مباني، روش‌ها و اهداف تربيتي در صحيفه سجاديه
نويسنده:احترام قاهري
منبع:ماه نامه ورا
منبع:ماه نامه ورا
مقدمه:
صحيفه سجاديه يكي از كتابهاي ادعيه امام سجاد (ع) ميباشد كه بسيار جامع و كامل است و از منبعي سرچشمه ميگيرد كه مصون از هرگونه اشتباه و خطاست و زبان آن در قالب نيايش بوده كه فراخور درك هر خواننده قابل فهم و بهره‌گيري است. دربارة اين صحيفه تحقيقاتي شده كه اولاً بيشتر در قالب شرح و توضيح لغات و جملات بوده و در آنها تجزيه و تحليل تربيتي كمتر صورت گرفته است، ثانياً پژوهشهاي صورت گرفته، نتوانسته خلأ و نيازهاي مربيان و جوامع شيعي را در برخورداري از انديشههاي تربيتي امام سجاد(ع) بر طرف نمايد. لذا در اين نوشتار برآنيم، به طور اختصار، بسترها و خلأهاي موجود را با ارائه مطالب جديد، مهيا و مرتفع نماييم.
مباني تربيتي در صحيفه سجاديه:
مباني : در واقع رفتارها و منشهاي درست و نادرست انسانها مباني است كه در صحيفه سجاديه عنوان شده. آن مباني عبارتند از: 1-خود دوستي، 2-خدا دوستي، 3-كمال خواهي، 4-ميل به جاودانگي، 5-خوف و رجا، 6-غفلت، 7-دنيا دوستي، 8-اختيار.
خود دوستي : انسانها بيش از همه خود را دوست دارند كه اگر اين خود دوستي در مسير صحيح هدايت شود، انسان را به كمال، سعادت و… ميرساند ولي اگر در مسير صحيح آن هدايت نشود، به سقوط اخلاقي منجر ميشود و موجب حرص، غرور و خود پرستي ميشود.
خداخواهي و خداجويي: انسانها فطرتاً خداجو هستند و هرچقدر از راه اصلي منحرف شده باشند، باز هم فطرت آنها خدا را ميطلبد. امام سجاد (ع) در صحيفه سجاديه، در دعاهاي بيستم، بيست و يكم، بيست و هشتم، پنجاهم و دعاهاي بسيار ديگر، به اين ويژگي فطري انسان مي‌پردازد. هدف امام از طرح مفهوم خداخواهي توجه دادن انسانها به فطرت خداجويشان است. اين گرايش، ازطريق توجه دادن انسان به خدا، در اصلاح رفتارهاي وي تأثيرگذار است .
دنيادوستي : عشق ورزيدن به دنيا از ويژگيهاي انسان است كه يكي از دلايل آن علاقه به جاودانگي ميباشد. امام سجاد (ع) در صحيفه سجاديه راجع به دنيا دوستي دو نگرش را مطرح كردهاند؛ نگرش اول: مذمت دنيا دوستي و نگرش مستقل به دنيا؛ نگرش دوم: درخواست دنيا براي عبادت و بندگي خدا، يعني مقدمه بودن دنيا براي آخرت.
ويژگي و نگرش دوم به عنوان يك مبناي تربيتي در صحيفه سجاديه عنوان شده است.
غفلت : انسانها بعضي اوقات به يكسري چيزها بيشتر اهميت ميدهند و اين باعث ميشود از انـجام امـور ديگر باز بمانند. امام سجاد موارد غفلت را اينگونه بيان كردهاند:
1.غفلت از خود
2.غفلت از انجام وظايف و واجبات الهي
3.غلفت از عالم پس از مرگ
4.غلفت از وعيد
5.غلفت از نعمتها
6.غلفت از خدا كه مهمترين است و اين غلفت منشأ خود فراموشي و خدا فراموشي است.
اصول تربيتي در صحيفه سجاديه:
اصول در واقع تدابير تربيتي را اعتبار مي‌بخشد و هدايت مي‌كند. اصول مبتني بر مباني است.
1- اصل كنترل و هدايت: اين اصل مبتني بر مباني خداجويي، خود دوستي و جادوان‌خواهي است. با توجه به خداجو بودن، انسان بايد به سوي توحيد هدايت شود و با خود دوستي، بايد مطيع و محب خدا شود. امام سجاد (ع) در دعاهاي خود، از جمله در دعاي بيستم، موارد خود‌‌دوستي و كنترل آن را بيان مي‌كند و بر اساس جاودان‌خواهي انسان دل به دنيا نميبندد، چون اطمينان دارد كه آخرت هم هست و دنيا مقدمه‌اي براي آخرت است.
2- اصل تقوا: اين اصل مبتني بر مبناي خوف و بيم است. در حقيقت اين خوف و ترس كنترل خواهد شد؛ يعني ترس از خدا، تقوا و پرهيز از گناه، از مهمترين اصول تربيتي در صحيفه ميباشد.
3- اصل تذكر: اين اصل مبتني بر مبناي غفلت است. اين اصل بايد انسان را از خواب غفلت بيدار كند. امام سجاد (ع) در دعاي هشتم (پناه بردن به خدا)، دعاي دوازدهم (اقرار به گناه) و دعاي سي و نهم (طلب عفو)، ضمن اشاره به اين ويژگي غلفت در انسان، راه غفلت‌زاديي را ذكر مي‌كند. امام سجاد (ع) نقش و آثار مهم ذكر را چنين بيان ميفرمايند:
1. ياد خدا ماية شرافت انسان است .
2. ياد خدا مانع از رذايلي است كه شيطان در دل انسان ميافكند .
3. ياد خدا موجب سلامت قلب ميشود.
4. ياد خدا انسان را از غلفتزدگي بازميدارد.
4-اصل زهد : اين اصل مبتني بر مبناي دنيادوستي است. انسان را از گوشهگيري بيش از حد منع مي‌كند و گريز از دنيا و زهد در حد معقول را عرضه مي‌كند كه افراطي در آن نباشد.
بر اساس بيان امام (ع)، زاهد كسي است كه اين دو نشانه را دارا باشد:
1.به دنبال آنچه از دنيا به او داده شود، شاد نگردد.
2.در پي آنچه از دنيا، از وي باز داشته ميشود، ناراحت نشود.
حب دنيا را از خود دوركردن و ياد خدا و آخرت بودن، از نشانههاي زهد است.
روشهاي تربيتي در صحيفه سجاديه:
روشهاي تربيتي نسبت به اصول و مباني كاربرديتر هستند و به سه نوع تقسيم مي‌شوند: روشهاي شناختي، گرايشي و رفتاري.
1- روشهاي شناختي:
الف) روش اعطاي بينش كه خود بر سه قسم است: بينش در مورد دنيا، بينش در مورد حقيقت انسان، بينش در مورد مرگ و معاد.
افرادي هستند كه فكر ميكنند فقط زندگي در اين دنيا است و بس، و بر اين اساس به خطا و اشتباه ميروند؛ اولاً دچار پوچ انگاري در دنيا مي‌شوند، ثانياً نااميدي و يأس به آنها غلبه مي‌كند. صحيفه سجاديه از يك زندگي جادوانه خبر ميدهد و انسانهاي با اين ديد را آگاهي مي‌بخشد كه “دنيا مقدمه‌اي است براي زندگي آخرت” ( براي رسيدن به مقام قرب الهي).
ب) روش ياد خدا
2-روش گرايشي:
روشهاي گرايشي، روشهاي تربيتي‌اي هستند كه هدايت و كنترل گرايشهاي انحرافي را برعهده دارند و عبارتند از : روش توبه، روش كم شمردن خوبيها و زيان شمردن بديها و روش ياد آوري نعمتها.روش توبه: امام سجاد در دعاهاي بسيار اين روش را مطرح كردهاند؛ دعاي سي و يكم به توبه، و دعاهاي ديگر نظير دعاي طلب مغفرت، دعاي طلب عفو و دعاي پناه بردن به خدا، به روش گرايش به توبه اشاره دارد.امام سجاد فرمودهاند: توبه توفيقي است الهي كه انسان گناهكار به آن دست مييابد و از طريق آن به مقام غفاريت حق تعالي پناه مي برد و حالت استغفار واقعي را تحصيل مي‌كند و دل خود را تطهير مينمايد. توبه به عنوان يك روش تربيتي، با دميدن روح اميد در كالبد مأيوس و خسته انسان، انگيزه اصلاح رفتارها را در فرد ايجاد و تقويت مي‌كند.
3-روش رفتاري:
از جمله روش نيكي در برابر بدي، روش مدارا با والدين و با همسايگان و روش تكريم و احترام. روش نيكي در برابر بدي: راه تربيت و اصلاح بديها منحصر به تنبيه و كيفرنيست، بلكه به وسيله بخشش و احسان نيز ميتوان به اصلاح بديها پرداخت و اين احسان، بعنوان نوعي تنبيه محسوب ميشود و طرف را به اظهار ندامت وادار مينمايد. بايد شرايط و زمان و مكان را در نظر داشت، تا آثار سويي برجاي نگذارد.
اهداف تربيتي در صحيفه سجاديه:
هدف نهايي: از نظر امام سجاد، هدف نهايي، ارتباط داشتن با خدا و در تمام لحظات زندگي به ياد خدا بودن است. اهداف واسطهاي –كه وسيله‌اي براي رسيدن به هدف نهايي هستند- را هم ميتوان در نظر گرفت كه خود به سه دسته كلي تقسيم مي‌شوند:
الف) اهداف تربيتي صحيفه در خصوص ارتباط انسان با خدا: منشأ آن معرفت، و ادامه و تحصيل آن عبادت، شكرگزاري و توكل ميباشد.
معرفت خدا: تخلق به اخلاق الهي،كسب ايمان و تقوي، توكل به خدا و… همه در گرو شناخت هرچه كاملتر اوست. در اولين دعا، امام سجاد ضمن حمد و سپاس خداوند، به شناساندن خدا مي‌پردازد. همچنين در فرازهاي نخستين دعاي عرفه، امام (ع) به خداشناسي مي‌پردازد و ميفرمايد: «تويي آنكه در آفريدنت، شريكي ياريت نكرده و در كارت (آفريدن هرچيز) وزير و معاوني تو را ياري ننموده، و مانندي براي تونبوده است». اين معرفت الله، از الطاف خدا به مؤمنين است.
ب ) اهداف تربيتي صحيفه درخصوص ارتباط انسان با خود : اهداف گرايشي است؛ گرايشهاي مختص انسان (خداجويي و فضيلت‌خواهي) و گرايشهاي مشترك بين انسان و حيوان (خوردن، آشاميدن و غرايز جنسي).
پرورش حس خداجويي: براي تقويت خداجويي ابتدا بايد به بر طرف كردن موانعي همچون گرايشهاي پست، غرايز حيواني و اشتغالات روزمره كه انسان را از شناخت خداي متعال باز مي‌دارد، بپردازيم. در مرحله بعد بايد گرايش فوق هدايت و راهنمايي شود تا فقط به پرستش خدا بپردازيم.
ضعف و ناتواني ذاتي انسان در اداره امورش، مهمترين عامل در راهيابي انسان به خالق خود است. در صورتي پرورش حس خداجويي ميسر ميشود كه انسان دائماً نقصان و فقر وجودي خود، و غنا و بينيازي خداوند را متذكر شود.
ج) اهداف تربيتي صحيفه در خصوص ارتباط انسان با ديگران: بايد توجه داشته باشيم كه ارتباط انسان با ديگران داراي چه جنبهاي است: اجتماعي، سياسي يا اقتصادي.
نحوه ارتباط انسان با والدين داراي جنبه اجتماعي است. در دعاي بيست و چهارم، امام سجاد دعا براي والدين را عنوان كرده و به مقام و شخصيت والاي پدر و مادر، و وظايف فرزندان در قبال آنان، اشاره نموده است.
يكي ديگر از اهداف تربيتي در خصوص ارتباط با والدين، حق‌شناسي و سپاسگزاري است. در فرازهاي دهم و يازدهم دعا نيز به زحمات و تلاشهايي كه والدين متحمل شدهاند اشاره مي‌كند، سپس درحقشان طلب پاداش و غفران مي‌كند.
صحيفه سجاديه يكي از كتابهاي ادعيه امام سجاد (ع) ميباشد كه بسيار جامع و كامل است و از منبعي سرچشمه ميگيرد كه مصون از هرگونه اشتباه و خطاست و زبان آن در قالب نيايش بوده كه فراخور درك هر خواننده قابل فهم و بهره‌گيري است. دربارة اين صحيفه تحقيقاتي شده كه اولاً بيشتر در قالب شرح و توضيح لغات و جملات بوده و در آنها تجزيه و تحليل تربيتي كمتر صورت گرفته است، ثانياً پژوهشهاي صورت گرفته، نتوانسته خلأ و نيازهاي مربيان و جوامع شيعي را در برخورداري از انديشههاي تربيتي امام سجاد(ع) بر طرف نمايد. لذا در اين نوشتار برآنيم، به طور اختصار، بسترها و خلأهاي موجود را با ارائه مطالب جديد، مهيا و مرتفع نماييم.
مباني تربيتي در صحيفه سجاديه:
مباني : در واقع رفتارها و منشهاي درست و نادرست انسانها مباني است كه در صحيفه سجاديه عنوان شده. آن مباني عبارتند از: 1-خود دوستي، 2-خدا دوستي، 3-كمال خواهي، 4-ميل به جاودانگي، 5-خوف و رجا، 6-غفلت، 7-دنيا دوستي، 8-اختيار.
خود دوستي : انسانها بيش از همه خود را دوست دارند كه اگر اين خود دوستي در مسير صحيح هدايت شود، انسان را به كمال، سعادت و… ميرساند ولي اگر در مسير صحيح آن هدايت نشود، به سقوط اخلاقي منجر ميشود و موجب حرص، غرور و خود پرستي ميشود.
خداخواهي و خداجويي: انسانها فطرتاً خداجو هستند و هرچقدر از راه اصلي منحرف شده باشند، باز هم فطرت آنها خدا را ميطلبد. امام سجاد (ع) در صحيفه سجاديه، در دعاهاي بيستم، بيست و يكم، بيست و هشتم، پنجاهم و دعاهاي بسيار ديگر، به اين ويژگي فطري انسان مي‌پردازد. هدف امام از طرح مفهوم خداخواهي توجه دادن انسانها به فطرت خداجويشان است. اين گرايش، ازطريق توجه دادن انسان به خدا، در اصلاح رفتارهاي وي تأثيرگذار است .
دنيادوستي : عشق ورزيدن به دنيا از ويژگيهاي انسان است كه يكي از دلايل آن علاقه به جاودانگي ميباشد. امام سجاد (ع) در صحيفه سجاديه راجع به دنيا دوستي دو نگرش را مطرح كردهاند؛ نگرش اول: مذمت دنيا دوستي و نگرش مستقل به دنيا؛ نگرش دوم: درخواست دنيا براي عبادت و بندگي خدا، يعني مقدمه بودن دنيا براي آخرت.
ويژگي و نگرش دوم به عنوان يك مبناي تربيتي در صحيفه سجاديه عنوان شده است.
غفلت : انسانها بعضي اوقات به يكسري چيزها بيشتر اهميت ميدهند و اين باعث ميشود از انـجام امـور ديگر باز بمانند. امام سجاد موارد غفلت را اينگونه بيان كردهاند:
1.غفلت از خود
2.غفلت از انجام وظايف و واجبات الهي
3.غلفت از عالم پس از مرگ
4.غلفت از وعيد
5.غلفت از نعمتها
6.غلفت از خدا كه مهمترين است و اين غلفت منشأ خود فراموشي و خدا فراموشي است.
اصول تربيتي در صحيفه سجاديه:
اصول در واقع تدابير تربيتي را اعتبار مي‌بخشد و هدايت مي‌كند. اصول مبتني بر مباني است.
1- اصل كنترل و هدايت: اين اصل مبتني بر مباني خداجويي، خود دوستي و جادوان‌خواهي است. با توجه به خداجو بودن، انسان بايد به سوي توحيد هدايت شود و با خود دوستي، بايد مطيع و محب خدا شود. امام سجاد (ع) در دعاهاي خود، از جمله در دعاي بيستم، موارد خود‌‌دوستي و كنترل آن را بيان مي‌كند و بر اساس جاودان‌خواهي انسان دل به دنيا نميبندد، چون اطمينان دارد كه آخرت هم هست و دنيا مقدمه‌اي براي آخرت است.
2- اصل تقوا: اين اصل مبتني بر مبناي خوف و بيم است. در حقيقت اين خوف و ترس كنترل خواهد شد؛ يعني ترس از خدا، تقوا و پرهيز از گناه، از مهمترين اصول تربيتي در صحيفه ميباشد.
3- اصل تذكر: اين اصل مبتني بر مبناي غفلت است. اين اصل بايد انسان را از خواب غفلت بيدار كند. امام سجاد (ع) در دعاي هشتم (پناه بردن به خدا)، دعاي دوازدهم (اقرار به گناه) و دعاي سي و نهم (طلب عفو)، ضمن اشاره به اين ويژگي غلفت در انسان، راه غفلت‌زاديي را ذكر مي‌كند. امام سجاد (ع) نقش و آثار مهم ذكر را چنين بيان ميفرمايند:
1. ياد خدا ماية شرافت انسان است .
2. ياد خدا مانع از رذايلي است كه شيطان در دل انسان ميافكند .
3. ياد خدا موجب سلامت قلب ميشود.
4. ياد خدا انسان را از غلفتزدگي بازميدارد.
4-اصل زهد : اين اصل مبتني بر مبناي دنيادوستي است. انسان را از گوشهگيري بيش از حد منع مي‌كند و گريز از دنيا و زهد در حد معقول را عرضه مي‌كند كه افراطي در آن نباشد.
بر اساس بيان امام (ع)، زاهد كسي است كه اين دو نشانه را دارا باشد:
1.به دنبال آنچه از دنيا به او داده شود، شاد نگردد.
2.در پي آنچه از دنيا، از وي باز داشته ميشود، ناراحت نشود.
حب دنيا را از خود دوركردن و ياد خدا و آخرت بودن، از نشانههاي زهد است.
روشهاي تربيتي در صحيفه سجاديه:
روشهاي تربيتي نسبت به اصول و مباني كاربرديتر هستند و به سه نوع تقسيم مي‌شوند: روشهاي شناختي، گرايشي و رفتاري.
1- روشهاي شناختي:
الف) روش اعطاي بينش كه خود بر سه قسم است: بينش در مورد دنيا، بينش در مورد حقيقت انسان، بينش در مورد مرگ و معاد.
افرادي هستند كه فكر ميكنند فقط زندگي در اين دنيا است و بس، و بر اين اساس به خطا و اشتباه ميروند؛ اولاً دچار پوچ انگاري در دنيا مي‌شوند، ثانياً نااميدي و يأس به آنها غلبه مي‌كند. صحيفه سجاديه از يك زندگي جادوانه خبر ميدهد و انسانهاي با اين ديد را آگاهي مي‌بخشد كه “دنيا مقدمه‌اي است براي زندگي آخرت” ( براي رسيدن به مقام قرب الهي).
ب) روش ياد خدا
2-روش گرايشي:
روشهاي گرايشي، روشهاي تربيتي‌اي هستند كه هدايت و كنترل گرايشهاي انحرافي را برعهده دارند و عبارتند از : روش توبه، روش كم شمردن خوبيها و زيان شمردن بديها و روش ياد آوري نعمتها.روش توبه: امام سجاد در دعاهاي بسيار اين روش را مطرح كردهاند؛ دعاي سي و يكم به توبه، و دعاهاي ديگر نظير دعاي طلب مغفرت، دعاي طلب عفو و دعاي پناه بردن به خدا، به روش گرايش به توبه اشاره دارد.امام سجاد فرمودهاند: توبه توفيقي است الهي كه انسان گناهكار به آن دست مييابد و از طريق آن به مقام غفاريت حق تعالي پناه مي برد و حالت استغفار واقعي را تحصيل مي‌كند و دل خود را تطهير مينمايد. توبه به عنوان يك روش تربيتي، با دميدن روح اميد در كالبد مأيوس و خسته انسان، انگيزه اصلاح رفتارها را در فرد ايجاد و تقويت مي‌كند.
3-روش رفتاري:
از جمله روش نيكي در برابر بدي، روش مدارا با والدين و با همسايگان و روش تكريم و احترام. روش نيكي در برابر بدي: راه تربيت و اصلاح بديها منحصر به تنبيه و كيفرنيست، بلكه به وسيله بخشش و احسان نيز ميتوان به اصلاح بديها پرداخت و اين احسان، بعنوان نوعي تنبيه محسوب ميشود و طرف را به اظهار ندامت وادار مينمايد. بايد شرايط و زمان و مكان را در نظر داشت، تا آثار سويي برجاي نگذارد.
اهداف تربيتي در صحيفه سجاديه:
هدف نهايي: از نظر امام سجاد، هدف نهايي، ارتباط داشتن با خدا و در تمام لحظات زندگي به ياد خدا بودن است. اهداف واسطهاي –كه وسيله‌اي براي رسيدن به هدف نهايي هستند- را هم ميتوان در نظر گرفت كه خود به سه دسته كلي تقسيم مي‌شوند:
الف) اهداف تربيتي صحيفه در خصوص ارتباط انسان با خدا: منشأ آن معرفت، و ادامه و تحصيل آن عبادت، شكرگزاري و توكل ميباشد.
معرفت خدا: تخلق به اخلاق الهي،كسب ايمان و تقوي، توكل به خدا و… همه در گرو شناخت هرچه كاملتر اوست. در اولين دعا، امام سجاد ضمن حمد و سپاس خداوند، به شناساندن خدا مي‌پردازد. همچنين در فرازهاي نخستين دعاي عرفه، امام (ع) به خداشناسي مي‌پردازد و ميفرمايد: «تويي آنكه در آفريدنت، شريكي ياريت نكرده و در كارت (آفريدن هرچيز) وزير و معاوني تو را ياري ننموده، و مانندي براي تونبوده است». اين معرفت الله، از الطاف خدا به مؤمنين است.
ب ) اهداف تربيتي صحيفه درخصوص ارتباط انسان با خود : اهداف گرايشي است؛ گرايشهاي مختص انسان (خداجويي و فضيلت‌خواهي) و گرايشهاي مشترك بين انسان و حيوان (خوردن، آشاميدن و غرايز جنسي).
پرورش حس خداجويي: براي تقويت خداجويي ابتدا بايد به بر طرف كردن موانعي همچون گرايشهاي پست، غرايز حيواني و اشتغالات روزمره كه انسان را از شناخت خداي متعال باز مي‌دارد، بپردازيم. در مرحله بعد بايد گرايش فوق هدايت و راهنمايي شود تا فقط به پرستش خدا بپردازيم.
ضعف و ناتواني ذاتي انسان در اداره امورش، مهمترين عامل در راهيابي انسان به خالق خود است. در صورتي پرورش حس خداجويي ميسر ميشود كه انسان دائماً نقصان و فقر وجودي خود، و غنا و بينيازي خداوند را متذكر شود.
ج) اهداف تربيتي صحيفه در خصوص ارتباط انسان با ديگران: بايد توجه داشته باشيم كه ارتباط انسان با ديگران داراي چه جنبهاي است: اجتماعي، سياسي يا اقتصادي.
نحوه ارتباط انسان با والدين داراي جنبه اجتماعي است. در دعاي بيست و چهارم، امام سجاد دعا براي والدين را عنوان كرده و به مقام و شخصيت والاي پدر و مادر، و وظايف فرزندان در قبال آنان، اشاره نموده است.
يكي ديگر از اهداف تربيتي در خصوص ارتباط با والدين، حق‌شناسي و سپاسگزاري است. در فرازهاي دهم و يازدهم دعا نيز به زحمات و تلاشهايي كه والدين متحمل شدهاند اشاره مي‌كند، سپس درحقشان طلب پاداش و غفران مي‌كند.