پیش‏گویی و پیش‏بینی، آینده‏نگری

این واژه دارای معانی مختلفی است . در شرح آن در كتب لغت می‏خوانیم: عمل و كار شخص "پیش‏گو پیش گوینده" ، كهانت، غیب گویی و اخبار از آینده را "پیش‏گویی" گویند . (1) در زبان عربی و ادبیات عرب، به ویژه در آیات و روایات، دو واژه "غیب" و "نبا غیبی خبرهای غیبی"از رایج‏ترین الفاظی هستند كه در مفهوم "پیش‏گویی" به‏كار می‏روند . علامه‏ی شهرستانی می‏گوید: غیب در زبان عربی اسم معنی و به معنی حاضر و شاهد نبودن است ... شهود كنایه از آن چیزی است كه بتوان با حواس ظاهری آن را درك كرد . حضور هم به این معناست . غیب مثل غایب، به معنی آن چیزی است كه به وسیله حواس ظاهری درك نمی‏شود . به همین دلیل است كه مسافر را غایب گویند ... (2)
واژه "ملاحم" نیز از جمله واژه‏هایی است كه در زبان عربی در مفهوم "پیش‏گویی‏ها" به‏كار رفته است . نوع افراد و شخصیت‏های علمی كه در گذشته، در زمینه‏ی "پیش‏گویی‏ها" كتابی نگاشته‏اند، نام كتابشان را "الملاحم" نهاده‏اند، مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی، در كتاب نفیس خود، از بیست و چهار نوع "الملاحم" نام می‏برد . (3)

تفاوت پیش‏گویی با آینده‏نگری

گاهی اوقات به دلیل عدم توجه به مباحث قرآنی و كلامی، دو واژه‏ی "پیش‏بینی" و "آینده‏نگری" به جای "پیش‏گویی" و یا به عنوان واژه‏های مترادف و هم معنی با آن به‏كار می‏روند . در حالی‏كه با اندك دقتی روشن می‏شود كه "پیش‏گویی" با هر یك از دو واژه دیگر، تفاوت دارد:
"آینده‏نگری" به مساله‏ی تدبیر و سیاست‏گذاری نسبت‏به آینده‏ی بشریت اطلاق می‏شود، اما در پیش‏گویی‏های قرآنی، اصلا نظر و توجهی به برنامه‏ریزی خاص و یا طراحی ویژه‏ای نسبت‏به آینده‏ی تاریخ جوامع بشری نیست، بلكه در آن تنها به بیان آنچه كه خواهد شد می‏پردازد، نه چگونه باید باشد، و یا چگونه اداره خواهیم نمود . به بیان دیگر، مقصود از "آینده‏نگری" در قرآن این است كه خداوند بشریت آینده را به شكل خاصی اداره خواهد نمود:
خداوند به كسانی كه از میان شماایمان آورده و عمل شایسته انجام داده‏اند، وعده داده است كه آنان را در زمین جانشین كند، چنان كه اسلاف‏شان را نیز جانشین نمود، و دینشان را، كه برای ایشان پسندیده است، تمكین و استقرار بخشد، و خوفشان را به امنیت تبدیل كند ... (نور: 55)
ما می‏خواهیم بر مستضعفان زمین، منت گذارده، آنان را پیشوایانی قرار دهیم و وارثانشان كنیم، و در زمین به آنان تمكین بخشیم ... (قصص: 6 - 5)
همانا زمین ملك خداست و به هر كس از بندگان خویش بخواهد وامی گذارد، و سرانجام نیك از پرهیزكاران است . (اعراف: 128)
بلكه حق را روی باطل پرتاب می‏كنیم تا آن را درهم بشكند و یك‏باره نابود شود ... (انبیا: 18)
ما پیامبران خویش را باكسانی كه ایمان آورده‏اند، در زندگی دنیا یاری می‏كنیم (غافر: 15)
اما هدف قرآن در مساله‏ی "پیش‏گویی" این است كه بگوید: چه خواهد شد، و چه حوادث و وقایعی رخ خواهد داد . همانند آیاتی كه خبر از شكست رومیان داده‏اند (روم: 2 - 6) و یا آیاتی كه پیروزی مسلمانان در جنگ بدر و غیره را نوید داده‏اند (انفال: 7 - 36) و نیز آیاتی كه خبر از فتح مكه می‏دهند . (فتح: 27)
با اندكی تامل در این دسته از آیات مربوط به پیش‏گویی‏ها، به روشنی به دست می‏آید كه مقصود در هیچ یك از آن‏ها، بیان برنامه‏ریزی و اعمال تدبیر خاص نسبت‏به آینده‏ی تاریخ بشر نیست .

تفاوت پیش‏گویی با پیش‏بینی

اگر چه در عنوان "پیش‏بینی" نیز توجه به آینده مطرح است، ولی اهل لغت معتقدند كه این واژه‏ی با واژه "پیش‏گویی" تفاوت دارد . در فرهنگ معین، چنین می‏خوانیم:
"پیش بینی" حدس زدن وقایع آینده است، از علل و اسباب و قراین موجود، مثلا یك پزشك گاهی از دیدن احوال بیماری می‏تواند بگوید كه او بهبود خواهد یافت و یا خواهد مرد . در جنگی كه میانه‏ی دو دولت در می‏گیرد، از اندازه‏ی نیروی آن دو و پافشاری سپاهیان و غیره می‏توان گفت: فاتح و یا مغلوب كیست؟ و آن (اگر چه به معنی دریافت و گفتن حوادث قبل از وقوع آن‏ها، و غیب گویی، آمده، ولی) در اصل با پیش‏گویی كه از پیش گفتن وقایع آینده از طریق علوم مكنونه (آگاهی‏های سری) است، فرق دارد ... " پیش‏بینی" اعم است و شامل "پیش‏گویی" و اخبار پیش از وقوع هم می‏شود . مثلا، من باران این ماه را به واسطه‏ی شدت گرمای گذشته پیش‏بینی كرده بودم ... " (4)
بنابراین، می‏توان گفت: دو تفاوت اساسی بین "پیش‏گویی" و "پیش‏بینی" وجود دارد:
1 . "پیش بینی" اعم از پیش‏گویی است . شخص "پیش‏گو"، كننده‏ی آنچه را كه مورد پیش‏گویی قرار داده و بدان دست‏یافته است، ابراز و اظهار می‏كند و آن‏را با زبان و قلم برای دیگران بازگو می‏نماید، اما شخص "پیش‏بین" ممكن است آنچه را پیش بینی نموده و به آن رسیده است، اظهار ننماید و به عكس، چه بسا، پس از وقوع حادثه می‏گوید: "من قبل از این چنین حدس می‏زدم، و پیش‏بینی می‏نمودم" .
2 . در "پیش بینی" وجود زمینه و آماده بودن مقدمات و غیره ضرورت دارد (به شكل و نوع حقیقیش ، مخصوصا پیش‏گویی‏های قرآنی و انبیا و امامان و اولیای خاص الهی) از هر گونه "حدس" به دور است . آنچه را كه شخص "پیش‏گو" می‏گوید، با قطع و یقین می‏گوید، یافته های واقعی را خبر می‏دهد، آنچه را كه با درك و شعور خاص باطنیش به دست آورده و اطلاع پیدا كرده است، بازگو می‏نماید .

پی‏نوشت‏ها:

1 . دهخدا، علی‏اكبر، لغت نامه، ذیل كلمه‏ی پیش‏گویی، به نقل از: تمدن اسلام ، جرجی زیدان، ج 3، ص‏16; معین ، دكتر محمد، فرهنگ‏معین، ج‏1، ص‏17، چ 1360، چاپ‏خانه سپهر تهران، ص‏917
2 . سبحانی، جعفر1402 ه - ق، چاپخانه‏ی خیام تهران، مفاهیم القران، ج 3 ص‏378، به نقل از " المعجزه الخالده" ، السید هبه الدین الحسینی الشهرستانی، چ دوم، چ معارف بغداد، ص 74 .
3 . تهرانی، شیخ‏آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف‏الشیعه، ج 22، ص 187 - 190
4 . معین، محمد فرهنگ معین، ج 1، ص 917، ج چهارم، 1360، چاپ سپهر تهران، ص‏917
- برای اطلاع بیش‏تر در این زمینه ر . ك . به: نگاهی به پیش گویی در قرآن، سید حسین شفیعی، معرفت 3 و 4