مقدّمه: انسان در میزان

اگر «انسان» از «انسان» سخن می‏گوید از آن‏روست كه بیش از همگان در اندیشه هستی انسان است؛ ولی در این رهاورد امّا، به چیستی او نقش می‏زند: نگار می‏برد و پرده می‏درد؛ بت رنگین می‏تند و خدای چوبین می‏شكند... و در یك كلام، پرسش‏ها دارد و پیاپی، پاسخ می‏طلبد؛ «... كه كس نگشود و نگشاید به حكمت این معما را.»(1)
اما انسان در این همه، به «سیمای انسانی» از انسانیّت خویش پرده برمی‏دارد و این نما، اگرچه او را به فهم نفس انسانی راهبر است: «بل الإنسان علی نفسه بصیرةً» (قیامت: 114)؛ ولی بی رهزن هم نیست: «... و یعلّمكم مالم تكونوا تعلمون.» (بقره: 151)
و در این میان، رسم «سیمای الهی» نیز برگ دیگری است كه این دفتر ناگشوده، به حتمیّت، می‏طلبد؛ چه این‏كه: «... او راست روحی زیكتا خدا»،(2) یعنی: «... و نَفَخْتُ فیه من روحی.» (حجر: 29) رسمی كه، پرده از فطرت الهی برمی‏دارد: «فأقم وجهكَ للدّین حنیفا فطرت اللّه الّتی فطرالنّاس علیها.» (روم: 30) او را جانشین خدای سبحان می‏گرداند: «.. انّی جاعلٌ فی الارض خلیفةً.» (بقره: 30)؛ نیز بر حكمت خلقت هدفمند گواهی دارد: «أفحسبتُم أنّما خلقنكم عبثا و أنّكم الینا لا ترجعون.» (مؤمنون: 115)؛ و آن حكمت را با عبادت پیوند می‏دهد كه: «و ما خلقت الجنّ و الانس الاّ لیعبدون.» (ذاریات: 56)
و البته در این میدان، حقیقت هستیِ هستی عهده‏دار نقش‏بندی صورت اتمّ و اكمل جهان انسانیّت است؛ یعنی قرار دادن «انسان در میزان قرآن»؛ چه این‏كه: «... و نزّلنا علیكَ الكتاب تبیانا لكلّ شی‏ءٍ و هدیً و رحمةً و بشری للمسلمین.» (نحل: 89)(3)
و همچنین نظر به انسان در ثقل كمالیّه، یعنی انسان كامل كه: «انّی تاركٌ فیكُم الثّقلین كتاب اللّه و عترتی.»(4)؛ هم او كه عدل هستی تمام و كمال عالم هستی به شمار آمده و علم و حكمت، ریشه در آبشخور وجود او دارد كه فرمود: «... نحن شجرةُ النّبوّة و محطّ الرّساله و مختلف الملائكة و معادن العلمِ و ینابیعُ الحُكْم.»(5) پس كشف این حقیقت در گرو تصویر چنین پرده‏ای است؛ چه این‏كه انسان، هم صادر از اوست: «انّا للّه»، و هم راجع به اوست: «و انّا الیه راجعون.» (بقره: 156)
بگویید ماییم از كردگاربه او بازگردیم فرجام كار(6)
بدین‏سان با ترسیم حقیقت انسانی انسان، راه برای طرح انسان‏شناسی دینی هموار می‏گردد كه در آن به تبیین ابعاد و خصوصیات انسان در ارتباط با رشد و هدایت دینی پرداخته می‏شود و پس از آن می‏توان از تحلیل شاخصه‏های «انسان دینی» سخن گفت.
آنچه در این نوشته آمده، مروری بسیار كوتاه بر پاره‏ای مبانی انسان‏شناسی دینی با نظری بر تفسیر المیزان است.
با یاداوری این نكته كه انتخاب و گزینش دیدگاه‏های قرآنی «المیزان» بر اساس یك الگوی انسان‏شناختی خاص و بر مدار چارچوب‏های آن صورت گرفته است؛(7) تصویری كه ساختار وجودی انسان را چند بعدی دانسته و از اراده و اختیار آدمی ،ایمان، و فطرت توحیدی، آگاهی و اندیشه بشری و نیز اعمال و رفتارهای ظاهری سخن می‏گوید و البته در این راستا، انسان را جانشین بی‏همتای خدا با پیوندی از دو ساخت جسمانی و روحانی دانسته و او را با قوه خدادادی اختیار تا كمال انسانیّت انسان كامل پیش می‏برد و نیز تا امید دل سپردگی به حبل متین الهی كه: «واعتصموا بحبل الله جمیعا.» (آل عمران: 103)؛ حبل كه از سرچشمه فضل الهی برخاسته و تنها منشأ شادمانی انسان، هم اوست: «قل بفضل الله و برحمته فبذلك فلیفرحوا هو خیرٌ مما یجمعون.» (یونس: 58)(8)

1. جانشینی الهی

مهم‏ترین ویژگی الوهی انسان از دیدگاه قرآن، مقام جانشینی اوست؛ چه این‏كه فرمود: «... انّی جاعلٌ فی الارض خلیفةً» (بقره: 30)، «و هوالّذی جعلكم خَلائِفَ الارض.» (انعام: 165)؛ خلافتی كه از ناحیه خداست و نه از یك نوع موجود زمینی قبل از انسان،(9) و نیز به نوع انسان مربوط است و نه فقط منحصر در حضرت آدم علیه‏السلام .(10)

2. امانت ولایت

و این انسان همان مخلوقی است كه بار سنگین امانت الهی را بر دوش گرفته و نه تنها به مصدر جانشینی و مقام صورت امكانی اله، كه كجاوه پایداری خیمه خدایی در آسمان و زمین و كوهسارهای پابرجای آن گردیده است كه: «انّا عرضنا الامانة علی السّموات و الارض و الجبالِ فأبین أن یحملنها و أشفقن منها و حملها الإنسان انّهُ كان ظلوما جهولاً.» (احزاب: 72) امانتی كه خدا فقط نزد انسان به ودیعه سپرده و در قبول بار تكلیف ولایت الهیه، تنها او را شایسته چنین استعدادی دانسته است.(11)

3. خلقت و رجعت

پس اگر بار ولایت الهیه از ناحیه خدای بر دوش اوست و باید این امانت را به نزد او بازگرداند، او را خلقتی خواهد بود و رجعتی هدفمند؛ یعنی «خلقت» به عنوان سرآغاز این حركت و «رجعت» كه اوج بازگشت حقیقت انسانی است، همه، سمت و سویی الهی دارند و «انسان»، موجودِ دامنه‏دار خدایی است از «خلقت نخستین» تا «رجعت واپسین»؛ موجودی كه ملك طلق پروردگاری است؛(12) هم آفریده آفریدگار هستی است (انّا للّهی) و هم این‏كه محدود و محصور در هستی طبیعی و مادّی نیست (انّا الیهی) و بدین‏سان فرمود: «إنّاللّه و انّا الیه راجعون.» (بقره: 156)(13)
و دامنه این حركت نه فقط در اول و آخر، كه از اول تا به آخر، و در میانه نیز ممتد است: «... و هو معكم اینما كنتم.» (حدید: 4) او همواره در سیر و سعی و در حال تلاش و كوشش به سوی خدای تعالی است؛ ربّی كه هدف نهایی اوست از نزول و فرودِ «كادحٌ» تا فراز و صعود «فمُلاقیه»(14)، كه فرمود: «یا ایّها الانسان انَّكَ كادحٌ الی ربّك كدحا فملقیه» (انشقاق: 6) و خدایی كه فقر به او تمام حقیقت و ذات انسان را در برگرفته؛ چرا كه: «... و أشهدهم علی أنفسهم ألستُ بربّكم قالوا بلی شهدنا.» (اعراف: 172)(15)
پس اگر از خدا تا خداست، همه هویّت و حقیقت وجودی او نیز الوهی و روحانی است؛ هرچند به لسان عرفا بین دو قوس نزولی و قوس صعودی در جریان و سریان مدام باشد؛ چه این‏كه: «النّهایات هی الرّجوع الی البدایات.»(16)

4. ماهیّت دوگانه

اما با این همه، ساختار وجودی انسان در ماهیّت آفرینشی‏اش از دو مایه گوناگون وجودی هستی یافته و همین تركیب دوگانه ویژه(17) است كه راهی برای تقرّب انسانی انسان تا غایت مطلوب او هموار می‏سازد:
از سویی، طبیعتی خاموش و بی‏جان: «... انّی خالقٌ بشرا من طینٍ» (ص: 71)،(18) و از دیگر سو، روحی بالنده و حیات‏بخش: «فاذا سوّیته و نفختُ فیه من روحی فقعوا له ساجدین.» (ص: 72)؛ روحی زنده و محرك كه بی‏تردید سبب شرافت انسان شده است.(19)
از جانبی: «ولقد خلقنا الانسان من سلالة من طین» (مؤمنون: 12)، و از جانبی دیگر: «... ثمَّ أنشأنهُ خلقا ءَاخر فتباركَ اللّهُ أحسنُ الخالقین» (مؤمنون: 14)؛ یعنی خلق دیگر و حقیقتی غیر از آنچه در مراحل پیش بود؛ خلقی كه همراه با خیر كثیر الهی مبارك می‏گردد.(20)
از طرفی: «و لقد خلقنا الانسانَ من صلصل من حماءٍ مسنونٍَ» (حجر: 26)، و از طرف دیگر: «فإذا سوّیته و نفخْتُ فیه من روحی فقعوا له ساجدین.» (حجر: 29)
به رنگی، رنگ طبیعی عالم خاك و به لازمه، مقرون با زمان(21): «الّذی أحسنَ كلَّ شی‏ءٍ خلقَهُ و بدأَ خلقَ الإنسانِ من طینٍ ثمَّ جعل نسلَه من سلالةٍ من ماءٍ مهینٍ.» (سجده: 7و8)
و به ظرفی، ظرف جوهر ربّانی و در نتیجه، تهی از حضور زمان كه فرمود: «ثمّ سواهُ و نفَخَ فیه من روحِهِ»(22) (سجده: 9)، «و یسئلونَكَ عن الرّوح قل الرّوحُ من أمرِ ربّی و مآ أوتیتم من العلم الاّ قلیلاً.» (اسرار: 85) چه این‏كه در جایی سخن از «خلق خداست»؛ یعنی وجود موجود از جهت استناد به خدا با وساطت و اسباب و نیز منطبق بر زمان و مكان، و در جایی دیگر سخن از «امر خداست» كه كلمه ایجادی او و نیز فعل مخصوص اوست بدون دخالت هرگونه اسباب مادّی و تأثیر و تأثرات تدریجی كه همانا وجودی مافوق نشئه مادّی و ظرف زمان خواهد بود.(23)

5. استعداد جامع

با این وجود، اگر انسان، ماهیّتی دوگانه در آفرینش وجودی‏اش دارد، اما در هویّت انسانی و در اركان و استعدادها، موجود چند بعدی بوده و تركیب واحدی از قوای گوناگون را تشكیل داده است كه فرمود: «... و جعلَ لكُم السّمع و الابصارَ و الأفئِدَةَ قلیلاً ما تشكُرونَ.» (سجده: 9)(24)
پس اگر خلقت انسان برای دستیابی به منزلت عالی خلافت الهی است: «.. انّی جاعلٌ فی الارضِ خلیفةً» (بقره: 30)؛ اما مظهر این خلافت همیشگی در نوع انسانی، در تعلیم اسمای الهی نهفته است: «و علَّم ءَادَم الأسماءَ كلَّها» (بقره: 31)(25)؛ كه البته آن هم بدون وجود استعداد جامع و نیز توانایی‏های گوناگون در ساختار قوای انسانی محقق نخواهد شد.(26)

6. اراده و اختیار انسانی

از نخستین بخشش‏های خدادادی انسان، قوّه اراده و اختیار اوست: «و قل الحقُّ من ربِّكم فمن شآء فلیؤمِن و من شآءَ فلیكفر» (كهف: 29)؛ توانی كه ریشه آن به حكمت امتحان در نظام آفرینش بازمی‏گردد(27) و در این راستا، انسان می‏تواند سرنوشت خود و دیگران را رقم زده و نیز زمینه تغییر تقدیر الهی را فراهم سازد كه فرمود: «... إنّ اللّه لا یغیّرُ ما بقومٍ حتی یغیّروا ما بأنفسهم و إذآ أرادَ اللّهُ بقومٍ سوءً افلا مردّله و مالهم من دونِه من والٍ» (رعد: 11)(28) و «ذلك بأنَّ اللّهَ لم یكُ مغیّرا نعمَةً أنعمها علی قومٍ حتّی یغیّروا ما بأنفسهم.» (انفال: 53)(29)
اما دامنه این اراده تا آن‏جاست كه جویندگان كِشت دنیا، با وجود همه بی‏نصیبی اخروی اما، در برداشت گردآمده خود (به هر حال) بی‏بهره نیستند و البته پویندگان كشت آخرت نیز در سود گنجینه خود، به فزونی و بسیاری بهره و ثوابی چند برابر و مضاعف: «... و اللّه یضاعِف لمن یشاءُ» (بقره: 261)، دست می‏یابند؛ چه این‏كه فرمود: «من كانَ یُریدُ حرثَ الأَخرَةِ نزدله فی حرثهِ و من كانَ یریدُ حرثَ الدُّنیا نؤتِهِ منها و مالهُ فی الاخرةِ من نّصیبٍ.» (شوری: 20)؛ و بی‏تردید همه امور به دست مشیّت اوست كه: «اللّهُ لطیفٌ بعبادِهِ یرزُقُ من یشاءُ و هوَ القویُّ العزیزُ.» (شوری: 19)(30)
و این چنین مشیّتی اراده كرده، سعه و دامنه اختیار انسانی (در محدوده توان بشری) چنان فراخ و پهناور باشد كه قدرت مطلق الهی نیز در بستر امداد و فیض گسترده حاضر گردد و پاداش اراده گونه‏گون انسان مرید نیز، متفاوت و به مقتضای انتخاب او باشد كه فرمود: «من كان یریدُ العاجلةَ عجَّلنا له فیها ما نشاءُ لمن نّریدُ ثمَّ جعلنا له جهنّم یصلها مذموما مدحورا و من أراد الاخرَة و سعی لها سعیها و هو مؤمنٌ فأولئِكَ كان سعیهم مشكورا كلّا نُّمِدُّ هؤلاءِ و هؤلاء من عطاءِ ربِّكَ و ما كان عطاءُ ربِّك محظورا.» (اسراء: 18ـ20)
بلوغ نهایی این نعمت ریشه در كمال امتزاج هدفمند نهاد درونی انسان دارد؛ چه این‏كه موجودیّت انسان از شایستگی‏ها و توانایی‏های گوناگونی سرشته شده است: «انّا خلقنا الانسان من نطفةٍ أمشاج نَّبتلیه فجعلنهُ سمیعا بصیرا.» (انسان: 2) و بدین‏سان او را به كمال اختیار و آزادی انتخاب و امكان امتحان و تكلیف الهی می‏رساند كه فرمود: «انّا هدیناهُ السّبیلَ امّا شاكرا و امّا كفورا» (انسان: 3)؛(31) یعنی آزادی انتخاب همراه با تكلیف؛ آن هم تكلیفی الهی كه با ارائه طریق تا حقیقت حق نیز قرین است.(32)

7. ایمان و فطرت توحیدی

انسان مختار البته، مزیّن و آراسته به ایمان و فطرت خاص توحیدی نیز هست: «.. فطرتَ اللّه الّتی فطرالنّاس علیها...» (روم: 30)؛ فطرتی كه سرشت جان او را تشكیل داده و از اصل و ریشه، آفریده‏ای برای اوست؛(33) فطرتی خاص انسان كه او را به سنّتی ویژه، با راهی معیّن و هدف و غایتی مشخص هدایت می‏كند؛(34) یعنی همان پیمان بر ربوبیّت الهی و فطرتی كه از روز «الَست» در وجود انسان نهاده شده است: «و اذا أخَذَ ربَّكَ من بنی ءادمَ من ظهورهم ذریّتِهم و أشهدهم علی أنفسهم ألستُ بربّكم قالوا بلی شهدنا.» (اعراف: 172)؛ پیمان احتیاج و فقر به ذات الهی كه در واقع پاره‏ای از حقیقت ذات انسان را تشكیل داده(35) (قالوا بلی شهدنا) و بر آن پیمان تمامی افراد بشر نیز مورد استشهاد قرار گرفته‏اند(36) (من بنی آدم).
بدون تردید مهبط این كشش درونی را بایستی در چارچوب قلب و روح بشر دانست؛(37) یعنی تمایلات نفسانی و عواطف انسانی كه قلب را با مبدأ و منشأ حقیقی جوشش خود پیوند می‏دهد؛ چرا كه قلب و جان انسان با ایمان و فطرت توحیدی، آشنایی‏دیرینه‏است‏كه:«...ألا بذكراللّه تطمئنُ‏القلوب.»(رعد:28)
پی‏ریزی قلب با مایه ایمان به خداست كه انسان را به هدایت عالی سوق می‏دهد(38) كه: «... و من یؤمنُ باللّه یهدِ قلبَهُ و اللّهُ بكلِّ شی‏ءٍ علیم» (تغابن: 11)، و البته همین پرنمودن ظرف تمایلات و علایق از حبّ به پروردگار است كه زیبنده حركت انسان از مرتبه «یُحبُّهُم» تا «یُحبّونَهُ» خواهد بود؛(39) چه این‏كه فرمود: «قل ان كنتُم تحبُّونَ اللّهَ فاتّبعونی یُحببكُمُ اللّهُ.» (آل عمران: 31)(40)
دل و قلب سلیم و صحیح، مستقر در فطرت مستقیم بوده و البته ملازم با آن است؛ چرا كه قلب خالص متوجه خدای واحد و دور از هواهای نفسانی است كه فرمود: «یَوم لا ینفع مالٌ و لا بنونَ الاّ من أتی اللّهَ بقلبٍ سلیم.» (شعراء: 88ـ89) و در برابر؛ دل بیمار، قلبی مردّد و مشكّك است: «فی قُلوبِهم مرضٌ فزادَهُمُ اللّهُ مرضا و لهُم عذابٌ ألیم بما كانوا یكذبون» (بقره: 10)، كه در اثر رجس مضاعف به هلاكت می‏رسد: «و أمَّا الّذین فی قُلوبِهِم مرضٌ فزادتهُم رجسا الی رجسهم و ماتوا و هم كافرون.» (توبه: 125)؛ اما شكی نیست كه راه علاج این بیماری روحی و روانی تنها ایمان خالصانه است كه: «انّ الّذین ءَامنوا و عملوا الصالحاتِ یهدیهم ربُّهُم بایمانِهِم.» (یونس: 9)(41)
بدین ترتیب، این كشش نهایی بین پست‏ترین تمایلات جسمانی تا برترین حالات عرفانی بشر در مسیر منزلت ایمانی قرب الی‏اللّه و پرستش خدای، قابل امتداد است؛ در یك سمت، قلوب پاك و آزاد بندگان الهی: «... والّذین ءَامنوا أشدُّ حُبّا للّه» (بقره: 165)؛ یعنی آنان كه به حقیقت محبّ خدا هستند(42) و در سمت دیگر، قلوبی سیاه، سنگین و بسته و بلكه سخت‏تر از سختی سنگ كه: «ثمَّ قست قلوبُكُم من بعد ذلك فهی كالحجارة أو أشدُّ قسوةً.» (بقره: 74)(43)

8. آگاهی و اندیشه بشری

اما این چنین انسانی با این خصوصیات، دارای قوه آگاهی و اندیشه نیز هست و بر همین اساس، «بیان»، دریچه بیرونی انسان به دنیای درونی و پرتلاطم اندیشه انسانی او به حساب می‏آید؛ چه این‏كه فرمود: «خَلَقَ الانسان علَّمَهُ البیان.» (الرحمن: 3و4)(44)
بنای اصلی زندگی و حیات انسان بر تفكّر است و جز بر مایه بینش و آگاهی صحیح شكل نمی‏گیرد؛(45) انسان، یگانه مخلوقی است كه به قدرت الهی، بستر و جایگاه اسماء الله در نهاد او گذارده شده است: «وَ عَلَّم ءادمَ الاسماءَ كُلَّها.» (بقره: 31) و در این ظرفیت خاص و توان ویژه علمی حتی فرشتگان الهی نیز با او شریك نیستند: «... ثمَّ عرضَهُم علی الملائكَةِ فقالَ أنبؤنی بأسماء هؤلاءِ ان كُنتم صادقین قالوا سبحانَكَ لا علمَ لنآ الاّ ما عَلَّمتنا انَّكَ أنت العلیمُ الحكیم قال یاَدَمُ أنبِئهُم بأسمائِهِم فلَمّا أنبأهُم بأَسمائِهِم قال أَلَمْ أَقل لكُم انّی أعلمُ غیبَ السّمواتِ والارضِ و أعلَمُ ما تُبدونَ و ما كنتم تكتُمون.» (بقره: 31ـ33)(46)
این علم نیز چون سایر قوای انسانی، ریشه در ذات اقدس الهی دارد: «اقرأ وَ ربُّكَ الاَكرمُ الّذی علَّم بالقلم علَّم الانسانَ مالم یعلم.» (علق: 3ـ5)،(47) و البته جز با قدرت و هدایت او نیز به اوج اقتدار نمی‏رسد: «و قُل ربِّ زدنی علما.» (طه: 114)(48)
در این راستا، انسان؛ برخوردار از توان نظاره بر جهان و هستی پیرامون خویش است؛(49) زیرا: «أوَلَم ینظروا فی ملكوتِ السّموات و الارضِ و ما خلَق اللّهُ من شی‏ءٍ» (اعراف: 185)؛(50) و البته تلاش او برای اگاهی و حركت عقلانی، راهی به سوی هویدا شدن حق و باطل است كه: «فبشّر عباد الّذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنَهُ اولئِكَ الّذین هدئهُمُ اللّهُ اولئِكَ هُم أولو الالباب.» (زمر: 18)
انسان، موجودی است كه بایستی به نظام آفرینش نظر اندازد: «قُل انظروا ماذا فی السّموات و الارضِ» (یونس: 101)، و از این رهگذر به شناسایی راز وجودی خود مبادرت ورزد كه: «و فی الارض ءایاتٌ للموقنینَ و فی أنفُسِكُم أفلا تبصرون.» (ذاریات: 20 و 21)؛ نظری كه می‏تواند با یقین همراه شده و ابواب ایمان را نیز به روی او بگشاید: «و كذلِكَ نری ابراهیمَ ملكوتَ السمواتِ و الارضِ و لیكونَ مِنَ الموقنین» (انعام: 75)؛(51) چرا كه در نزد قرآن تفكّر صحیح همزاد و همراه با تقواست كه فرمود: «و تزَوّدوا فانَّ خیز الزّادِ التَّقوی و اتَّقونِ یأُولی الالباب.» (بقره: 197)(52)
و آن‏گاه كه عقل و ادراك اندیشمندانه آدمی به كار آمد، میوه علم و فهم و اندیشه ناب نیز به دست می‏آید كه فرمود: «و تلكَ الامثالُ نضربُها للنّاسِ و ما یعقلُها الاّ العالمون»؛ (عنكبوت: 43)(53) و در پس خاموش این قوّه خدادادی، تاریكی جهل و سیاهی گمراهی است: «و اذا قیل لهم اتّبعوا مآ أنزل اللّهُ قالوا بل نتّبع ما ألفینا علیه ءاباءنا أولو كان ءاباؤُهُم لا یعقلون شیئا و لا یهتدون.» (بقره: 170)(54)

9. اعمال و رفتار ظاهری

و بالاخره جنبه دیگری از ساحت‏های وجودی انسان، رفتارهای عینی و عملی اوست كه آدمی را موجودی صاحب فعل و برخوردار از موضع‏گیری‏های خارجی و ظاهری می‏كند؛(55) افعالی كه می‏تواند زمینه‏ساز سعادت یا شقاوت انسان گردد.
و بدین‏سان، «عمل»، یا عمل نیك و خیر است: «فمن یعمَل مثقالَ ذرّةٍ خیرا یره» (زلزال: 7) و یا ناپسند و شرّ: «ومَن یعمَل مثقالَ ذرّةٍ شرّا یرَه»؛ (زلزال: 8) و در هر صورت، بازگشت هر عملی قائم به عامل آن است؛ یعنی نفس و جان انسان، و لذا پاكی و پلیدی آن نیز به خود او بازمی‏گردد كه فرمود: «و كلَّ انسانٍ ألزمنهُ طائرهُ فی عُنُقِهِ و نُخرِجُ لَهُ یومَ القیامةِ كتابا یلقهُ منشورا.» (اسراء: 13)(56)
پس بایستی مرجع و پناهگاه نیكی و پاداش عمل پارسا یا زشتی و سزای عمل ناپسند را، تنها، نفس انسان دانست و بس: «من عملَ صالحا فلنفسه و من أساء فعلیها و ما ربُّكَ بظلّمٍ للعبید» (فصلّت: 46)؛ چرا كه: «عمل، قائم به صاحب عمل است و بیانگر حال اوست، اگر عمل صالح و مفید باشد، خود او هم از آن سود می‏برد و اگر مضّر و بد باشد، خودش از آن متضرر می‏گردد...»(57)
یعنی كه بازگشت شیره و جان عمل یا نقص و كمال آن، به سرچشمه اصلی عامل عمل برمی‏گردد؛ چرا كه انسان، خود، «مالك حقیقی اعمالش است»(58) كه: «و أن لیسَ للانسانِ الاّ ما سعی.» (نجم: 39)
و بدین ترتیب، ریشه صدور هر فعلی، فاعل فعل است و بار آثار سنگین یا سبك آن نیز بر عهده اوست؛ چرا كه «هیچ نفسی بار گناه نفس دیگر را بر دوش نمی‏كشد»:(59) «من اهتدی فإنَّما یهتدی لنفسه و من ضلّ فانّما یضلُّ علیها و لا تزرُ وازرةٌ وزرَ أُخری...» (اسراء: 15)
البته در این بستر، عمل نیك و پاك می‏تواند زمینه پیدایش تقوای الهی باشد: «... خذوا ما ءاتینكُم بقوّةٍ واذكروا مافیهِ لعلّكم تتّقون.» (بقره: 63)(60) و نیز راهی برای دستیابی به رستگاری الهی كه فرمود: «... وافعلوا الخیرَ لعلّكم تُفلِحون.» (حج: 77)(61)
و چنانچه عمل صالح باآمیزه ایمان ناب سرشته گردد و از آن آبشخور برخیزد، گنجینه‏ای به دست انسان می‏دهد كه او را از دایره زیان‏كاری آشكار(62) نجات خواهد داد، چرا كه: «اعتقاد حقّ و عمل صالح تنها ملاك سعادت اخروی است»،(63) كه فرمود: «وا لعصر إنّ الانسانَ لفی خسرٍ الاّ الّذینَ آمنوا و عَمِلوا الصالحات.»(64) (العصر: 1ـ3)
و دقیقا به همین دلیل است كه این گوهر آمیخته انسانی از پاداش الهی نیز بی‏بهره نخواهد شد؛ چرا كه «ملاك سعادت، همانا حقیقت ایمان به خدا و عمل صالح است»(65): «... من ءَامنَ باللّهِ و الیومِ الأخِرِ و عمِلَ صالحا فلهُم أجرُهُم عند ربّهِم ولا خوفٌ علیهِم ولا هم یحزنون.» (بقره: 62)
و همین پاداش است كه می‏تواند انسان را تا ساحل حیات طیبه رهنمون گردد كه: «من عملَ صالحا من ذَكَرٍ أو انثی و هوَ مؤمنٌ فلنُحییَّنُه حیاةً طیِّبَةً و لنَجزینَّهُم أجرَهُم بأحسَنِ ما كانوا یعمَلون» (نحل: 97)؛ حیات جدیدی كه تنها ویژه مؤمنان دارای عمل صالح است و صد البته دارای آثار واقعی و حقیقی.(66)
بنابراین، قرار در بهشت سپید و جاوید، گردآمده معجون كیمیا ساز ایمان ناب و عمل نیك است: «والّذینَ ءامنوا وَ عَمِلوا الصالحاتِ اولئِكَ أصحابُ الجنَّةِ هم فیها خالدون.» (بقره: 82) و در برابر، نتیجه فراهم آوردن رفتارهای سیاه و تباه نیز خلودی تاریك‏تر از هر سیاهی كه فرمود: «بلی مَن كسَبَ سیِّئَةً وَ أحطَت به خطیئَتُهُ فاولئِكَ أصحابُ النّارِ هُم فیها خالدون.» (بقره: 81)(67)
یعنی كه نه عمل پلید، بی‏سزاست: «من یعمل سوءً یجز بِهِ» (نساء 123)؛ و نه عمل پاك، بی‏پاداش: «ومَن یعمَل من الصالحاتِ من ذكرٍ أو اُنثی و هوَ مؤمنٌ فأولئِكَ یدخُلونَ الجنَّةَ وَ لا یُظلمونَ نقیرا» (نساء: 124)(68)؛ و حتی سزاوار قبول نزد حق تعالی كه فرمود: «إلیهِ یصعَدُ الكلِمُ الطّیبُ و العملُ الصالحُ یرفَعُهُ.» (فاطر: 10)(69)
پس سزای یكی بیش از زبانه‏های سیاهی نمایان آن نیست: «من عمل سیِّئةً فلا یُجزی الاّ مِثلَها» (غافر: 40)؛ و پاداش دیگری بس بیش از دامنه پاكی یك عمل و در افق سعه رحمت بی‏پایان الوهی است: «و من عمِلَ صالحا من ذكرٍ أو اُنثی و هوَ مؤمنٌ فأولئِكَ یدخُلونَ الجنَّةَ یرزقونَ فیها بغیرٍ حسابٍ.» (غافر: 40)(70)؛ و شكی نیست كه این تفاوت، از جلوه رحمت مطلق تا غضب الهی نمایان خواهد بود.

10. مركّب انسانی

بدین ترتیب، نتیجه آن است كه در این دیدگاه، انسان در ساختار وجودی و اركان انسانی‏اش، موجودی چهار بعدی است؛ زیرا از قوا و توانایی‏های گوناگونی برخوردار است؛ اراده و اختیار نفسانی، ایمان و فطرت توحیدی، آگاهی و اندیشه نظری و رفتارها و كردارهای عملی، از او مخلوقی ساخته مرید، مؤمن، متفكّر و عامل؛ یعنی دارای اراده نفسانی، ارزش‏های روانی، نگرش‏های عقلانی و البته كنش‏های عینی و خارجی.
اما با این همه، در پیكره انسانی‏اش، یعنی ساختار هویّت او در نظام هستی، مخلوقی دو ساحتی به حساب می‏آید. او تنها موجودی است كه خمیره ساحت‏های وجودی‏اش از دو پایه گوناگون خاكی و آسمانی نظام یافته است؛ معجونی از خاك و افلاك، ماده و معنا، صورت و سیرت، مُلك و ملكوت، سُفلی و علوی، جسم و روح و تن و روان، و البته در این تركیب یگانه، تنها پرورده عالی و اعلا خلقِ خلّاق مجید است.
و به هر حال، اگرچه چنین موجود دوگانه‏ای در پذیرش و رشد جنبه‏های الهی و مادی نیز مختاری دوگانه است، اما تمایل ساختاری وجودی او به سوی خداگرایی شكل یافته كه: «فأقِم وجهك للدّین حنیفا فطرت اللّه الّتی فطرالناس علیها لا تبدیل لخلقِ اللّه ذلكَ الدّین القیّم.» (روم: 30)
چو بشنوی سخن اهل دل مگو كه خطاستسخن شناس نه‏ای جان من خطا این‏جاست
سرم به دنیا و عقبی فرو نمی‏آیدتبارك‏اللّه ازین فتنه‏ها كه در سر ماست
در اندرون من خسته دل ندانم كیستكه من خموشم و او در فغان و در غوغاست
دلم زپرده برون شد كجایی ای مطرببنال هان كه از این پرده كار ما به نواست
ندای عشق تو دیشب در اندرون دادندفضای سینه حافظ هنوز پر زصداست.(71)

یادداشت‏ها

1ـ لسان الغیب شیرازی، آنجا كه می‏فرماید:
اگر آن ترك شیرازی به دست آرد دل مارا
به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را
حدیث از مطرب و می‏گو و راز دهر كم‏تر جو
كه كس نگشود و نگشاید به حكمت این معمّا را
ر.ك: دیوان حافظ شیرازی، تهران، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، 1368، ص 3.
اگرچه این بیت حافظ را پیرامون مسأله حدوث یا قدم جهان دانسته‏اند، ولی باتوجه به ابیات دیگر آن، بعید نیست معمّای وجود انسان نیز در مجموعه راز دهر جای گیرد. نیز ر.ك: بهاءالدین خرمشاهی، حافظ، تهران، طرح نو، 1378، ص 130.
2ـ قرآن مجید با ترجمه منظوم (قرآن‏نامه)، امید مجد، تهران، انتشارات امید مجد، 1379، ص 263.
3ـ ر.ك: عبدالله جوادی آملی، انسان در اسلام، تهران، مركز نشر فرهنگی رجا، 1372، ص 29.
4ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، دوره صدوده جلدی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1403 ق، ج 5، ص 21.
5ـ نهج‏البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371، خطبه 109، ص 106.
6ـ قرآن مجید با ترجمه منظوم (قرآن‏نامه)، ص 24.
7ـ ر.ك: نگارنده، «جانشین خدا»، معرفت، ش 32، سال هشتم، ش چهارم، بهمن و اسفند 1378.
8ـ
بگو ای پیمبر كه باشید شادزلطف و زفضلی كه یزدان بداد
ر.ك: قرآن مجید با ترجمه منظوم (قرآن‏نامه)، ص 215.
9ـ ر.ك سید محمدحسین طباطبائی، تفسیر المیزان، تهران، بنیاد علمی و فكری علامه طباطبائی، 1363، ج 1، ص 148 و نیز ج 2، ص 154.
10ـ ر.ك: همان، ج 1، ص 148 (ایشان برای تعمیم خلافت به همه فرزندان آدم علیه‏السلام به این آیات نیز استناد كرده است: اعراف: 68 / یونس: 14 / نحل: 62.)
11ـ ر.ك: همان، ج 16، ص 545 ـ 547 و نیز ر.ك: سید محمدحسین طباطبائی، انسان از آغاز تا انجام، ترجمه و تعلیقات صادق لاریجانی، تهران، الزهرا، 1371، ص 35.
12. ر.ك: سیدمهدی امین، معارف قرآن در المیزان، ج اول، تهران،مركز چاپ‏و نشر سازمان تبلیغات اسلامی،1370،ص279.
13ـ
من اگر خارم اگر گل چمن‏آرایی هست
كه از آن دست كه او می‏كشدم می‏رویم
ر.ك: حافظ، ص 134.
14ـ ر.ك: تفسیر المیزان، ج 20، ص 578.
15ـ «... احتیاج داشتن آدمی به پروردگاری كه مالك و مدبّر است جزء حقیقت و ذات انسان است، و فقر به چنین پروردگاری در ذات او نوشته شده، و ضعف بر پیشانی‏اش مكتوب گشته، و این معنا بر هیچ انسانی كه كم‏ترین درك و شعور انسانی را داشته باشد پوشیده نیست... جمله «بلی شهدنا» اعتراف انسان‏هاست به این‏كه این مطلب را ما شاهد بودیم و چنین شهادتی از ما واقع شد.» (معارف قرآن در المیزان، ص 60) و نیز ر.ك: تفسیر المیزان، ج 8، ص 451 ـ 459.
16ـ ر.ك: سیدیحیی یثربی، فلسفه عرفان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1374، ص 252.
17ـ سید محمدحسین طباطبائی در تفسیر المیزان، ج 2، ص 156 در بحث تركیب انسان از تن و روان به این مسأله و آیات مرتبط با آن پرداخته است.
18ـ «در آیه شریفه مورد بحث مبدأ خلقت آدمی گل معرفی شده، و در سوره روم مبدأ خلقتش خاك، و در سوره حجر صلصالی از حماء مسنون و در سوره رحمان صلصالی چون فخار (سفال) آمده، و این اختلاف در تعبیر ضرری به جایی نمی‏زند؛ برای این‏كه همان مبدأ واحد احوال مختلفی به خود گرفته و در هر جا از قرآن كریم نام یكی از آن احوال را نام برده.» (تفسیرالمیزان، ج 17، ص 357)
19ـ ر.ك: همان، ج 17، ص 358.
20ـ ر.ك: همان، ج 18، ص 26 و 28 و نیز ر.ك: انسان از آغاز تا انجام، ص 18 و 19.
21ـ علامه طباطبائی در تفسیر آیه 29 سوره حجر آورده كه: «تسویه به معنای این است كه چیزی را معتدل و مستقیم كنی كه خود قائم به امر خود باشد و تسویه انسان نیز این است كه هر عضو آن در جایی قرار گیرد كه باید قرار بگیرد و بعید نیست از جمله "انّی خالق" و جمله "فاذا سوّیته" استفاده شود كه خلقت بدن انسان اولی به تدریج و در طول یك زمانی صورت گرفته، ابتدا خلق بوده كه عبارت است از جمع‏آوری اجزا و سپس تسویه بوده كه عبارت است از تنظیم اجزا و آن‏گاه نفخ روح بوده.» (تفسیر المیزان، ج 12، ص 222.)
22ـ ر.ك: همان، ج 16، ص 399 ـ 410. ایشان در ذیل این كریمه پیرامون پیدایش انسان اولی، به طرح احتمالاتی پرداخته‏اند.
23ـ مستفاد از تفسیر المیزان، ج 13، ص 327ـ333.
24ـ ر.ك: سید محمدحسین طباطبائی، تفكر در قرآن، قم، مؤسسه دین و دانش، 1363، ص 77.
25ـ ر.ك: انسان از آغاز تا انجام، ص 29ـ31.
26ـ ر.ك: سید محمدحسین طباطبائی، خلاصه تعلیم اسلام، به كوشش داود الهامی، قم، مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، بی‏تا، ص 49 ـ 50.
27ـ ر.ك: تفسیر المیزان، ج 16، ص 101 و 102 و نیز همان، ج 11، ص 31 كه در پاسخ به برداشت فخر رازی، از نفی مجبوربودن انسان سخن گفته است.
28ـ معارف قرآن در المیزان، ص 253 و نیز ر.ك: تفسیر المیزان، ج 11، ص 474 ـ 479.
29ـ همان، ص 477.
30ـ تفسیر المیزان، ج 18، ص 63 ـ 64.
31ـ ر.ك: عبدالله جوادی آملی، كرامت در قرآن، تهران، مركز نشر فرهنگی رجا، 1366، ص 99 و نیز مرتضی مطهری، انسان كامل، تهران، انتشارات صدرا، 1376، ص 40.
32ـ ر.ك: تفسیر المیزان، ج 20، ص 343.
33ـ علامه در تأیید این سخن آورده كه: «بنابراین در جمله مزبور اشاره است به این‏كه این دینی كه گفتیم واجب است برای او اقامه وجه كنی، همان دینی است كه خلقت بدان دعوت، و فطرت الهیه به سویش هدایت می‏كند، آن فطرتی كه تبدیل‏پذیر نیست.» تفسیر المیزان، ج 16، ص 282.
34ـ ر.ك: همان، ص 283.
35ـ «پس احتیاج داشتن آدمی به پروردگار كه مالك و مدبّر است جزء حقیقت و ذات انسان است و فقر به چنین پروردگاری در ذات او نوشته شده و ضعف بر پیشانی‏اش مكتوب گشته و این معنا بر هیچ انسانی كه كم‏ترین درك و شعور انسانی را داشته باشد پوشیده نیست.» همان، ج 8، ص 453.
36ـ ر.ك: همان، ج 8، ص 455.
37ـ همان، ج 9، ص 70، و نیز ر.ك.به: محمدتقی مصباح، اخلاق در قرآن، تهران، انتشارات امیركبیر، ص 216 ـ 217 و نیز ر.ك: به حسن حسن‏زاده آملی، انسان كامل از دیدگاه نهج‏البلاغه، تهران، بنیاد نهج‏البلاغه، 1359، ص 85.
38ـ ر.ك: تفسیر المیزان، ج 19، ص 613 و نیز: عبدالله جوادی آملی،هدایت درقرآن،تهران،مركزنشرفرهنگی‏رجاء،1364،ص70.
39ـ اشاره به كریمه 53 سوره مائده: «فسوفَ یأتی اللهُ بقومٍ یحبُّهُم و یحبُّونَه»
40ـ ر.ك: تفسیر المیزان، ج 5، ص 587.
41ـ برگرفته از بحث «بیماری قلب» در تفسیر المیزان، ج 5، ص 575ـ 579.
42ـ ر.ك: همان، ج 1، ص 584ـ 587.
43ـ ر.ك: همان، ج 1 ،ص 270.
44ـ ر.ك: همان، ج 19، ص 186ـ 189.
45ـ تفكّر در قرآن، ص 9 ـ 11 و نیز ر.ك: تفسیر المیزان، ج 5، ص 393 ـ 418. همچنین در ج 2، ص 157 به آیاتی كه به نحوی سخن از نیروی فكری انسان به عنوان یكی از قوای ادراكی می‏كند اشاره دارد مانند: علق: 5 / نحل: 78 / بقره: 31.
46ـ ر.ك: همان، ج 1، ص 150.
47ـ آیات این سوره كه اولین كلام وحی بر پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بوده است، به ویژه می‏رساند كه آنچه از مصدر وحی و تعالیم آسمانی صادر می‏گردد با مقدورات انسانی قابل دسترسی نیست. ر.ك: سید محمدحسین طباطبائی، تفكر در قرآن، ص 71ـ73.
48ـ ر.ك: تفسیر المیزان، ج 14، ص 326 ـ 327.
49ـ ر.ك: عبدالله جوادی آملی، شناخت‏شناسی در قرآن، تهران، مركز نشر فرهنگی رجا، 1372، ص 129ـ 133.
50ـ ر.ك: تفسیر المیزان، ج 8، ص 519.
51ـ ر.ك: همان، ج 18، ص 591ـ593.
52ـ ر.ك: تفكر در قرآن، ص 39ـ41.
53ـ علامه در ذیل این كریمه آورده است: «این جمله به مثل‏هایی كه در قرآن زده شده اشاره می‏كند و می‏فرماید: كه هرچند آن‏ها را همه مردم می‏شنوند و لكن حقیقت معانی آن و مغز مقاصدش را تنها اهل دانش درك می‏كنند؛ آن كسانی كه حقایق امور را می‏فهمند و بر ظواهر هر چیزی جمود نمی‏كنند. دلیل بر این معنا جمله "لا یعقلها" است.» (تفسیر المیزان، ج 16، ص 207.)
54ـ اقتباس از روایت امام موسی بن جعفر علیه‏السلام در كتاب كافی، كتاب العقل و الجهل، ج 1، ص 16، روایت 12. ر.ك: محمدبن یعقوب كلینی، الاصول من الكافی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1388.
55ـ معارف قرآن در المیزان، ص 148 و نیز ر.ك: تفسیر المیزان، ج 7، ص 449ـ 463.
56ـ ر.ك: همان، ج 20، ص 789ـ 790.
57ـ «پس آن طائر و آینده‏ای كه خداوند لازم لاینفك آدمی كرده همان عمل اوست، و معنای الزام كردن آن این است كه خداوند چنین قضا رانده كه هر عملی قائم به عاملش بوده و خیر و شرّ آن به خود او برگردد، نه آن‏كه او را رها كرده به غیر اوعاید شود... در این بیان روشن می‏شود كه آیه شریفه سعادت و شقاوت را اگر به طور لزوم و حتم برای انسان اثبات می‏كند، از راه اعمال نیك و بدش كه خود به اختیار خویش كسب كرده اثبات می‏كند، نه این‏كه بخواهد بگوید: لزوم یكی از این دو جبری است و عمل افراد هیچ‏گونه اثری در سعادت و شقاوت آنان ندارد.» تفسیر المیزان،ج13،ص94ـ95و نیز ر.ك:انسان از آغاز تا انجام،ص128.
58ـ تفسیر المیزان، ج 17، ص 641.
59ـ ر.ك: همان، ج 19، ص 89.
60ـ ر.ك: همان، ج 13، ص 98.
61ـ ر.ك: كرامت در قرآن، ص 150.
62ـ ر.ك: تفسیر المیزان، ج 14، ص 610.
63ـ اشاره به آیه 119 سوره نساء و در هیمن ردیف آیات 122 و 124 كه به همراهی ایمان و عمل صالح و پاداش بهشت ابدی اشاره دارد.
64ـ تفسیر المیزان، ج 20، ص 819.
65ـ ر.ك: همان، ج 1، ص 256.
66ـ ر.ك: همان، ج 12، ص 521ـ525.
67ـ همان، ج 1، ص 290.
68ـ ر.ك: همان، ج 5، ص 140 ـ 143.
69ـ ر.ك: همان، ج 17، ص 33 و 34.
70ـ ر.ك؛ همان، ج 17، ص 528.
71ـ دیوان حافظ شیرازی، ص 18.