شنیده بودم كه در یكی از ورزش‏های رزمی دارای عنوان و افتخارات است و چند بار در مسابقات استانی و فرا استانی شركت كرده است . وقتی كه در چهار سال پیش برای اولین بار او را دیدم، با همین ذهنیت در چهره اش خیره شدم . در صورتش نشاط و شادابی محسوسی موج می‏زد و لبخندی مغرورانه لبانش را قلقلك می‏داد . چهارسال فرصت‏خوبی بود تا سرنوشت زندگی‏اش در مسیر دیگر طی شود . چندی پیش دوره‏ی درسش تمام شده و آمده بود، تا برای رفتن به زادگاهش از من خداحافظی كند . در اتاق را باز كرد . با شرمندگی و چهره ای كه پایین را می پایید! به صورتش میخكوب شدم، و از او پهنای صورتش را كبودی ملایمی پوشانده و پاسخ چشمانش را باد ملایم پاییزی به زردی نشانده بود و دریغ از آن قامت رعنا كه نه من، بلكه بسیاری از هم‏سن و سال‏هایش را به حسرت و غبطه میهمانی می‏كرد . لبخندی ساختگی صورت سعید را معنای عاریتی داده بود . چند دقیقه كه با او بودم، من نیز خودم را با یك تبسم مصنوعی اداره كردم . ملاقات كوتاه بود . وقتی دستش را به علامت‏خداحافظی در دستانم فشردم، لرزش خفیف و اجباری دستانش را حس كردم . سعید رفت‏به سوی سرنوشتی مبهم و نا معلوم; و من نیز در این اندیشه كه دیو اعتیاد در كمین صدها سعید نشسته است . سعید برادر من نبود، اما سرنوشت او می‏تواند میان سعید و برادرم، میان سعید و فرزندم مشترك باشد . از این پس اعتیاد است كه سعید را اداره می‏كند . سعید، برگ خزان زده‏ای است در چنگال اعتیاد، تا باد پاییزی او را در كدام باتلاق ناشناخته مدفون سازد .
اگر در گذشته درصدی اندك از افراد جامعه را معتادان تشكیل می‏دادند، در حال حاضر این درصد فزونی یافته و دامنه‏ی آن، قشر جوان جامعه را نیز نشانه گرفته است . تنوع مواد اعتیادآور، سهولت دستیابی به آن ها، گسترش عواملی كه افراد - خصوصا قشر جوان جامعه - را به اعتیاد دعوت می‏كند، عدم كارآیی و یا كم اثر بودن راه حل هایی كه به عنوان پیشگیری از اعتیاد و یا مبارزه با آن پیموده می‏شود، و ... اعتیاد را به عنوان دشمنی خطرناك برای نسل حاضر و آینده نشان می دهد .
این زنگ خطر بیش‏تر صدا می‏كند، زمانی كه آمارها نشان می‏دهند، حدود 600 هزار نفر از دانش آموزان كشور در معرض ابتلا به دخانیات هستند و نزدیك به 12 درصد جمعیت 15 تا 69 سال كشور سیگاری‏اند و 7 درصد از این تعداد را افراد زیر 40 سال تشكیل می دهند (1) همین تكه از آمار، گویای گسترش مصرف دخانیات در گروه سنی زیر 40 سال است و در حقیقت نشان می‏دهد كه ظرف دو دهه‏ی گذشته، چه تعداد از افراد به مصرف دخانیات روی آورده اند; اگر افراد زیر 20 سال را گرفتار دخانیات ندانیم .
آمار دیگری كه رئیس سازمان ملی جوانان ارائه كرده است، نشان می دهد كه 30% از جمعیت دو میلیون معتاد ایرانی را جوانان تشكیل می‏دهند . (1)
زنگ خطر به صدا در آمده است:
سازمان بهداشت جهانی سیگار را قاتل انسان معرفی كرده است . سالانه حدود پنج میلیون نفر بر اثر استعمال دخانیات جان خود را از دست می دهند . آمار برخی از كشورها نشان می‏دهد كه چه اندازه دامنه‏ی استعمال دخانیات گسترش یافته است . مثلا در امریكا حدود 28% از مردم به سیگار معتادند . این آمار در برزیل رقم 15% و در ژاپن 30% را نشان می‏دهد .
آماری كه وزارت صنایع اعلام كرده است، گویای مصرف سالانه 33 تا 34 میلیارد نخ سیگار در كشور ماست و مركز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، مصرف سالانه‏ی سیگار را در كشور، پنجاه میلیارد نخ اعلام كرده است . جالب توجه و یا بهتر بگوییم مسئله‏ی خطرناك در این خصوص، آن كه تنها 25% از این مقدار را شركت دخانیات تولید می كند و بازار 75% بقیه در دست قاچاقچیان حرفه ای است . (3)
چه عامل یا عواملی در بروز اعتیاد موثرند و آن را تشدید و تسهیل می كنند؟ چگونه می‏توان از بروز این عوامل پیشگیری كرد؟ این دو سوال عمده فراروی كسانی است كه در كشورهای گوناگون در زمینه‏ی پیشگیری از اعتیاد و مبارزه با آن دست اندر كارند .
در این شماره و شماره های آینده با اختصار در این زمینه نكاتی تقدیم می‏شود:

كشف هویت

اگر در اولویت‏بندی عواملی كه فرد را به دامن اعتیاد می كشانند، نظر واحدی نتوان ارائه كرد، به طوری كه بعضی عوامل محیطی را به عوامل فردی و بعضا عوامل خانوادگی را در این امر اولویت می دهند، اما به نظر می‏رسد، هرگاه آغاز كشش فرد را به اعتیاد در نوجوانی و جوانی ببینیم، آن وقت‏بایستی مهم ترین عامل را اقتضای این سن و سال دانست .
به عبارت دیگر:
هرگاه به این نتیجه برسیم كه نخستین رگه های گرایش فرد به اعتیاد از سنین نوجوانی و جوانی بوده است، آن گاه باید مهم ترین عامل كشاندن فرد را به اعتیاد، در این مقطع جست و جو كنیم .
به دنبال كشف هویت و این كه من كیستم، هدف از آفرینش من چه بوده، چه بایدبكنم و چه مسیری را طی خواهم كرد; از مهم ترین سوالاتی كه فراروی مقطع نوجوانی و جوانی است . البته مساله‏ی اثبات شخصیت، نوعی احساس استقلال و حالاتی از این دست، در مقطع پایین تر از نوجوانی هم بروز می كند، به طوری كه روان شناسی رشد نشان می‏دهد، برخی از این حالت ها در 7 - 8 سالگی جرقه می‏زند، اما شروع پایدار این حالت ها مربوط به دوره‏ی نوجوانی و جوانی است; مقطعی كه معمولا از 13 سالگی شروع می شود و تا 21 سالگی ادامه می یابد .
بر اساس آنچه گفته شد از مسائل عمده‏ای كه نوجوان با آن رو به رو می‏شود مساله‏ی شكل گیری هویت فردی اوست; و این بدان معناست كه او باید به سوال هایی نظیر «من كیستم "و" به كجا می روم‏» پاسخی بدهد . جست و جوی هویت‏شخص، متضمن این است كه شخص تشخیص دهد كه برای او چه چیزهایی مهم و چه كارهایی ارزشمند است و نیز متضمن تنظیم معیارهایی است كه وی بر اساس آن‏ها بتواند رفتار خود و دیگران را هدایت و ارزیابی كند . علاوه بر این‏ها این جست و جو تكوین احساس خود شكوفایی و شایستگی را نیز در بر می گیرد ...
مرحوم"دكتر سیدمهدی‏كی‏نیا" دوران بلوغ را برزخ كودكی و جوانی بر می‏شمارد و در این خصوص می‏نویسد: (4)
... نوجوانی از خود پرستی دوران كودكی، به دگر دوستی دوران مردانگی رو می آورد و در عین حال ممكن است هنوز از نیت‏خارج نشده باشد، به شدت خود دوستی نشان دهد . دوران بلوغ، دوران عجیب حیات آدمی است . گاه مانند اطفال به جست و خیز و بازی می‏پردازد و گاهی احساس اتكایی شدید نشان می‏دهد و زمانی خود را عاقل و فرزانه می‏پندارد و احساس ایمنی می‏كند ... قیود و محدودیت های مختلف در نظر او زشت و بی‏معنا و ظالمانه است . همه‏ی این ها را ساختگی ، غیر طبیعی، تحمیلی، جابرانه و آمیخته به ریا می‏داند . مشكلات گوناگون اجتماعی و موانع مختلف او را نومید می‏سازد . به همین جهت نو بالغ بیش تر به دنیای تخیل و رویا پناه می‏برد و در این دنیای تخیل است كه ماجرا ها می‏آفریند . در حالی كه كودك در زمان حال زندگی می‏كند، برنا در دوران خود پدیده‏ی زمان را به سوی گذشته و آینده معطوف می دارد ... . انسان در دوران بلوغ احساس می‏كند كه هوس هایش زیاد، ولی كوشش های او نارساست .
در نتیجه احساس مبهمی از ناتوانی و اندوه دارد و می‏بیند بین آرزوهایش و نیروی وصول به آن، فاصله‏ی بزرگی موجود است ... . (5)
بر اساس آنچه كه گفته شد، از مهم ترین، بلكه مهم ترین مشخصه‏ی دوره‏ی نوجوانی و جوانی راه‏بردن به هویت فردی است . همین احساس او را با سوالات گوناگون مواجه می كند و همین سوالات شاكله و اسكلت هویت او را تشكیل می دهند . البته باید دانست كه این احساس هویت‏بر اساس همانند سازی‏های دوران كودكی فرد است . به عبارت دیگر این احساس هویت و پیگیری آن در نوجوان بر اساس تعالیم و ویژگی‏هایی است كه از كودكی با آن ها دمخور بوده و طبیعی است كه والدین در این زمینه دارای مهم ترین نقش اند; و عوامل دیگر نظیر رسانه های جمعی و گروه های هم‏سن وسال نقش ثانوی را دارند; و هرگاه میان نقش والدین با عوامل دیگر تعارضی مشاهده شود، نوجوان دچار حالتی می‏شود كه روان شناسان آن را"سردرگمی نقش" می‏نامند . اعتقاد به این یافته های مسلم روان شناسی ، بروز نوجوان و جوان نتوانسته است، در برابر آنچه آن را تلاش برای كشف هویت می‏نامیم، موفق گردد; و درحقیقت نتوانسته است پاسخی مناسب برا ی سوالات این مقطع كه همگی در چارچوب كشف و احساس هویت‏شكل می گیرند، پیدا كند، در نتیجه ماییم و دو دسته از نوجوانان و جوانان:
الف: نوجوانان و جوانانی كه توانسته‏اند در آشفته بازار كشف هویت، خویشتن را با پیدا كردن پاسخ های لازم به سوالات خاص این دوره باز شناسد و این مقطع را با موفقیت‏سپری نمایند . بدون شك والدین، معلمان، رسانه های جمعی و توده های هم‏سن وسال و رفیقان و دوستان در این میان نقش هدایت‏گری عمده ای دارند . تلاش نوجوان و جوان برای دستیابی به سوالات پیش آمده نقش اندكی دارد، زیرا نوجوان و جوان هنوز در رتبه ای نیست كه بتواند مستقلا به سوالات خود پاسخ قانع كننده بدهد .
ب: گروهی دیگر كه نتوانسته‏اند پاسخی مكفی و قانع كننده برای سوالات مربوط یه هویت‏خود پیدا كنند و در نتیجه هویتی انحرافی بر می‏گزینند، هویتی مغایر با ارزش های جامعه ای كه در آن زندگی می‏كنند . (6)
افتادن در دام اعتیاد، در مقطع نوجوانی و جوانی، پیوندی حساس و مسلم با سوالات این دوره و در حقیقت‏با سوالات مربوط به كشف هویت دارد . هرگاه نوجوان و جوان نتواند خود را در برابر این سوالات قانع و اجبار كند، ترجیح می‏دهد، با فراموش كردن قضیه و خود را به فراموشی‏زدن و در واقع نوعی صورت مساله را پاك كردن ازچنگال این بحران هویت فرار كند; و كدام راه بیش از پناه بردن به اعتیاد در دسترس اوست؟
بنابراین به نظر می‏رسد از مهم ترین عوامل و شاید عامل اولی در گرایش به اعتیاد و افتادن در تاروپود این بلای خانمان‏سوز، نیافتن پاسخ به سوالاتی است كه برای نوجوان و جوان در باره‏ی كیستی و چیستی خود و در یك اصطلاح «احساس هویت‏» پیش می آید .

پی‏نوشت‏ها:

1 . روزنامه كیهان، 19/1/82 .
2 . همان، 20/1/82 .
3 . روزنامه جام جم، 11/3/82 .
4 . زمینه‏ی روانشناسی ریتال اتكینسون و ... مترجم دكتر برهانی و ... ، ص 174 .
5 . جرم‏شناسی، ج 1، ص 331 .
6 . زمینه روانشناسی، ج 2، ص 250 .