امروز با پيشرفت هايى كه در فناورى اطلاعات و ارتباطات حاصل شده و نيز اثرگذارى اين فناورى بر جوانب مختلف زندگى و ظهور عصر ديجيتال كه به موج چهارم مشهور شده است، تغيير در زمينه هاى مختلف زندگى امرى اجتناب ناپذير شده و در صورت ناسازگارى سازمانها با اين تغييرات ناكارآمدى سازمان ها بيش از پيش مشهود خواهد بود كه بازاريابى و تجارت و دولت الكترونيكى نمونه هايى از اين تأثيرگذارى است. يكى از آرمان هاى در حال تحقق عصر ارتباطات و اطلاعات، دولت الكترونيكى (government - E ) است.واژه دولت الكترونيكى هرچندتازه وارد، اما سريعاً در حال پيشرفت است. واژه دولت الكترونيكى كه بيش از چهار سال از عمر آن نمى گذرد مفهوم خاصى به خود گرفته است، هرچند عده اى دولت الكترونيكى را يك نوع تجارت الكترونيكى در محدوده شهر و يا كشور مى دانند و بعضى ها نيز دولت الكترونيكى را انقلابى همپايه انقلاب صنعتى مى دانند اما به هر حال ايده خدمات شبانه روزى در تمامى اوقات - حتى روزهاى تعطيل - با ظهور دولت الكترونيكى عملى شده است.

تاريخچه پيدايش دولت الكترونيك

روند شكل گيرى دولت الكترونيكى بدين گونه آغاز شد كه در طول نيمه دوم دهه ۱۹۹۰ بخش خصوصى كشور آمريكا مسئول ايجاد دولت الكترونيكى شد. وجود شبكه جهانى گسترده اينترنت (World wide web) به شكل گيرى برخى اقدام هاى تجارى در شركت ها منجر شد و نتايج خوب و قابل سنجشى نيز از اين اقدام ها حاصل آمد. يكى از مهمترين اين نتايج افزايش اثربخشى كاركنان در سازمان ها بود، به گونه اى كه در بازده كارى آنها افزايش قابل ملاحظه اى به وجود آمد؛ به عنوان نمونه در سال ۱۹۹۹ ميانگين بازده كارى در هر ساعت براى هر فرد پنج درصد افزايش يافت. هنگامى كه فناورى وب جهانى در اكثر بخش هاى خصوصى به كار گرفته شد، دولت از اين حركت عقب ماند، لذا توجه دولت به اين مسأله معطوف شد كه ارائه خدمات به شهروندان به صورت الكترونيك بسيار آسان تر خواهد بود. وينتون سرف (Vinton cref) كه به عنوان يكى از پايه گذاران وب جهانى مشهور شده است اين پيشنهاد را به دولت ها داد كه «لطفاً از فناورى IT استفاده كنيد. اجازه دهيد كه خدمات تان بيشتر در دسترس باشد، همچنين هرگز از فناورى اينترنت نهراسيد اما هميشه براى آن برنامه ريزى كنيد». لذا شهر گولدن به اين نياز استراتژى پى برد و در سال ،۲۰۰۱ برنامه ريزى استراتژيك براى تبديل اين شهر به يك شهر الكترونيك و نيز پايه گذارى دولت الكترونيك به جاى دولت حاكم بر اين شهر آغاز شد.

اهداف دولت الكترونيك

هدف دولت الكترونيكى ارائه خدمات بهتر و بيشتر با هزينه كمتر و اثربخشى بالاتر است كه اين هدف كلى از تأسيس يك دولت الكترونيكى است اما مى توان اهداف جزيى تر زير را درباره شكل گيرى اين گونه دولت ها برشمرد:
۱- ارائه خدمات يكپارچه:خدماتى كه دولت ها ارائه مى دهند در دولت الكترونيكى به صورت يكپارچه ارائه خواهد شد.
۲- ارائه خدمات با ارزش افزوده:دولت الكترونيكى، دولت ها را در ارائه خدمات منسجم كمك مى كند تا به جاى سرگردان شدن ارباب رجوع در ادارات كارهاى ادارى خود را از يك نقطه آغاز و در همان نقطه به پايان برسانند.
۳- ارائه خدمات شخصى:دولت الكترونيكى قادر است نسبت به بازسازى روابط ميان خود و مردم اقدام كند. در واقع به جاى ارائه خدمات يكسان براى همه - دولت الكترونيكى مى تواند به كمك فناورى هاى اطلاعات و ارتباطات (ICT) با مردم به صورت افرادى غيريكسان عمل كرده و آنها را به صورت شخصيت هايى مستقل كه خواهان سرويس هاى غيريكسانى هستند در نظر گرفته و به آنها خدمات شخصى ارائه دهد (customize).
۴- ارائه خدمات با سرعت بيشتر:هدف از دولت الكترونيكى روبرو شدن شهروندان با سيستمى سريع و ساده براى راحتى دست يافتن به هدف مورد نظرشان است.
۵- توسعه فناورى:با دسترسى به فناورى هاى نو به سازمان ها و شركت هاى دولتى كمك مى شود تا توسعه ساختارى را از طريق مدل هاى ديجيتالى فراهم كند و باتركيب آنها در سيستم هاى مديريت سنتى شاهد تغييرات شگرفى در اين حوزه باشند.
۶- از ميان بردن شكاف ديجيتالى: با از ميان بردن طبقات ديجيتالى دولت ها اين امكان را دارند تا دسترسى به فناورى هاى جديد را براى عموم مردم از طريق دوره هاى مختلف مهيا كنند.

تعاريف دولت الكترونيكى

با توجه به مطالب ارائه شده مى توان تعاريف مختلفى از دولت الكترونيكى ارائه داد كه نمونه هاى زير مواردى از آنهاست:
۱- دولت الكترونيك روشى براى دولت ها به منظور استفاده از فناورى هاى جديد است تا امكانات لازم براى دسترسى مناسب به اطلاعات مورد نياز و خدمات دولتى و ارائه فرصت هاى يكسان براى شهروندان در فرآيندها و نهادهاى مدنى را فراهم كند.
۲- دولت الكترونيكى آغاز دوران مجازى (cyber time) يا موج چهارم است.
۳- دولت الكترونيك يعنى كاربرد شبكه وب جهانى (world wide web) از سوى سازمان ها و ادارات دولتى به منظور ارائه خدمات به مشتريان.
۴- مفهوم دولت الكترونيك به معناى استفاده سهل و آسان از فناورى اطلاعات (IT) به منظور توزيع خدمات دولتى بدون واسطه به مشترى و در طول شبانه روز
(۳۶۵ * ۲۴ * ۷) است.

موانع شكل گيرى دولت الكترونيكى

در راه شكل گيرى و ايجاد دولت الكترونيكى موانعى وجود دارد كه به شرح زير است:
۱- عدم حمايت مديران ارشد سازمانى از شكل گيرى دولت الكترونيكى
۲- عدم احساس نياز به تشكيل دولت الكترونيكى
۳- هزينه هاى سنگين راه اندازى چنين دولتى مشتمل بر هزينه هاى ايجاد، نگهدارى و توسعه شبكه ها و پايگاه هاى اطلاع رسانى در سطح كشور
۴- كمبود نيروهاى متخصص در رشته فناورى اطلاعات و ارتباطات
۵- نحوه ارائه اطلاعات درخواستى مشتريان به صورت قابل دسترس براى آنها
۶- عدم توانايى در مرزبندى اطلاعات محرمانه و غيرمحرمانه
۷- مشكلات مربوط به حفاظت از اطلاعات شخصى افراد و سازمان ها
۸- راهكارهاى دسترسى كاربران به دولت الكترونيك
۹- كمبود سواد رايانه اى در مورد كاربران
۱۰- مشكلات تحليل و مهندسى مجدد اطلاعات سازمان ها به منظور الكترونيكى كردن دولت

ساختار دولت الكترونيك

ستون اصلى دولت الكترونيكى رابطه اى است كه با شهروندان، شركت ها، كاركنان و مؤسسات دولتى برقرار مى شود و اين ارتباطات است كه روح دولت الكترونيك را تشكيل مى دهد. دولت الكترونيك براى خدمات دهى به شهروندان ، واحدهاى خصوصى و شركت هاى دولتى ديگر از كانال هاى مختلفى استفاده مى كند كه خود به روابطى ميان دولت و ساير اركان جامعه منتهى مى شود كه در گروه هاى زير دسته بندى مى شود:
(government to Business G2B:)رابطه اى كه ميان دولت و شركت هاى خصوصى برقرار مى شود كه در آن دولت سرويسى را به آن سازمان ارائه مى دهد، مانند ارائه مجوز و گواهينامه ها، انجام خريد و فروش كالاها و خدمات و غيره.
(government to citizenG2C:) رابطه دولت با شهروندان كه در اين رابطه دولت خدماتى را به شهروندان ارائه مى دهد، در اين نوع رابطه دولت سرويس هاى درخواستى شهروندان را به صورت رايگان بر روى شبكه قرار مى دهد.
(citizen to government C2G:) ارتباطى ميان دولت و مردم كه در آن شهروندان اطلاعاتى را به دولت ارائه مى دهند، به عنوان نمونه اى كاربردى مى توان به انتخابات الكترونيكى اشاره كرد.
(government to government G2G:) رابطه اى درون سازمانى ميان ادارات دولتى و يا ميان دولت هاى مختلف كه در آن هر يك از سازمان ها يا دولت ها اقدام به ارائه سرويس مى كنند و يا روابطى را بر روى شبكه جهانى به وجود آورند.
(government to Employer G2E: )رابطه ميان دولت و كارمندانش است كه شامل سرويس هايى است كه در رابطه با شغل كارمندان بر روى شبكه جهانى در اختيار آنها قرار مى گيرد.
اين سرويس ها شامل امور مالياتى، حقوقى و مالى است. رسيدگى به عملكرد پرسنل و ارتباطات درون سازمانى در جهت كاهش بوروكراسى هاى بى مورد ادارى و جلوگيرى از اتلاف زمان و افزايش بهره ورى در سازمان نيز از مصاديق G2E است.

جايگاه ايران در دولت الكترونيكى

دولت الكترونيك در ايران داراى متولى مستقلى نيست، اما در بعضى زمينه ها فعال است. نزديك به هزار سايت دولتى ايرانى فعال است كه با وجود همه كاستى ها و نقص هايى كه دارند بخشى از بار دولت الكترونيكى را بر دوش مى كشند.دفاتر مختلف دولت الكترونيك كه در شهرهاى مختلف راه اندازى شده است، خدمات و سرويس هايى هر چند محدود به شهروندان ارائه مى دهند. اعطاى وام ها و تسهيلاتى از طريق طرح تكفا به سازمان ها و شركت هاى خصوصى در حوزه IT تأثير مستقيمى در گسترش دولت الكترونيكى در ايران خواهد داشت. اما اين تلاش ها در گستره جهانى تلاشى اندك به حساب مى آيد.

مراحل تكامل دولت الكترونيك

در روند گسترش سرويس هايى كه دولت الكترونيك به جامعه ارائه مى دهد، دولت بايد از مراحل مختلفى عبور كند كه اين مراحل در چهار بخش زير تقسيم بندى مى شود:
۱- به وجود آمدن web site دولتى كه شامل اطلاعاتى در مورد سازمان هاى مختلف است.
۲- ايجاد web site هاى دولتى كه شامل سازمان ها در يك محيط تعاملى هستند.
۳- ايجاد web site هايى كه به سرويس گيرندگان اين اجازه را مى دهند كه بتوانند به اطلاعات شخصى مورد نياز دست يابند.
۴- گسترش web siteها و شبكه هايى كه دائماً به شهروندان خدمات ارائه مى دهند و شامل سازمان هاى زيادى هستند كه توسط اين شبكه به يكديگر متصل شده اند.

مزاياى دولت الكترونيك

دولت الكترونيك امكانات فراوانى را براى تحقق حكومت مدارى خوب فراهم مى كند و با به كارگيرى فناورى هاى جديد به بهبود فرايندهاى ارائه خدمات عمومى، تسريع ارائه خدمات، پاسخگوتر شدن دولت، شفافيت اطلاعات، كاهش فاصله ميان مردم و دولت، مشاركت شهروندان در تصميم گيرى هاى عمومى، گسترش عدالت اجتماعى از طريق فرصت هاى برابر براى افراد، ارتباط مستقيم با مقام هاى دولتى، صرفه جويى در زمان، حمل و نقل، ساعات كار، هزينه هاى خدمات و منابع انرژى، امكان ارائه خدمات در هر مكان و هر زمان، افزايش كارآيى، كوچك سازى دولت، تسهيل اخذ اطلاعات و خدمات از سوى شهروندان و نيز به وسيله دولت، تسهيل فرايندهاى كارى سازمان ها كمك مى كند