[ārčibāld kākreyn dāndānәld]
Archibald Cochrane Dundonald
(ت. کالراس اَبی [؟]، اسکاتلند، 11 دی 1127 / اول ژانویه‌ی 1749؛ و. پاریس، فرانسه، 10 تیر 1210 / اول ژویه‌ی 1831)، شیمی.
داندانلد پسر ارشد تامس کاکرین اهل کالراس و اوْکیلتری، هشتمین اِرلِ داندانلد، و همسر دومش، جین استیوئرت، بود. بنا بر سنت خانوادگی وارد حرفه سپاهیگری شد ولی بعداً به نیروی دریایی انتقال یافت و سپس به ارتش بازگشت. در 1157 وارث عنوانش گردید ولی چیز دیگری جز امتیازهای مربوط به حوضه‌های نمک‌گیری و معدنیِ ملک کالراس اَبی واقع در ساحل شمالی ریوروفورت را به ارث نبرد. داندانلد بخش اعظم زندگی طولانیش را در راه کوشش برای کاربُرد علم در فن تولید کالا صرف کرد؛ در عرصه‌ی فنی کامیابیهای شایان توجهی بدست آورد اما در زمینه‌ی بازرگانی ناکام ماند.
در 1160 به الکراس اَبی بازگشت، و در آنجا با اندیشمندانی ادینبرایی از قبیل جوزف بلک، جیمز هاتِن، و جان هوْپ همنشین شد. در این هنگام داندانلد به فکر افتاده بود که برای قطران چوب جانشینی از ذغال سنگ تهیه کند، و کوره‌هائی در کالراس اَبی ساخت. در 1160 به وی مجوز رسمی اعطا شد (1781 B. P.، شماره‌ی 1291) که نه تنها شامل قطران ذغال سنگ می‌گردید بلکه «روغنهای اصلی، قلیاهای فرّار، اسیدهای معدنی، نمکها و نیم‌سوزهای ذغال (کوک)» را نیز دربرمی‌گرفت. موضوع کوره‌ها در کتاب The Statistical Account of Schotland («گزارش آماری اسکاتلند»)، شرح داده شده، و در آنجا نقشه‌ای وجود دارد، احتمالاً به قلم داندانلد، که به مجموعه‌ی بولتن و وات (کتابخانه‌ی مرجع، برمینگم) مربوط است. در 1161 داندانلد «شرکت قطران بریتانیا» را به منظور فعال کردن مجوّز و ساختن کوره‌های مربوط به کارهای آهنیِ متنوع بنیاد نهاد. لیکن در جلب توجه وزارت دریاداری بریتانیا به قطران ذغال سنگ ناکام ماند. روشنایی ناشی از گاز ذغال سنگ تقریباً محصولی فرعی از همین آزمایشها بود، ولی داندانلد به این امکان دست نیافت.
ناکامی در مورد قطران ذغال سنگ او را به توجه به دیگر مواد رهنمون شد: نخست زاج، دندانه‌ای که توسط رنگرزان و چاپ کنندگان روی ابریشم و قلمکار مصرف می‌شد (1794 B. P.، شماره‌ی 2015). خدمت عمده‌اش به شیمی صنعتیِ آخر قرن هجدهم تولید جوش شیرین از نمک معمولی بود (1794 B. P.، شماره‌ی 2043)، که یکی از مسائل مهم فنّی آخر قرن هجدهم را حل کرد: یافتن جانشینی مصنوعی برای ذخایر کاهش یابنده‌ی قلیای صابون‌پزی، خاکستر گیاه دریایی، خاکستر چوب، و خاکستر خس و خاشاک که برای صنایع صابون، شیشه، و پارچه جنبه‌ی اساسی داشتند. در 1169 داندانلد به نیوکاسل – اپان – تاین رفت؛ در آنجا ویلیام لاش و تامس دابِلدی دست‌اندرکار ساختن قلیائی از خاکستر گیاهان دریایی با روشی شبیه به روش لوبلان بودند. لاش به پاریس اعزام شد و در 1175، «شرکت شیمیایی واکر» به منظور اجرای مجوژ داندانلد در واکِر – آن – تاین، واقع در کاونتی دارم، تأسیس شد. سپس در نزدیکی نیوکاسل و گلاسکو واحدهای مشابهی بوجود آمدند. سایر اختراعات ثبت شده‌ی او عبارت بودند از ساخت سرب سفید (1798 B. P.، شماره‌ی 2189)؛ انواع مواد شیمیایی سنگین (1798 B. P.، شماره‌ی 2211) شامل جوش شیرین، شوره، نمک آمونیاک، زاج، نمک سولفات منیزیوم، کلورور و سولفات پوْتاسیوم، و فوسفات سودیوم، و تولید قلیا از منابع گیاهی (1812 B.P. شماره‌ی 3547).
تهیه‌ی نان از سیب زمینی؛ جانشین کردن سیب‌زمینی برای غلات در تولید الکل؛ یافتن جانشین برای صمغ سِنِگال؛ تولید رنگ، سفال، و پارچه؛ و معدنکاوی آهن و ذغال سنگ از جمله موضوعهای دیگری بودند که مورد توجه داندانلد قرار داشتند. رساله‌ی او درباره‌ی ارتباط میان کشاورزی و شیمی موجب شد که بخش زیادی از کتاب Elements of Agricultural Chemistry («اصول شیمی کشاورزی»)، اثر همامفری دیوی، شامل شناخت فوسفور به عنوان یکی از مواد غذایی اصلی گیاه، تحت‌الشعاع قرار گیرد.
اقدامات وی چنان بی‌باکانه و گسترده بودند که وی در اسکاتلند به «داندانلدِ احمق» معروف شد. متأسفانه هیچ یک از آنها کمکی به ثروتمند شدن خانواده‌اش نکرد؛ در 1210 در پاریس در فقر درگذشت.

کتابشناسی

یکم. کارهای اصلی. نوشته‌های داندانلد مشتملند بر: Account of the Quality and Uses of Coal Tar and Coal Varnish (لندن، 1785)؛ The Present State of Manufacture of Salt Explained (لندن، 1785)؛ Letters of the Earl of Dundonald on Making Bread from Potatoes (ادینبرا، 1791)؛ A Treatise Showing the Intimate Connection That Subsists Between Agriculture and Chemistry (لندن، 1795)؛ و Directions by Lord Dundonald for Extracting Gum From Lichen and Tree Moss (گلاسکو، 1801).
نیز ـــــ «Dundonald Papers Concerning the British Tar Company»، کتابخانه‌ی ملی اسکاتلند (ادینبرا)؛ «Boulton and Watt Papers»، کتابخانه‌ی دفتر عیارسنجی (برمینگم، انگلستان)؛ «Session Papers 241/25»، کتابخانه‌ی مکاتبه کنندگان با ه‍. م. سیگنیت (ادینبرا)؛ Abridgments of Specifications Relationg to Acids, Alkalis…، کتابخانه‌ی دفتر ثبت اختراعات (لندن)؛ و «Newcastle: Chemical Nanufacturers in the District»، گزارش مجمع بریتانیایی، (1863)، ص 701.
دوم. خواندنیهای فرعی. درباره‌ی داندانلد و کارش، ـــــــ The Industrial Relation of the Three Norrthern Rivers, Tyne, Wear, and Tees، از و. آرمسترانگ (لندن، 1864)؛ «Lord Dundonald»، از آرچیبالد و نَن ل. کلوْ، در EHRev، 12 (1942)، 47؛ «Archibald Cochrane, q th Earl of Dundonald»، در CInd، 24 (1944)، 217؛ The Chemical Revolution (لندن، 1952)؛ Autobiography of a Seaman، از تامس کاکرین، دهمین کنت داندانلد (لندن، 1860)؛ و The Statistical Account of Scotland، ویراسته‌ی جان سینکلیر، دهم (ادینبرا، 1791-1799)، 412.
منبع مقاله :
کولستون گیلیپسی، چارلز؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمه‌ی احمد آرام... [و دیگران]؛ زیرنظر احمد بیرشک، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول