جغرافیای طبیعی

شهرستان تهران به مرکزیت شهر تهران، در مرکز استان تهران قرار دارد. از شمال به شهرستان‌های کرج و شمیرانات، از مشرق به شهرستان دماوند، از جنوب به شهرستان‌های ورامین و ری و اسلامشهر، و از مغرب به شهرستان‌های شهریار و کرج محدود می‌گردد.
این شهرستان حدود 1760 کیلومتر مربع وسعت دارد و دارای دو بخشِ کَن (به مرکزیت کن) و مرکزی (به مرکزیت تهران)، دو دهستان سولقان (به مرکزیت سولقان) و سیاهرود (به مرکزیت بومِهِن)، و دو شهر تهران و بومهن است.
ارتفاعات البرز مرکزی نواحی شمال و مشرق شهرستان را دربر می‌گیرد. نواحی مرکزی شهرستان در دامنه‌های این ارتفاعات قرار دارد و نواحی جنوبی در دشت واقع است. (1)
مهم‌ترین کوه‌های شهرستان عبارت‌اند از: آرو (مرتفع‌ترین قله: 3560 متر) در 52 کیلومتری شمال شرقی شهر تهران، تالون (مرتفع‌ترین قله: 3551 متر) در 32 کیلومتری شمال غربی، نَمِه (مرتفع‌ترین قله: 3050 متر) در حدود 18 کیلومتری شمال غربی، بندعیش (مرتفع‌ترین قله: 2560 متر) در 17 کیلومتری شمال غربی و کوه بَرجمالی (مرتفع‌ترین قله: 2251 متر) در حدود 21 کیلومتری جنوب شرقی شهر تهران. (2) از معادن فعال شهرستان تهران، معادن سنگ آهک مسگرآباد و غنی آباد در مشرق در نزدیکی کوه مسگرآباد، معادن سنگ سبز بدل آباد و دَرَکه در شمال غربی منطقه‌ی اوین و معدن سنگ سبز فرحزاد در شمال منطقه‌ی کن است. (3)
رودهای مهم شهرستان اینهاست: دارآباد، که از کوه‌های کُلَک چال و دارآباد سرچشمه می‌گیرد و عموماً با جهت شمالی - جنوبی در شهر تهران جریان می‌یابد؛ جعفرآباد (دربند کنونی)، از ریزابه‌های جاجرود که در دامنه‌های شرقی تپه‌های عباس آباد با جهت جنوبی داخل مجرای زیرزمینی می‌شود و پس از عبور از شرق شهرری به رود جاجرود می‌پیوندد؛ درکه، از ریزابه‌های رود کن با جهت جنوبی و سپس غربی؛ سولقان (یاکن)، با جهت غربی و سپس جنوبی از روستاهای امامزاده داوود، کیگاه، سولقان و کن می‌گذرد و در اراضی جنوبی کن به مصرف می‌رسد و در بارندگی‌های زیاد، مازاد آب آن به رودخانه‌ی کرج می‌ریزد؛ و سُرخه حصار، به طول بیست کیلومتر با مسیر غربی و سپس جنوبی که پس از عبور از روستاهای هَمَه سین و سرخه حصار وارد شهر تهران می‌گردد. (4) رودهای جعفرآباد، دارآباد و درکه را با آبراهه‌های بزرگی از میان شهر تهران هدایت می‌کنند. به علت گسترش بی ضابطه‌ی شهر تهران این رودخانه‌ها به مجرای عبور هرزآب‌ها و فاضلاب شهری تبدیل شده‌اند. (5)
شهرستان تهران آب و هوای متنوعی دارد. قسمت شمالی آن دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل است. آب و هوای قسمت مرکزی آن معتدل و قسمت جنوبی آن به طرف شهرری متمایل به گرم و خشک است. (6)
پوشش گیاهی شهرستان تهران تحت تأثیر آب و هوای متنوع آن قرار دارد، به طوری که تمام ارتفاعات شمال آن دارای گیاهان مرتعی است و در تابستان‌ها علاوه بر دام‌های دامداران محلی، احشام دامداران متحرک و نیمه متحرک مناطق ورامین، جنوب تهران، شهریار و اِشتِهارد در آنها چرا می‌کنند. در دامنه‌های جنوبی البرز انواع درختان و درختچه‌ها مانند زرشک، آتلانقوش (بنه)، اُرْس (سروکوهی)، سماق، بادام کوهی و گیلاس وحشی یافت می‌شود. از گیاهانی که مصرف دارویی و صنعتی دارند می‌توان به اینها اشاره کرد: گل گاوزبان، گل بنفشه، گل خطمی، دِرْمَنه، خاکشیر، کاسنی، آویشن، مورد، شیرین بیان، گون، کنگر و شِنگ. (7)
براساس آمار 1380 ش، سطح زیرکشت محصولات سالانه و دائمی شهرستان تهران 1925 هکتار بوده است (8) شامل گندم، لوبیا، نخود، عدس، گوجه فرنگی، یونجه و نباتات علوفه‌ای. (9) در روند توسعه‌ی روزافزون تهران، زمین‌های زراعی و باغ‌ها به اماکن مسکونی تبدیل شده و به تدریج سطح زیرکشت این محصولات کاهش یافته است. جمع کل عرصه‌های جنگلی شهرستان تهران، در 1380 ش، با احتساب پارک‌های جنگلی، 14965 هکتار است. (10) آب کشاورزی معمولاً از قنات‌ها (11) و آب مشروب از چاه عمیق، نیمه عمیق، قنات و چشمه و سدهای لار و لتیان و امیرکبیر تأمین می‌گردد.

اقتصاد

براساس آمار 1375 ش، از 1644470 تن شاغل شهرستان تهران، %75 در بخش خدمات، 22% در بخش صنعت و معدن، و 1% در بخش کشاورزی فعالیت می‌کرده‌اند. مهم‌ترین مشاغل بخش خدمات شامل عمده فروشی و خرده فروشی و رستوران داری و هتل داری است که 23% از این بخش را به خود اختصاص داده است. حمل و نقل و ارتباطات و انبارداری رتبه‌ی بعدی را دارد. (12)
صنایع شهرستان تهران از نظر گستردگی و تنوع، مقام اول را در ایران داراست و به گروه‌های عمده‌ی صنایع سنگین، صنایع سبک و صنایع دستی تقسیم می‌شود. صنایع دستی شامل منبت کاری، خطاطی، خاتم سازی، قلم‌زنی، طراحی کاشی و سرامیک سازی، نقاشی و مجسمه سازی، قالی بافی و گلیم بافی است. (13)

راه‌های ارتباطی

شهرستان تهران با راه‌های زمینی و راه آهن با سایر شهرستان‌ها مرتبط است. طول راه‌های زمینی آن حدود 232 کیلومتر است که از این مقدار 26/5 کیلومتر آن آزادراه، 141 کیلومتر راه اصلی و بقیه راه‌های فرعی است. (14) این شهرستان از طریق راه‌های اصلی با شهرهای شمالی کشور (فیروزکوه، هراز و کندوان) و با شهرستان دماوند در مشرق، شهرستان ورامین در جنوب شرقی، شهرستان ری در جنوب و شهرستان کرج در مغرب مرتبط است. فاصله‌ی آن با شهر بومهن 46 کیلومتر است. تهران با راه آهن سراسری به شمال شرقی و شمال غربی، جنوب غربی و جنوب شرقی کشور می‌پیوندد.

شهرسان تهران در تقسیمات کشوری

در 1310 ش، مسعود کیهان (15) تهران را یکی از دوازده ولایتِ ایالت تهران ذکر کرده است. شهرستان تهران، براساس مصوبه‌ی 16 آبان 1316 با هشت بخش و سپس در تصویب نامه‌ی نهایی دی همان سال با نُه بخش (کن، اَفجه، حضرت عبدالعظیم، یِنَکی امام، علیشاه عِوَض، ورامین، ایوانِکی، دماوند و کولَج) در استان دوم تشکیل شد. (16)
رزم‌آرا در 1328 ش، شهرستان تهران را جزو استان مرکزی با هشت بخش و 22 دهستان ذکر کرده است. (17) در 1355 ش، شهرستان تهران با پنج بخش حومه، رودبار قَصْران، لواسانات، ری و فشافویه / پشاپویه و سه شهر تهران، اوشان و فَشَم، و فرحناز جزو استان مرکزی بود. (18) در 1357 ش، پس از تشکیل استان تهران شهرستان تهران جزو این استان شد. (19) در 1366 ش، بنا به پیشنهاد هیئت وزیران (ش 2212/1/5/53 مورخ 14 خرداد 1366)، این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و کن، دو دهستان سیاهرود و سولقان و یک نقطه‌ی شهری تهران شد. (20) شهرستان تهران در 1375 ش، دارای دو نقطه‌ی شهری بومهن و تهران بود. (21)
طبق آمار 1375 ش، جمعیت شهرستان 6794348 تن ضبط شده که از این تعداد 6758845 تن (ح‍ 99%) شهرنشین، 35356 تن (ح‍ %0/52) روستانشین و بقیه غیر ساکن‌اند. (22)

آثار باستانی و فرهنگی

از مهم‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان تهران، مجموعه‌ی تپه‌ی باستانی کَهریزَک (متعلق به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد تا دوران اسلامی)، تپه‌ی مافین آباد (مربوط به هزاره‌های چهارم و پنجم پیش از میلاد) در شهرک قاسمیه، و مقبره‌ی امامزاده داوُد (متعلق به دوره‌ی قاجار) است. (23)

پی‌نوشت‌ها:

1. فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج 38، ص 71.
2. جعفری، ج 1، جاهای متعدد.
3. فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، همان جا.
4. جعفری، ج 2، جاهای متعدد.
5. فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، همان جا.
6. همان جا.
7. همان، ج 38، ص 72.
8. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 190.
9. همان، ص 200-209؛ فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، همان جا.
10. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 50.
11. فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، همان جا.
12. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 108-109.
13. فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج 38، ص 72.
14. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، ص 425.
15. کیهان، ج 2، ص 312.
16. ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، چاپ اول، ص 1-2؛ همان ضمیمه، ص 1، 4؛ همان، چاپ دوم، ص 22.
17. رزم‌آرا، ج 1، ص 1
18. ایران. وزارت کشور، ص 1.
19. بدیعی، ج 2، ص 249.
20. ایران. قوانین و احکام، 1370 ش، ص 722.
21. ایران. قوانین و احکام، 1376 ش، ص 153؛ ایران. وزارت کشور، معاونت سیاسی، ص 26.
22. مرکز آمار ایران، 1376 ش ب، ص چهل و هشت.
23. سیمای میراث فرهنگی ایران، ص 255-257؛ معتمدی، ص 430-431.

منابع تحقیق:
ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن 1870، چاپ افست 1927، 1967.
محمدحسن بن علی اعتماد السلطنه، مرآة البلدان، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران 1367-1368 ش، 4 ج در 3 مجلد.
ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، تهران [بی تا].
ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1375، تهران: روزنامه‌ی رسمی کشور، 1376 ش.
ــــ، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369، تهران 1370 ش.
ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران 1355 ش.
ایران. وزارت کشور، اداره‌ی کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج 1، ص تهران 1329 ش.
ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه‌ی تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره‌ی مصوبات آن، تهران 1381 ش.
ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1362 ش.
نورالدین برادران، صنعت استان تهران، ج 1، تهران: اداره‌ی کل صنایع استان تهران، 1379 ش.
یاکوب ادوارد پولاک، سفرنامه‌ی پولاک، ترجمه‌ی کیکاوس جهانداری، تهران 1361 ش.
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج 1: کوهها و کوهنامه‌ی ایران، ج 2: رودها و رودنامه‌ی ایران، تهران 1368-1376 ش.
حسینعلی رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، تهران 1328-1332 ش، 10 ج، 1355 ش.
سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران، سالنامه‌ی آماری استان تهران 1380، تهران 1381 ش.
سیمای میراث فرهنگی تهران، گردآورنده: سلیم سلیمی موید، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1381 ش.
فرهنگ جغرافیائی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج 38: تهران، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلخ، 1370 ش.
مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامه‌ی آبادی‌های کشور، استان تهران، شهرستان تهران، تهران 1376 ش الف.
ــــ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1376 ش ب.
عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره‌ی قاجاریه، تهران 1360 ش.
محسن معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، تهران 1381 ش.
محمد بن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن 1877، چاپ افست 1967.
نقشه‌ی تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 2500000: 1، تهران: سازمان نقشه برداری کشور، 1379 ش.
نقشه‌ی جدید مناطق شهردار تهران، مقیاس 50000: 1، تهران: گیتاشناسی، 1381 ش.
نقشه‌ی سیاسی و اقتصادی استان تهران، مقیاس 300000: 1، تهران: گیتاشناسی، 1371 ش.
رضا قلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج 8-10، تهران 1339 ش.
یاقوت بن عبدالله یاقوت حموی، کتاب معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866-1873، 5 ج، چاپ افست تهران 1965، 6 ج.
Joseph Arthur Gobineau, Histoire des Perses, Paris 1869.
منبع مقاله :
مومنی، مصطفی ...و دیگران، (1389)، جغرافیا، تاریخ، فرهنگ، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ دوم.