در نوشتار حاضر با الهام از کلام آسمانی وحی و نیز سخنان گهربار معصومین(علیهم السلام) که برخاسته از وحی است، با نقش حیاتی و سازنده اتحاد ملی و انسجام اسلامی در روابط اجتماعی، آشنا می شویم.
یکی از اساسی ترین موضوعات مطرح در روابط اجتماعی مسلمانان که از آغاز ظهور اسلام و خصوصاً پس از تشکیل حکومت اسلامی مورد توجه قرآن مجید و شخص پیامبراکرم(ص) قرار داشت، مسئله مهم وحدت جامعه اسلامی بود.
«وحدت» و «اتحاد» همان یکپارچگی و همدلی به همراه محبت و دوستی است که در بین افراد و طبقات جامعه نمایان می شود. این موضوع در روابط اجتماعی مورد بحث قرار گرفته و بسیار حائز اهمیت است.علاوه بر آموزه های دینی، تاریخ نیز حکایت از آن دارد که در پرتو اتحاد و انسجام، ملت ها توانسته اند قله های بزرگ علم و پیشرفت را درعرصه های گوناگون فتح کنند.در نوشتار حاضر با الهام از کلام آسمانی وحی و نیز سخنان گهربار معصومین(ع) که برخاسته از وحی است، با نقش حیاتی و سازنده اتحاد ملی و انسجام اسلامی درروابط اجتماعی، آشنا می شویم. مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:
فرهنگ غنی اسلام، ابعاد و زوایای گوناگون زندگی بشر را مورد توجه قرار داده و در هر مورد، اصول و آداب و احکام ویژه ای را ارائه نموده است که انسان با مراعات آنها می تواند درجات کمال را طی کند و سرانجام به سعادت مطلوب نایل آید.بحث از روابط اجتماعی یکی از مباحث مهم در زندگی مسلمانان است که موضوع وحدت امت اسلامی از فروع و زیرمجموعه های آن به شمار می رود.
وحدت و انسجام حول محورر دین و مشترکات دینی، عاملی مؤثر در پیشرفت مادی و معنوی پیروان شریعت اسلام است و اهمیت ویژه آن به وضوح در آیات قرآن، سیره پیامبراکرم(ص) و امامان معصوم(ع) و روایات رسیده از سوی آن بزرگواران مشاهده می شود.

قرآن و دعوت به اتحاد اسلامی

یکی از اساسی ترین موضوعات مطرح در روابط اجتماعی مسلمانان که از آغاز ظهور اسلام و خصوصاً پس از تشکیل حکومت اسلامی مورد توجه قرآن مجید و شخص پیامبراکرم(ص) قرار داشت، مسئله مهم وحدت جامعه اسلامی بود. کتاب آسمانی ما- قرآن- و پیام آور اسلام- حضرت محمد- مسلمانان و امت اسلامی را به حفظ وحدت و همدلی و یکپارچگی سفارش کرده اند.
آیات فراوانی در قرآن مجید از این موضوع سخن گفته و هرگونه درگیری و یا تشتت را که منجر به تفرقه و فروپاشی اتحاد میان مسلمانان شود، مورد نکوهش خود قرار داده است.
«واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولا تفرقوا واذکروا نعمه الله علیکم اذکنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخواناً و کنتم علی شفا حفره من النار فانقذکم منها کذلک یبین الله لکم آیاته لعلکم تهتدون»1
و همگی به ریسمان خدا (قرآن و اسلام، هرگونه وسیله وحدت) چنگ زنید و پراکنده نشوید! و نعمت (بزرگ) خدا را بر خود، به یاد آورید که چگونه دشمن یکدیگر بودید. او میان دل های شما الفت ایجاد کردو به برکت نعمت او، برادر شدید! شما بر لب حفره ای از آتش بودید و خدا شما را از آن نجات داد؛ اینچنین، خداوند آیات خود را برای شما آشکار می سازد؛ شاید پذیرای هدایت شوید»
خداوند متعال در این آیه شریفه همان مسئله اتحاد و مبارزه با هرگونه تفرقه را مطرح می کند و از مسلمانان می خواهد که همگی به ریسمان الهی چنگ زنند و پراکنده نشوند.
مفسران درباره اینکه منظور از «حبل الله» چیست، احتمالاتی را نقل کرده اند.
بعضی می گویند منظور از حبل الله، قرآن است(2) و بعضی دیگر، اسلام را مقصود از آن می دانند. برخی هم گفته اند که منظور خاندان پیامبر و ائمه معصومین(3)(علیهم السلام) هستند. البته در روایات اسلامی نیز همین تعبیرات گوناگون دیده می شود.
در معانی الاخبار از امام سجاد(ع) نقل شده است که فرمود: حبل الله، قرآن است. (4)
در تفسیر عیاشی آمده است که امام باقر(ع) فرمود: حبل الله، آل محمد(ع) هستند که مردم مأمورند به آنها تمسک کنند.(5)
اما آنچه در تفاسیر و احادیث شریف آمده است هیچ کدام با یکدیگر اختلافی ندارند و همگی به یک حقیقت اشاره دارند، زیرا منظور از ریسمان الهی هرگونه وسیله ارتباط با خداوند متعال است و تمام آنچه دراین زمینه گفته شده است در مفهوم وسیع ارتباط با خدا که از حبل الله فهمیده می شود مشترک است.
این آیه شریفه از همه مسلمانان می خواهد که به ریسمان الهی- یعنی همان نقطه ارتباط با خدای متعال- چنگ زنند و همگان بر این محور، اتفاق و اتحاد داشته باشند.
سپس قرآن کریم به نعمت بزرگ اتحاد و برادری اشاره می کند و مسلمانان را به تفکر در وضع اندوهبار گذشته و مقایسه آن با شرایط خود به هنگام وحدت فرا می خواند و می فرماید: فراموش نکنید که درگذشته چگونه با هم دشمن بودید ولی خداوند در پرتو اسلام و ایمان، دل های شما را به هم مربوط ساخت و شما دشمنان دیروز، برادران امروز شدید.
نکته قابل توجه در اینجا آن است که قرآن، تألیف قلوب مؤمنان را به خدا نسبت می دهد و می گوید خداوند متعال دل های شما را به یکدیگر نزدیک کرد و میانتان الفت برقرار کرد.
این امر، خود یکی از معجزات بزرگ اسلام در عرصه زندگی اجتماعی مسلمانان است زیرا اگر سابقه عداوت و دشمنی پیشین عرب را به درستی مورد دقت قرار دهیم، می بینیم که چگونه کینه های ریشه دار در طول سال های متمادی در دل های آنان انباشته بود و چگونه بر سر یک موضوع ساده و جزئی، شعله جنگ خونینی میان آنان افروخته می شد، و اسلام بود که توانست اقوام و طوایف پراکنده و کینه توز و دور از خردورزی را تبدیل به ملتی واحد و متحد و برخوردار از آگاهی و بردباری و خردمندی کند.
البته باید به خاطر داشت که تنها با چنگ زدن به ریسمان الهی و در سایه اسلام و قرآن و عترت است که می توان اقوام، گروه ها و ملت های متفاوت را به جامعه ای متحد و همدل و هم صدا تبدیل کرد.
در آیه شریفه دیگری چنین آمده است:«و اطیعواالله و رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم و اصبروا ان الله مع الصابرین(6)
«و (فرمان) خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید! و نزاع (و کشمکش) نکنید تا سست نشوید و قدرت (و شوکت) شما از میان نرود! و صبر و استقامت کنید که خداوند با استقامت کنندگان است»
قرآن مجید در این آیه، مسلمانان را از نزاع با یکدیگر برحذر می دارد تا بتوانند در مقابل دشمن، همانند دژی مستحکم بایستند. قرآن همچنین یادآوری می کند که اگر تفرقه و جدایی در میان مسلمانان پدید آید و آنان با یکدیگر به نزاع و کشمکش برخیزند، سست می شوند و در نتیجه، قدرت و هیبت و عظمت ایشان در مقابل دشمن از دست می رود.

پیامبر اعظم(ص)؛ محور اتحاد امت اسلامی

قرآن کریم می فرماید: «محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم»(7)
محمد(ص) فرستاده خدا است؛ و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربان اند»
پیامبر اسلام که خود، آخرین پیغمبر الهی و رحمه للعالمین است و در عظمت و بزرگی اخلاق و در نحوه سلوک فردی و معاشرت های اجتماعی و به طور کلی در هر فضیلتی سرآمد است و در نظام خلقت بر همگان برتری دارد، اسلام را عالی ترین راه سعادت و هدایت بشر برای تمام انسان ها در همه زمان ها تا قیامت معرفی می کند و از کلیه مسلمانان می خواهد که زیر پرچم پرافتخار اسلام، با هم متحد و منسجم باشند.
قرآن مجید که رسول اکرم(ص) را در همه زمینه ها الگو دانسته و او را برای همگان، محور قرار داده است، در وصف یاران پیامبر و مسلمانان راستین می گوید: در میان خود، رحیم و مهربان و متحد و منسجم هستند و در مقابل دشمنان و کافران، با شدت و غلظت همچون دژی مستحکم ایستاده اند.روشن است که هر دو ویژگی یاد شده به برکت پیامبر و اسلام به دست آمده است.
از آنجا که هیچ یک از احکام اسلام محدود به زمان خاصی نیست و همیشه و همواره باقی است، بر ما نیز که خود را از امت پیامبر ختمی مرتبت می دانیم فرض است که مانند اصحاب با وفای آن حضرت میان خود برادر باشیم و در مقابل دشمنان و کافران که هر لحظه ما را تهدید می کنند با تمام قوا و به طور متحد بایستیم که فقط در این صورت می توانیم به پیروزی برسیم.
رسول گرامی اسلام در جریان حجه الوداع که شرایط حساس و خاصی بر مسلمانان حاکم بود، طی نطقی در مسجد «خیف» چنین ایراد سخن فرمود:«خدا یاری کند بنده ای را که گفتار مرا بشنود و حفظ کند و سپس آن را به کسانی که نشنیده اند برساند»این تعبیر آن حضرت، نشان از اهمیت موضوع دارد. آنگاه فرمود:«سه خصلت است که دل هیچ مسلمانی در مورد آنها خیانت نمی کند:
1- اخلاص عمل برای خدا.
2- نصیحت و خیرخواهی برای رهبران مسلمانان.(8)
3- همبستگی و شرکت در اجتماع مسلمانان»(9)
علت اینکه در اسلام تا این حد درباره وحدت و یکپارچگی تأکید شده، آن است که مردم فقط در سایه اتحاد و همبستگی می توانند موانع انجام هر کاری را از سر راه بردارند و با استفاده از تمام توان، استعداد، قدرت اراده و انگیزه ای که در یک جا جمع شده است، به مقصد مورد نظر خویش برسند.
از این رو، پیامبر اکرم(ص) برای برقراری وحدت و الفت بین مردم، رنج ها و زحمات فراوانی را متحمل شد و علی رغم تلاش قبایل و اقوامی که از روی جهل و عصبیت مانع تبلیغ پیامبر بودند، آراء و افکار متفاوت را با یکدیگر هماهنگ کرد و به برکت اسلام و قرآن میان دو قبیله بزرگ و معروف مدینه به نام «اوس» و «خزرج» که کینه و دشمنی دیرینه ای با هم داشتند اخوت و محبت را برقرار ساخت.

پیروزی در پرتو اتحاد ملی

به راستی اگر امتی به صورت یکپارچه و مصمم و با استعانت از خداوند متعال اراده کند، می تواند در تمام امور زندگی اجتماعی، سرنوشت خود را تغییر دهد و با سرعت نردبان رشد و ترقی و کمال را طی کند، که نمونه های بارز آن را در طول تاریخ اسلام مشاهده می کنیم.
پیامبر رحمت که خود محور اتحاد و انسجام اسلامی است با متحدکردن گروه ها و احزاب مختلف از جمله انصار و مهاجرین، قبایل اوس و خزرج و دیگران توانست در سخت ترین شرایط و در دوران جاهلیت، روند حرکت اجتماعی را عوض کند، پرچم انسان ساز اسلام را به اهتزاز درآورد، احکام اسلامی را اجرا نماید و نام محمد(ص) و آیین احمدی را در کوتاه ترین زمان ممکن جهانگیر سازد. این موضوع از نظر دانشمندان و مورخان غیراسلامی نیز مخفی نمانده و همگی با اعجاب فراوان از آن یاد کرده اند.
توماس کارل گفته است:«خداوند، عرب را به وسیله اسلام از تاریکی به سوی روشنایی ها هدایت فرمود. از ملت خموش و راکدی که نه صدایی از آن در می آمد و نه حرکتی محسوس، ملتی به وجود آورد که از گمنامی به سوی شهرت، از سستی به سوی بیداری، از پستی به سوی فراز، و از عجز و ناتوانی به سوی نیرومندی سوق داده شد. نورشان از چهارسوی جهان می تابید. از اعلام اسلام یک قرن بیشتر نگذشته بود که مسلمانان یک پا در هندوستان و پای دیگری در آندلس نهادند و بالاخره در همین مدت کوتاه، اسلام بر نصف دنیا نورافشانی می کرد.»جان دیون پورت -دانشمند معروف انگلیسی- می نویسد:
«محمد(ص) یک نفر عرب ساده، قبایل پراکنده کوچک و برهنه و گرسنه کشور خودش را مبدل به یک جامعه فشرده و با انضباط نمود و در میان ملل روی زمین آنها را با صفات و اخلاق تازه ای معرفی کرد، و کمتر از سی سال، این طرز و روش امپراطور قسطنطنیه را مغلوب کرد و سلاطین ایران را از بین برد، سوریه و بین النهرین و مصر را تسخیر کرد و دامنه فتوحاتش را از اقیانوس اطلس تا کرانه دریای خزر و تا رود سیحون بسط داد.»
در دوران معاصر نیز بزرگمردی به نام امام خمینی به کمک اتحاد و همدلی مردم ایران توانست در برابر رژیم شاهنشاهی با آن قدرت جهنمی قد علم کند و آن را سرنگون سازد و به جای آن حکومتی اسلامی بر پایه مکتب اهل بیت (علیهم السلام) برپا کند و سپس با شعار اتحاد اسلامی، جهان اسلام و مسلمانان جهان را علیه نظام استکبار به سرکردگی آمریکا بشوراند.
به راستی آیا ممکن بود بدون کمک همه جانبه مردم در هشت سال جنگ تحمیلی، کشور اسلامی ایران را از خطر جدی تجاوز دسته جمعی جهانخواران حفظ نمود و آیا ممکن بود در شرایط تحریم اقتصادی، به خودباوری رسید و نه تنها روی پای خود ایستاد بلکه به دستاوردهای عظیم علمی و اقتصادی دست یافت؟
آیا بدون همیاری دولت و ملت و اتحاد و انسجام ملی و اسلامی به برکت اسلام و انقلاب و جمهوری اسلامی، ممکن بود که جوانان این مرز و بوم به درجات علمی بالا از جمله به دانش هسته ای (که این روزها در کشور جشن ملی و شادمانی آن برپا است) دسترسی پیدا کنند؟پیامبر اکرم(ص) می فرماید:
«مؤمنان با یکدیگر برادرند و خونشان با هم برابر است. آنها یکپارچه علیه دشمنان اسلام متحد هستند.»(10)
امام خمینی گفته است:«وحدت اسلامی را در بین خودتان، با کمال قوت حفظ کنید. نگذارید همین دشمنان خبیث، بتوانند یا طمع کنند که بین شما ملت اختلاف ایجاد کنند. امید است به فضل الهی، وحدت و یکپارچگی و ایمان و اقتدار شما، دنیای اسلام را هم بیدار کند.»(11)
سزاوار است که ملت ما از تاریخ که نمونه هایی از آن را با چشم خود دیده است، درس بگیرد و در راه اعتلای ملی خویش، وحدت ملی و اتحاد اسلامی را در تمام زمینه ها سرلوحه همه امور اجتماعی خود قرار دهد زیرا پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود:
«افراد با ایمان نسبت به یکدیگر همانند اجزای یک ساختمان اند که هر جزئی از آن جزء دیگر را محکم نگاه می دارد.»(12)

انسجام اسلامی

زندگی سراسر درس پیامبر والامقام اسلام(ص)، حکایت از این واقعیت دارد که آن بزرگوار آیینه تمام نمای وحدت و انسجام اسلامی بود. ایشان هر جا کمترین اختلافی را بین اصحاب خود می دید، شخصا وارد عمل می شد و تفرقه و اختلاف را از ریشه قطع می کرد، قلوب آنان را به هم نزدیک می نمود و در مقابل مشرکان و کافران بسیج عمومی به راه می انداخت تا همه یک صدا باشند.
پیامبر(ص) هرگونه جدایی و اختلاف بین مسلمانان را که منجر به کدورت و عداوت و لجاجت می شد، از نشانه های فریب شیطان می دانست.
«انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه والبغضاء؛ (13)همانا شیطان می خواهد در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند.
اصل مسلم «وحدت اسلامی» که از رهنمودهای اجتماعی اسلام است مربوط به تمام قرون و اعصار و برای همه مسلمانان است. آنها باید یکدست و یکپارچه در مقابل دشمنان اسلام بایستند.
امروز بر اهل بصیرت روشن است که سلطه گران و جهانخواران و تمام دنیای شرک و کفر و استکبار دست در دست هم داده اند که بین مسلمانان در سراسر عالم اختلاف بیاندازند و بهترین وسیله برای رسیدن آنان به اهداف شوم خود همین تفرقه افکنی و شکستن انسجام بین مسلمانان در سراسر گیتی است. و در این جهت از هر حربه ای استفاده کرده و گاه با ظاهری کاملا فریبنده و احیانا شعارهای مذهبی، اما با انگیزه ای شیطانی وارد صحنه می شوند تا اجتماع مسلمانان و اتحاد آنان را برهم زنند.
قرآن مجید این دسته از مردم را، منافق و محارب با رسول خدا معرفی کرده تا مسلمانان به پیروان مکتب الهی به هوش باشند.
«والذین اتخذوا مسجد ضرارا و کفرا و تفریقا بین المؤمنین و ارصادا لمن حارب الله و رسوله من قبل ولیحلفن ان اردنا الاالحسنی و الله یشهد انهم لذکاذبون؛(14)
و (گروهی دیگر از منافقین) کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان رساندن به مسلمانان و تقویت کفر و تفرقه افکنی میان مؤمنان، و کمینگاه برای کسی که از پیش با خدا و پیامبرش مبارزه کرده بود. آنها سوگند یاد می کنند که: جز نیکی نظری نداشتیم! اما خداوند گواهی می دهد که آنها دروغگو هستند»
آنگاه رسول خدا(ص) دستور داد تا مسجد را آتش زنند و بقایای آن را ویران سازند تا ریشه اختلاف و تفرقه خشک شود و این درسی برای عموم مسلمانان در سراسر تاریخ است. گفتار خداوند متعال و عمل پیامبر(ص) به روشنی نشان می دهد که مسلمانان باید نفاق و منافق را در هر زمان و در هر مکان و هر لباس و چهره ای بشناسند و با آن مبارزه کنند.
کیست که نداند امروز دولت های مستکبر دنیا با نفاق و دورویی تمام در پی فریب دادن جوامع و دولت های اسلامی هستند؟ کیست که نداند جهانخواران همیشه سعی دارند تا ملت های مسلمان را از دانش و ثروت و قدرت محروم نگه دارند؟ کیست که نداند مستکبران با امکانات فوق العاده خود علیه ارزش های دینی و اخلاقی برخاسته اند و روز به روز فساد و بی بند و باری را توسعه می دهند و تمام همشان آن است که باورهای دینی را از مردم جهان حتی از جوامع اسلامی بگیرند؟ کیست که نداند صاحبان ثروت و قدرت سالانه میلیون ها دلار جهت مقابله با ارزش های دینی و انسانی، ایجاد نفاق و اختلاف قومی و گروهی بین مسلمانان هزینه می کنند؟
آیا جز با توسل به اسلام و پیامبر عظیم الشأن و کمک گرفتن از انسجام اسلامی می توان با دسیسه های شیطانی مستکبران مبارزه کرد و آیا بدون راهنمایی قرآن- این معجزه بزرگ پیامبر خاتم(ص)- می توان با معاندان و دشمنان اسلام به مبارزه برخاست و آیا بدون هوشیاری جوامع و ملل اسلامی و خصوصا دانشمندان و بزرگان قوم و وحدت کلمه همگانی می توان با خدعه گری و نقشه های آمریکا و اسرائیل و دشمنان سرسخت اسلام مقابله کرد؟
آری، امت مسلمان چاره ای جز اتحاد و انسجام ندارد و برای دستیابی به عزت و اقتدار حقیقی خویش ناگزیر از التزام به وحدت کلمه است؛ چرا که امروز استکبار که از اسلام سیلی خورده و درحال فروپاشی است، با همه توان خود در مقابل اسلام و پیشرفت کشورهای اسلامی ایستاده است و به این منظور ایجاد اختلاف و تفرقه و جدایی در درون مسلمانان را بهترین راه شکست آنان می داند. از این رو سعی می کند با استفاده از حربه نیرنگ و نفاق و به کمک ترفندهای مختلف و طرح مسائل گوناگون از جمله به راه انداختن جنگ میان شیعه و سنی، تفرقه افکنی بین فرقه های اسلامی و دامن زدن به اختلافات پیروان فرق و مذاهب، بین صفوف مستحکم مسلمانان جدایی بیاندازد.
بنابراین مسلمانان و دانشمندان و علمای اسلام بایسته است که در همه جا هوشیار باشند و بدانند که عداوت استکبار جهانی با اسلام است. آنان با احکام نورانی اسلام دشمنی دارند که ضدظلم و ستم و استکبار و چپاولگری است. مخالفت آنها با جمعیت های بزرگ میلیاردی و متحدی است که به پیروی از آیین محمد(ص) و زیر پرچم اسلام عمل می کنند.
مبادا اختلافات مذهبی و عقیدتی و... به گونه ای مطرح شود که باعث تفرقه بین مسلمانان و سوءاستفاده دشمن مشترک یعنی منافقان و مشرکان و استکبار جهانی گردد. شایسته است که دانشمندان اسلامی در محافل علمی و بدون هرگونه تعصب به صورت عالمانه در مسائل مورد اختلاف به بحث و گفت وگو و نقد و بررسی بپردازند اما در مقابل دشمنان اسلام و جهانخواران ید واحده باشند و یکپارچه و متحد رفتار کنند.

پی نوشت ها :

1- آل عمران: .103
2- مستدرک الوسائل جلد 4 صفحه .258
3- بحارالانوار جلد 24 صفحه .83
4- بحارالانوار جلد 25 صفحه .194
5- بحارالانوار جلد 24 صفحه .85
6- انفال: .46
7- فتح: .29
8- نصیحت در اینجا به معنای خیرخواهی و مصلحت اندیشی صادقانه است.
9- کافی جلد 1 صفحه .403
10- الکافی، ج 1، ص .403
11- صحیفه نور، ج 28، ص .555
12- بحارالانوار، ج 58، ص .150
13- مائده: .91
14- توبه: .107