در عصر امروز، گستره دنياي مجازي کم کم تمام پديده هاي قديم و جديد را در خود جاي مي دهد؛ تا آنجا که حتي پديده هايي که برآمده از سنت بوده اند نيز راه بقاي خود را در حيات مجازي مي بينند و به اين سمت پيش مي روند. موسيقي سنتي ، آموزش سنتي ، تجارت سنتي و بالاخره کتاب سنتي ، نمونه هايي است از تلاش بشر براي دستيابي به زندگي بهتر و کار و بار آسانتر. امروزه با ابزارهاي دنياي مجازي ، تعابيري چون : آموزش مجازي ، تجارت مجازي و... بروز يافته است و مانند تمام مظاهر دنياي جديد، موافقان و مخالفان خاص خود را دارد.محافل فرهنگي و هنري اين روزها، شاهد نشستهاي موافقان و مخالفان بي شمار پديده «کتاب الکترونيک» است ، پديده اي که شايد پس از تولد صنعت چاپ ، مهمترين مساله اي باشد که کتابخوانان ، کتابفروشان ، ناشران ، دلالان فرهنگي و... را درگير خود کرده است.هرکدام از حلقه هاي زنجيره کتاب و کتابخواني ، با مبنا و دليلي متفاوت ، به پديده نوظهور کتاب الکترونيک مي نگرند.در اين ميان ، معيارهاي اقتصادي و تجاري شايد بيش از هرچيزي مطرح باشد و اين نکته تا حدودي از نگاه منطقي به مساله کاسته و نظر مهمترين حلقه زنجيره يعني مخاطبان کتاب را در محاق قرار داده است.
کتاب الکترونيک کتابي است که اگر نگوييم قشر وسيع ، بايد بگوييم نيمي از مردم از آن بي خبرند و وقتي حرف از کتاب الکترونيک به ميان مي آيد ، ذهنشان مي رود پي کتابهايي درباره الکترونيک.
اين که کتاب الکترونيک چيست و قرار است چه کاري انجام دهد، موضوعي است که بسياري را درگير خود کرده حتي هنوز بر سر اين که کتاب الکترونيک چه ويژگي هايي دارد يا بايد داشته باشد، حرف بسيار است و اين بيشتر ناشي از درک نادرست از اين پديده است.گروهي به سخت افزاري بودن آن معتقدند و کتابهايي را کتاب الکترونيک مي دانند که بايد با دستگاه مخصوص خوانده شود. دستگاهي که روي صفحه نمايشگر آن ، کلمات کتاب به صورت ديجيتال نقش مي بندد و مطالعه کننده مي تواند آن را مانند يک کتاب عادي در دست بگيرد و مطالعه اش کند. از آنجا که اندازه اين دستگاه در قطع کتاب پالتويي است ، در حمل و نقل و براي مطالعه مشکلي ايجاد نمي کند.برخي ديگر، به نرم افزاري بودن کتاب الکترونيک اشاره مي کنند و آن را کتابي مي دانند که مطالب موجود در آن ، تحت يک نرم افزار جمع آوري و مرتب شده باشد ولي در هر حال ، آنچه در اين نوع کتاب ، مهم و مورد وفاق همه است ، نرم افزاري بودن يا سخت افزاري بودن آن نيست بلکه استفاده نکردن از کاغذ مشخصه اصلي کتاب الکترونيک است.

کتاب الکترونيک واقعا چيست؟

مخاطبان کتاب ، اقشار مختلفي هستند که بخشي از آنها را دانشجويان تشکيل مي دهند. يکي از مشخصه هاي اصلي و مهمي که دانشجويان در رابطه با کتاب اشاره مي کنند، قيمت بالاي آن است.
در کتاب الکترونيک ، به دليل حذف هزينه کاغذ و چاپ ، قيمتها به سمت تعادل و تناسب با زندگي دانشجويي پيش مي رود. به همين منظور اين قشر گرايش بيشتري به اين نوع کتاب دارند. عباس رستمي از دانشجويان دانشگاه آزاد، در اين باره مي گويد: «بيشتر اوقات براي پرداخت هزينه کتاب به مشکل بر مي خورم ، به نظر من ، نشر کتاب الکترونيک مي تواند از اين جهت به دانشجويان براي خريد کتاب ، کمک کند».از ديگر مزاياي آن ، کم حجمي است که انسان را از به دوش کشيدن کتابهاي بزرگ و سنگين خلاص مي کند. ضمن اين که در کتاب الکترونيک مي توان کارهايي انجام داد که در کتابهاي معمولي و کاغذي نمي توان.
به عنوان مثال همراه بودن مطالب با تصاوير با کيفيت و بعضا فيلمهاي آموزشي ، امکان نسخه برداري ديجيتال ، گزينش يک بخش از متن و... نکاتي است که در فهرست محاسن کتاب الکترونيک مي گنجد. زهرا کازروني از دانشجويان پزشکي ضمن اشاره به قيمت مناسب کتاب الکترونيک مي افزايد: «در بسياري از کتابهاي تخصصي ، کيفيت چاپ به دليل صرفه جويي ناشر و تلاش براي کاهش هزينه ها، کم مي شود و کتاب الکترونيک مي تواند اين معضل را بخوبي حل کند». همچنين قابليت همراهي صدا با متن و قرائت همزمان متن کتاب ، در جهت سهولت آموزش بسيار موثر است و البته اين نکته مثبتي براي نابينايان نيز به شمار مي رود. وقتي با دانشجوي نابينايي در اين زمينه گفتگو مي کنم ، اظهار مي کند: «اگر کتابهاي الکترونيک اين قابليت را داشته باشد، بسياري از مشکلات من براي مطالعه درسها حل مي شود و من از آن استقبال خواهم کرد». خلاصه شايد بتوان مزاياي کتاب الکترونيک را اين گونه برشمرد: کاهش هزينه براي خريداران کتاب ، کاهش هزينه توليد، صرفه جويي در کاغذ ، کيفيت ديداري متن و امکان استفاده از تصوير و صدا و فيلم در کتاب. در ضمن از ديگر مزيتها مي توان قابليت جستجو در متن و سرعت نشر بالا را نيز نام برد.اما اين ، همه قضيه نيست. اين گونه کتابها، مشکلاتي هم دارد که نمي توان آنها را ناديده گرفت.
گروههاي مختلف با کتاب الکترونيک مشکلات مختلفي دارند. يکي از عمده ترين معضلات اين کتب ، عدم دسترسي و استفاده آسان از آنهاست. براي استفاده از يک کتاب الکترونيک حتما بايد پشت رايانه بنشينيد و اين ، خود باعث مي شود در بسياري از مواقع ، ديگر نتوان از آن بخوبي بهره برد.

سودآور ، اما پذيرفته نشده

نمونه اي از ناشران فعال در زمينه توليد کتاب الکترونيک ، نشر شاهد است. توليدات اين ناشر در واقع همان محتواي کتابهاي چاپ شده اي را دارند که پيش از عرضه نسخه الکترونيکي ، به صورت کتاب کاغذي منتشر شده اند.با اين حال ، فعاليت نشر شاهد قدمي است تازه در زمينه نشر کتابهاي الکترونيک. طبق گفته هاي مسوول فروش اين انتشارات ، فروش اين محصولات نسبتا خوب است و حتي گاه به ميزان بالاتري نسبت به کتاب فروخته مي شود.او همچنين مي گويد: «کتابهاي الکترونيک را معمولا کساني خريداري مي کنند که کار تحقيقاتي دارند يا براي استفاده خاصي ، آن را تهيه مي کنند. وي اين گونه ادامه مي دهد، کتابهاي الکترونيک گرانترند ، چون به هرحال در آنها از فيلم و صدا و عکس هم استفاده شده است. در کل فروش خوبي دارند و براي انتشارات تا حدي سودآور است».
وقتي بحت رقابت کتابهاي الکترونيک را با کتاب پيش مي کشم ، مي گويد: «من کتاب را ترجيح مي دهم چون براي خواندن کتاب حوصله نشستن پشت رايانه را ندارم و به نظر من ، اگر کتاب به صورت الکترونيک عرضه شود ، نتيجه خوبي نخواهد داشت».
يکي از مسوولان انتشارات خوارزمي در اين زمينه مي گويد: «کتاب را مي شود براحتي همه جا برد ولي براي کتاب الکترونيک بايد يک لپ تاپ هم داشته باشيم و اول بايد هزينه اي براي خريد رايانه بپردازيم». موضوع ديگر، مساله نشر است که به ناشران کتاب بر مي گردد. اگرچه به دليل حجم کم ، اين کتابها بسرعت پخش و نشر مي شود، اما گاه همين سرعت نشر، به ضرر ناشران و نويسندگان تمام مي شود. آن هم زماني است که حق معنوي مالکيت اثر، از سوي شخصي ناديده گرفته مي شود و پخش غير مجاز آن کتاب ، ضرر جبران ناپذيري به ناشر و نويسنده مي رساند؛ اين نکته در کشور ما با وجود نبود قوانين مرتبط با حقوق ناشر و مولف ، مشکل ساز خواهد شد بنابراين طبيعي است که ناشران و بويژه نويسندگان تن به نشر آثارشان از طريق کتاب الکترونيک ندهند.وقتي سراغ ناشراني مانند مرواريد، خوارزمي ، روزبهان و... مي روم ، هر کدام به نحوي ، ناخشنودي خود از اين گونه کتابها را ابراز مي کنند. يکي از مسوولان نشر روزبهان مي گويد: «کتاب الکترونيک کاربردهاي خاص دارد؛ مثلا براي نقل و انتقال و کپي کردن و... که اصلا از اين جهت ، با کتاب الکترونيک مخالفت شديد داريم ، چون کتاب سنتي را از بين مي برد». او اين گونه ادامه مي دهد که : «در سيستم نرم افزاري و کتاب الکترونيک ، حقوق ناشر و نويسنده حفظ نمي شود. نمونه بارز آن ، برنامه ويندوز است که به عنوان يک نرم افزار جهاني همه به آن احترام مي گذارند ولي در ايران ، همه از نسخه کپي شده آن استفاده مي کنند».

رقابت سنت کتاب و تجدد کتاب الکترونيک

عده اي از ناشران دست به نشر کتاب الکترونيک نمي زنند چون مي ترسند سودزايي کمتري داشته باشد. مسوول انتشارات صرير مي گويد: «کتابها امروزه در حالت عادي فروش خاصي ندارند و هر کتابي اگر بخواهد خوب به فروش برسد، نياز به تبليغات دارد. الان برخي از کتابها به رغم اين که کتابهاي مطرحي نيستند، به دليل تبليغات ، خوب به فروش مي رسند». عده اي هم از کتاب الکترونيک فرار مي کنند تا همان سود قبل خود را داشته باشند و عده اي هم اصلا به اين فکر نمي کنند که مي شود کتابي را آسانتر نشر داد. البته بعضي ، از ترس سيل الکترونيکي شدن ، به همان سنت خود چنگ مي زنند؛ غافل از اين که کتاب الکترونيک اصلا در مقام جنگ با کتابهاي کاغذي نيست و نمي تواند باشد. کتاب الکترونيک ادامه کتابهاي کاغذي است و اگرچه شايد براي مدتي بتواند بازار کتابهاي کاغذي را کساد کند، اما نمي تواند مسير آن را سد کند و جلوي راه او بايستد. آقاي احمدي ، دانشجوي تاريخ هم معتقد است که هيچ چيز اعم از کتابهاي الکترونيک و لوح هاي فشرده نمي تواند جايگاه کتاب را اشغال کند. پذيرش کتاب الکترونيک مستلزم برنامه ريزي و فرهنگسازي در جامعه است.وضع قوانين جديد فرهنگي ، تسهيل ابزار تهيه کتاب الکترونيک ، آموزش ناشران و بسياري از نکات ريز و درشتي که تا محقق نشوند ، نمي توان سرنوشت خوبي براي کتاب الکترونيک در کشور متصور شد.