استاد جغرافیای شهر

استاد فقید دكتر مصطفی مؤمنی در 1319ش در آزندریان ملایر دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در همانجا و تحصیلات متوسطه را در ملایر و همدان به پایان رساند. علاقه‌ی او به تاریخ و جغرافیا، وی را به سوی تحصیل در دانشسرای عالی تهران در رشته‌ی تاریخ و جغرافیا سوق داد. او در 1341ش در این رشته مدرك لیسانس گرفت و در 1347ش موفق به اخذ درجه‌ی فوق لیسانس در رشته‌ی جغرافیای انسانی از دانشگاه تهران شد. وی دوره‌ی دكتری جغرافیا را در دانشگاه ماربورگ آلمان، با استادان مشهوری چون اهلرز (Eckrat Ehlers) گذراند و در 1355ش موفق به دریافت درجه‌ی دكتری شد. در همان سال، برای انتقال دانش و تجربه‌ی خود، به ایران بازگشت و در دانشگاه ملی (شهید بهشتی) مدیریت قسمت جغرافیای شهری و روستایی گروه جغرافیا را برعهده گرفت. استاد مؤمنی در مقاطع كارشناسی ارشد و دكتری، دروس « جغرافیا و برنامه ریزی شهری»‌ و «جغرافیا و برنامه ریزی روستایی» را تدریس می‌كرد و راهنمایی رساله‌های متعدد دكتری و پایان نامه‌های كارشناسی ارشد را برعهده داشت و علاوه بر اینها از اعضای هیئت تحریریه و داور مقالات در مجلات علمی - پژوهشی در حوزه‌ی جغرافیا بود.
دكتر مؤمنی از متخصصان و نظریه پردازان مسلّم در علم جغرافیای شهری، به خصوص درباره‌ی شهرهای اسلامی و سازمان فضایی مربوط به آنها بود. دقت نظر ایشان درباره‌ی شهرهای اسلامی، سازمان فضایی عناصر حكومتی و فضاهای سكونتی و عناصر عام المنفعه و زیارتی و اعتقادی این شهرها، و علل شكل گیری و چگونگی رشد و توسعه‌ی این شهرها درخور توجه و تأمل است.
در همه‌ی آثار دكتر مؤمنی نظریه‌ی تأثیر جهان بینی بر شكل گیری و تحولات شهرها به دقت تبیین شده است. وی آثار با ارزشی درباره‌ی شهرهای اسلامی و سازمان فضایی آنها در دوره‌های گوناگون تاریخی در اختیار دانشجویان جغرافیای شهری و دانش پژوهان علاقه مند به این رشته و برنامه ریزان امور شهری و مجریان و شهرسازان گذاشت. از جمله در رساله‌ی دكتری خود، با عنوان « ملایر و پیرامون؛ حوزه‌ی نفوذ، ساختار و كاركرد شهری كوچك در ایران»، به زبان آلمانی (چاپ مؤسسه جغرافیایی دانشگاه فیلیپس، ماربورگ آلمان غربی در 1355ش)، جدیدترین نظریه‌ها را درباره‌ی حوزه‌ی نفوذ شهرها بر پیرامون خود عرضه كرد. در 1357ش، رویکردی علمی به «فراز و فرود شهر هرمز» داشت. در 1362 ش، مقاله‌ی «تعریف، مواضع، موضوعات، هدف‌ها و كاربرد جغرافیا در نظام جمهوری اسلامی» را نوشت. از همه مهم‌تر توجه ایشان به موضوع وقف و تأثیر كمّی و كیفی آن بر اقتصاد و سازمان فضایی جامعه‌ی شهری بود كه نخستین بار در 1365ش در مقاله‌ی «جایگاه وقف و وقفنامه در ساختارشناسی فرهنگی، اجتماعی و كالبدی شهرها و روستاهای ایران» و سپس در طرح پژوهشی مربوط به جامعه‌ی شهری تفت به آن پرداخت. این طرح در 1378ش طرح برگزیده‌ی چهارمین دوره‌ی معرفی پژوهش فرهنگی سال شد و در دومین دوره‌ی معرفی پژوهش فرهنگی بین المللی نیز بهترین طرح شناخته شد. مقالات متعدد دكتر مؤمنی درباره‌ی وقف و تأثیر آن بر سازمان فضایی شهرهای اسلامی، كه در مجلات علمی - پژوهشی منتشر شده، بیانگر جهان بینی و نوع رویكرد وی درباره‌ی مسائل شهرهای اسلامی است. مقاله‌ی «ردیابی فرهنگ وحی در ساختارشناسی فرهنگی، اقتصادی و كالبدی دوره‌ی آغازین شهر دولت آباد ملایر» در 1365ش، رویكرد تازه‌ای به تأثیر جهان بینی اسلامی در شكل گیری شهرهای اسلامی بود. مقاله‌ی «جغرافیای جهان بینی؛ مورد: چهره آفرینی‌های جهان بینی در تهران» و مقاله‌ی «سرچشمه‌های جهان بینی و آیین شهرسازی ایرانی - اسلامی (بحثی در كاربرد تتبع در شهرپژوهی جغرافیایی) » و بسیاری مقالات دیگر در همین زمینه‌ها، دریچه‌های دیگری بود كه دكتر مؤمنی در 1372ش به جهان جغرافیای شهری گشود. دكتر مؤمنی موضوع جغرافیای شهری در ایران را با رویكردی علمی در كتاب «پایگاه جغرافیای شهری در ایران» مطرح كرد. این كتاب در هجدهمین دوره‌ی كتاب سال در سال 1379ش كتاب سال شد. ایشان در بهمن 1386 در جشنواره‌ی فارابی به خاطر هدایت و نظارت بر طرح پژوهشی تحت عنوان «تعامل فضا، فرهنگ و قدرت در سازمان یابی فضای شهر زاهدان» رتبه اول را كسب كردند.
استاد مؤمنی از 1375 تا 1377ش مدیر گروه جغرافیا در بنیاد دایرةالمعارف اسلامی بود و سپس به عنوان مشاور علمی این گروه به همكاری خود ادامه داد و با حضور در جلسات گروه و راهنمایی درباره‌ی ویژگی‌ها و عناصر شهرهای اسلامی، ساختار و كاركرد این شهرها با توجه به توزیع جغرافیایی آنها (از جمله واقع بودن در شمال افریقا، حوزه‌‌ی عثمانی، ایران، و شبه قاره‌ی هند)، شهرهای اسلامی در دوره‌ی استعمار و پس از استعمار و پس از استقلال كشورهای اسلامی، و همچنین معرفی منابع، بر غنای علمی و ارتقای سطح مطالعات جغرافیایی اعضای گروه می‌افزود. وی مقالات مهمی درباره‌ی بعضی شهرها تألیف كرده، كه از آن جمله است: « بغداد امروز» (نمونه‌ای از شهرهای حكومتی از صدر اسلام تاكنون)؛ «بندر ریگ» (نمونه‌ای از بندرهای كهن در خلیج فارس)؛ « تفت» (نمونه‌ای از شهرهای نواحی خشك و بیابانی مركز ایران)؛ «تهران» (نمونه‌ای از شهرهای نوپا و متأثر از پایگاه اداری و سیاسی و اقتصادی كشور با رشد غیرمترقبه‌ی سازمان فضاهای شهری) ‌و «تبریز» نمونه‌هایی از مقاله های چاپ شده ایشان در دانشنامه‌ی جهان اسلام است.
دكتر مؤمنی زندگی پرافتخار خود را وقف پژوهش درباره‌ی جغرافیای شهری، جغرافیای جهان بینی، جغرافیای فرهنگی و به ویژه تأثیر جهان بینی دینی بر فضای حیاتی كرد. این استاد پرتلاش و علاقه‌مند به رشد علمی و پژوهشی كشور، در 1386ش دیده از جهان فروبست. روحش شاد و یادش گرامی باد.
منبع: مؤمنی، مصطفی؛ (1389)، جهان اسلام، تهران: كتاب مرجع، چاپ اول.
منبع مقاله :
مؤمنی، مصطفی؛ (1389)، جهان اسلام، تهران: كتاب مرجع، چاپ اول