيان هستند. اخلاق شيعه كه علاوه بر عناصر قوي فكري بر مفاهيمي چون امام، اجتهاد و ولايت استوار است، گونه اي اخلاق منحصر به فرد است كه شايد گوشه اي از اخلاق خواجه نصير بتواند آن را نشان دهد. دراين اخلاق، اين امام است كه به عنوان واسط ميان قرآن و انسانها وارد عمل مي شود و به نوعي الگو و اسوه جامعه به شمار مي آيد. از سوي ديگر، صوفيان هم به اخلاقي كه مبتني بر زهد، انزوا، رياضت و عشق به خداست؛ پرداخته اند.