با آئین‌ها و مراسم با قدمت حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) آشنا شوید
حتما شما هم دیده‌اید؛ وقتی خادمین امام هشتم کنار هم جمع می‌شوند و برنامه‌ها‌ی آئینی و دینی برگزار می‌کنند بیشتر این برنامه‌ها قدمتی چندصد ساله دارند و میراث دینی و فرهنگی ما محسوب می‌شوند؛ آئین‌ها‌‌یی که قدمت برخی از آنها به 12 قرن پیش بر می‌گردد و هنوز هم در میان خادمین امام هشتمین خورشید آسمان امامت و ولایت رواج دارند و با احترام و تواضع خاصی اجرا می‌شوند. در این مطلب این برنامه‌ها را با هم مرور می‌کنیم.قد‌یمی‌‌ترین آئین
مراسم نقاره‌زنی آئینی است که به غیر از دو ماه محرم و صفر و ایام سوگواری، همه روزه دقایقی قبل از طلوع آفتاب و دقایقی قبل از غروب آفتاب در ایوان شرقی صحن عقیق (صحن انقلاب) انجام می‌شود. این مراسم با نواختن طبل و کرنا صورت می‌گیرد و آخرین ضربه نقاره‌زنی نشانه طلوع یا غروب آفتاب است. البته در اعیاد و جشن‌ها‌ی مذهبی، نواختن نقاره تا چند نوبت افزایش می‌یابد. اگر چه اطلاعات دقیقی از پیشینه نقاره‌زنی در حرم امام رضا (علیه‌السلام) در دست نیست اما بر اساس اسناد رسمی و تاریخی موجود در مرکز اسناد رسمی و نسخ خطی کشور که از دوره قاجار به جا مانده، این آئین از 417 سال پیش اجرا می‌شود. البته به غیر از دوره‌ای بین سالهای 1312 تا 1320 شمسی که این آئین کهن بنابر دستور رضاشاه تعطیل شد. خوب است بدانید به نقاره‌خانه، «نوبت‌خانه» هم گفته می‌شود. لذا نوازندگان نقاره «نوبت‌نواز» و «نوبت‌زن» نامیده می‌شوند. در هنگام اجرای آئین نقاره‌زنی، چهار طبال در سمت راست نقاره‌خانه رو به گنبد و روی صندلی‌ها‌ی کوچک می‌نشینند و شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز در سمت چپ نقاره‌خانه می‌ایستند و به طور هماهنگ نقاره‌زنی می‌کنند. ضمناً سرنواز نیز مسئولیت رهبری این گروه را برعهده دارد. علت اینکه چرا در بارگاه ملکوتی امام رضا (علیه‌السلام) نقاره‌زنی معمول شده به درستی معلوم نیست و هرکس دلایلی را مطرح می‌کند. برخی می‌گویند چون امام رضا (علیه‌السلام) عنوان ولیعهدی داشته، از این جهت نواختن نقاره در آنجا مانند دربار سلاطین معمول شده و بعدها مانند یک سنت باقی مانده. برخی دیگر می‌گویند زمانی لشکریان برای حفظ و حراست حرم مطهر و شهر مقدس مشهد از گزند دشمنان، از طریق نقاره‌نوازی سربازان را مطلع می‌کردند و بعد از آن نیز نقاره‌نوازی به عنوان یک سنت مطلوب ماندگار شده. عده‌ای نیز معتقدند نواختن نقاره و دمیدن در کرناها برای احترام و تعظیم به بارگاه امام رضا (علیه‌السلام) است.تعویض پرچم گنبد
پرچم گنبد و پوشش روی ضریح مطهر به مناسبت عزای سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام) سیاه پوش می‌شود و دو ماهی به همین منوال باقی می‌ماند. اما با فرا رسیدن ماه ربیع الاول، پرچمهای سیاهرنگ جای خود را به پرچمهای سبزرنگ داده و حرم، حال و هوای جدیدی به خود می‌گیرد. در این مراسم، پرچم گنبد با احترام کامل توسط انتظامات حرم و همچنین پوشش ضریح حرم در نهایت ادب و احترام تعویض می‌شوند.سفره 14 هزار صلوات
در مراسمی به نام «سفره 14 هزار صلوات» تعداد 140 قطعه نبات متبرک درون ظروف مخصوص قرار می‌گیرد و هر فرد به دلخواه تعدادی از این نبات‌ها را برداشته و پس از ذکر 100 صلوات، آنها را در ظرف دیگری قرار می‌دهد. بدین ترتیب 14 هزار ذکر صلوات فرستاده می‌شود. سپس هر نفر هفت مرتبه سوره مبارکه حمد را به نیت شفای بیماران قرائت می‌کند و بسته‌بندی نبات‌ها صورت می‌گیرد تا در نهایت این بسته‌ها به عنوان هدیه‌ای متبرک و معنوی بین زائرین و بیماران توزیع می‌شود.طرح معین الضعفا
طرح زیارتی معین الضعفا از طرح‌ها‌‌یی است که عجیب به دل آدم می‌نشیند. در این طرح، خادمین بخش تحویل صندلی چرخدار با همکاری بخش امداد زائرین شرایطی را مهیا می‌کنند تا افراد سالخورده و معلول در یک روز هفته بتوانند حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) را زیارت کنند. در این طرح، افراد ناتوان از نقاط مختلف شهر مشهد و حتی روستاها و شهرستان‌های اطراف با وسیله نقلیه آستان قدس رضوی و بدون هیچ هزینه‌ای با احترام کامل به زیارت آورده شده و سپس به منزلشان بازگردانده می‌شوند. همچنین بیماران آسایشگاه‌ها‌ی مختلف شهر مشهد نیز با برنامه‌ریزی و کمک این بخش، سالی یک یا دو نوبت به زیارت آقا علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) می‌آیند.شب‌ها‌ی شهادت
مراسم شب‌ها‌ی شهادت هر ساله در شب عاشورا و شب شهادت امام رضا (علیه‌السلام) اجرا می‌شود که به منظور برگزاری هرچه باشکوه‌تر این مراسم تعدادی از مقامات کشوری و لشکری و خانواده‌ها‌ی معظم شهدا، ایثارگران و خادمین حرم به دعوت تولیت آستان قدرس رضوی در این مراسم حضور دارند. مدعوین بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء، به رواق دارالحکمه می‌روند و مراسم با سخنرانی یکی از واعظین آغاز می‌شود. پس از ذکر مصیبت، دعوت شدگان در حالی که به صحن انقلاب اسلامی وارد می‌شوند که خدمه با در دست داشتن شمعهای افروخته، دور تا دور صحنه انقلاب حضور دارند. سپس خادمین، حفاظ و قاریان قرآن با حزن و اندوه و با حمل لاله و شمع روشن، به صورت دسته‌جمعی از مقابل خدمه و سایر دعوت‌شدگان عبور می‌کنند. آنها همچنین به مناسبت ایام شهادت، خطبه‌ای با مضمون حمد و ثنای خدا، سلام و صلوات بر پیامبر اکرم و اهل بیت (علیه‌السلام) و به صورت خاص، سلام و درود بر ساحت علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السلام) را می‌خوانند.غبارروبی حرم
یکی از باشکوه‌ترین برنامه‌ها‌ی حرم امام رضا (علیه‌السلام) آئین غبارروبی است که با تشریفات خاصی انجام می‌گیرد و در طول مراسم، نوای روحبخش قرآن، مداحی یا مرثیه‌سرایی برای اهل بیت (علیه‌السلام) در حرم مطهر طنین‌انداز می‌شود. این مراسم هر ساله در چند نوبت و همزمان با اعیاد مذهبی یا میلاد یکی از ائمه توسط تولیت آستان قدس رضوی و همراهانشان برگزار می‌شود. لذا خادمین به منظور آماده‌سازی شرایط اجرای آئین غبارروبی حرم آقا امام‌رضا (علیه‌السلام) در روز و ساعت معین شده، حریم رضوی را کاملاً خلوت می‌کنند و کلیه درهای ورودی آن را می‌بندند. پس از این کار که اصطلاحاً به آن «قرق کردن» گفته می‌شود، درب ضریح مطهر توسط تولیت آستان قدس گشوده و نذورات مردم جمع می‌شود تا شست‌و‌شوی درون ضریح مقدس با عطر و گلاب صورت گیرد. در پایان این مراسم معنوی که سعادتش نصیب هر کسی نخواهد شد، صورت جلسه‌ای تنظیم و مبلغ نذورات به امضای تولیت و دیگر افراد شرکت کننده در این آئین می‌رسد. همچنین از طرف تولیت آستان قدس رضوی، هدیه‌ای ارزشمند شامل مقداری غبار داخل ضریح و نبات متبرکه به هر یک از مدعوین اهدا می‌شود.شام غریبان
شام غریبان مراسم باشکوهی است که پس از پیروزی انقلاب مرسوم شده. این مراسم در دو شب از سال یعنی شب‌ها‌ی بعد از شهادت اباعبدالله‌الحسین (علیه‌السلام) و امام رضا (علیه‌السلام) برگزار می‌شود. آئین شام غریبان به دلیل برگزاری میان عموم مردم شناخته شده‌تر از برنامه‌ها‌ی دیگر است. در شب بعد از شهادت که شام غریبان محسوب می‌شود، تمام خادمین آستان قدس رضوی در محل دارالتولیه (سازمان مرکزی آستان قدس رضوی) گرد هم می‌آیند و پس از نماز مغرب و عشا در صفوفی منظم و با حمل شمعهای روشن، به سمت حرم حرکت می‌کنند. البته 14 هزار نفر از دربانان با در دست داشتن لاله‌ها‌ی افروخته، جلوی صفوف در حرکتند. در این مسیر، خادمین اشعاری حزن‌انگیز را زمزمه می‌کنند و پس از ورود به صحن جمهوری اسلامی به محضر مطهر امام تسلیت عرض می‌کنند. آئین شام غریبان پس از مراسم مداحی به پایان می‌رسد.تحویل کشیک
حدود یک ساعت پس از طلوع آفتاب و پس از پایان مراسم صفه، تمام خدمه در یکی از رواق‌ها‌ی گنبد حاتم‌خانی، دارالسعاده یا دارالحکمه جمع می‌شوند تا خدام قبلی با آئین خاصی، کشیک‌شان را به خدام جدید تحویل دهند. خادمین در این تحویل کشیک که به آن تغییر و تحول هم گفته می‌شود. با حالت خشوع و خضوع و با احترام مقابل یکدیگر می‌ایستند. در این هنگام، سرکشیک یا معاون کشیکی که خدمتش به پایان رسیده و در ابتدای صف و نزدیک به روضه منوره قرار دارد، با صدای رسا خطبه‌ای شامل ستایش پروردگار، ثنای ائمه اطهار (علیه‌السلام)، ذکر نام مبارک امام رضا (علیه‌السلام) و امام زمان (علیه‌السلام) را قرائت می‌کند و بعد از آن، تمام خدمه از اینکه توفیق این خدمتگزاری نصیب آنها شده، سجده شکر بجا می‌آورند.چهار قرن سابقه مراسم
بر اساس اسناد موجود در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها ومرکز اسناد آستان قدس رضوی، پیشینه برگزاری آئین عید فطر در حرم مطهر علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السلام) به 415 سال پیش یعنی به سال 1021 هجری قمری و در دوره صفویه بر می‌گردد. در این اسناد، چگونگی برگزاری آئین عید فطر به اختصار شرح داده شده که نشان از تفاوت‌ها‌‌یی در برگزاری جشن‌ها در دوره‌ها‌ی مختلف دارد. البته بر اساس همین اسناد به نظر می‌رسد با شکوه‌ترین جشن‌ها‌ی عید فطر به دوره قاجاریه اختصاص دارد. البته در اغلب اسناد موجود، هزینه‌ها‌ی مربوط به برگزاری جشن در بخشهای مختلف، اعطای خلعت به برخی کارکنان و همچنین تعطیلی برخی از مستغلات نوشته شده اما اکنون در این روز، با توجه به حضور گسترده نمازگزاران، تمام صحن‌ها‌ی حرم مطهر فرش شده و نمازگزاران در فضایی خاص و معنوی نماز عید فطر را اقامه می‌کنند. مراسم سخنرانی و مولودی، قرائت دعای عید فطر و پذیرایی از میهمانان با نقل و شیرینی به عنوان بخشی از برنامه‌ها‌ی ایام عید سعید فطر درحرم مطهر رضوی به حساب می‌آمد.قرآن خوانی صفه
مراسم قرآن خوانی صفه که صبح‌ها بعد از طلوع خورشید و شبها بعد از اقامه نماز مغرب و عشا برگزار می‌شود، از قدمت بسیار بالایی برخوردار است. حتی برخی از مورخین معتقدند این مراسم به زمان پس از شهادت امام رضا (علیه‌السلام) یعنی به 12 قرن پیش بر می‌گردد. قبل از آغاز مراسم، 14 رحل و قرآن نفیس با احترام خاصی به محل برگزاری مراسم آورده شده و در سمت چپ و راست جلوی رواق دارالسلام به صورت منظم و با فاصله یک اندازه از یکدیگر چیده می‌شوند. همچنین 14 شمعدان لاله نیز در مقابل هر یک از رحل‌ها قرار می‌گیرد. سپس 14 خادم وارد دارالسلام می‌شوند و هر یک پشت رحل‌ها قرار می‌گیرند. خدام و فراشان کشیک روز هم در سمت چپ و راست با حالت خضوع و احترام می‌ایستند. سرکشیک خدام، معاون کشیک و سادات در بالای رواق می‌نشینند و جلوی هر سر کشیک نیز یک شمعدان روشن قرار می‌گیرد. در این هنگام قرآن‌ها گشوده می‌شوند و 14 مرد سرمه‌ای پوش که قاری و حافظ قرآن هستند و به لقب حفاظ شناخته می‌شوند، پشت رحل‌ها‌ی گشوده می‌نشینند و قرآن‌خوانی آغاز می‌شود.گل آرایی ضریح
هر روز صبح قبل از ساعت 8 گل‌ها‌ی روی ضریح با آئینی خاص توسط سرکشیک خدام و در میان آوای دلنشین صلوات زائرین بارگاه منور، با گل‌ها‌ی تازه تعویض می‌شود و چهار دسته گل بسیار زیبا در چهار گوشه بالای ضریح مطهر امام رضا (علیه‌السلام) قرار می‌گیرد. این گلها که در گلدان‌های فلزی با روکش طلایی قرار دارند. از مرغوب‌ترین انواع گلها هستند که توسط متخصصین با سابقه و با سلیقه در فن گل‌آرایی سازمان باغات آستان قدس رضوی، آماده و در نخستین ساعات هر روز به حرم مطهر منتقل می‌شوند. گل‌ها‌ی ضریح مطهر از انواع گلایول، مریم، میخک، رز، ژریرا، مارگریت و زنبق است که بسیار مقاوم و زیبا بوده و به رغم ازدحام جمعیت و گرمای سطوح فوقانی ضریح، در یک شبانه روز با طراوت باقی می‌مانند. البته چون گل‌ها‌ی جمع‌آوری شده از روی ضریح مطهر از ارزش معنوی خاصی برخوردارند. توسط فراشان حرم مطهر همراه با زیارتنامه مخصوص امام رضا (علیه‌السلام) بسته‌بندی و هر روز صبح طی مراسمی خاص در محل دارالقرآن آستان قدس رضوی واقع در صحن جمهوری اسلامی، به عنوان سوغاتی معنوی به زائرین اهدا می‌شوند.جاروکشی صحن‌ها
آئین سنتی جاروکشی صحن‌ها‌ی حرم مطهر امام‌رضا (علیه‌السلام)، روزانه در دو نوبت صبح و عصر توسط خادمین بارگاه انجام می‌گیرد. در زمان اجرای این آئین، ابتدا جاروهای دسته کوتاه در سینی بزرگی قرار می‌گیرند و خادمین و فراشان جاروکشی را با مداحی آغاز می‌کنند. در مراسمی مشابه نیز خدام با لباس‌ها‌ی یک دست سرمه‌ای، جاروهای دسته بلند را برای جاروکشی در صحن‌ها به دست می‌گیرند و با نوای «رضا جانم» مراسم جاروکشی صحن‌ها‌ی حریم رضوی را انجام می‌دهند. البته این مراسم با اشعاری با مضمون توفیق خدمتگزاری در بارگاه منور رضوی از سوی خادمین همراه است و اغلب صحنه‌ها‌‌یی زیبا خلق می‌شود. زیرا خیلی وقتها زائرین معمولاً پشت سر خادمین حرکت کرده و با آنها همنوا می‌شوند.منبع مقاله :
نشریه همشهری آیه، شماره 41