نویسنده: آیت‌الله محمد تقی مصباح یزدی
مقاله اوّل از برهان ابن سینا (رحمة‌الله علیه) مشتمل بر دوازده فصل به شرح زیر است:
فصل اوّل
این فصل، در باره‌ی غرض از فن برهان منعقد شده است، و اگرچه در برهان ارسطو نظیر چنین فصلی دیده نمی‌شود، ولی بسیاری از مباحث این فصل ریشه در مطالب ارسطو دارد.موضوعات جزئی این فصل عبارتند از:
الف- انقسام علم به تصوّر و تصدیق و روش اکتساب این دو؛ تصدیق یقینی و غیر یقینی و انواع قیاس. نظیر این مطالب در فصل اوّل از مقاله‌ی اول کتاب جدل ارسطو آمده است.
ب- انواع تصور: تصور به وسیله‌ی ذاتیات و تصوّر به وسیله‌ی عرضیات؛ حدّ و رسم. نظیر این مطلب در باب ایساغوجی (مدخل) از منطق شیخ‌الرئیس، فصل هفتم آمده است.
ج- بیان اینکه، این کتاب فقط کتاب برهان نیست، بلکه هم کتاب برهان است و هم کتاب حدّ.
د- مبدأیت تصوّر برای تصدیق و تمامیّت تصدیق نسبت به تصوّر.
فصل دوّم
این فصل درباره‌ی جایگاه و مرتبت فن برهان است و همانند فصل اوّل، نظیری در برهان ارسطو ندارد. موضوعات جزئی این فصل عبارتند از:الف- غرض از منطق به طور کلّی، این است که انسان با تحصیل آن به حقّ و یقین برسد و چون برهان مفید حق و یقین است، پس بر دیگر فنون، مقدّم است.
ب- نظر کسانی که جدل را مقدّم بر برهان می‌دانند و نظر ابن سینا (رحمة‌الله علیه) در این مسئله.
ج- نسبت قیاس مطلق با برهان.
د- تقدّم زمانی جدل و مغالطه و خطابه بر برهان.
فصل سوم
این فصل درباره‌ی این مطلب است که هر تعلیم و تعلّم ذهنی، مسبوق به علمی پیشین است. تقریباً تمام مطالبی که ابن سینا در این فصل آورده پیرامون نخستین جمله‌ی فصل اول از مقاله‌ی اول برهان ارسطو است. و مطلب دیگری که ارسطو در فصل مذکور آورده، کیفیت رسیدن به مجهول از معلوم است که شیخ‌الرئیس(رحمة‌الله علیه) در فصل ششم از مقاله‌ی حاضر بدان پرداخته است.علاوه بر مطلب اصلی فوق، مطالب دیگری نیز در فصل سوّم آمده که عبارتند از:
الف- انواع تعلیم و تعلّم: تعلّم صناعی، تلقینی، تأدیبی، تقلیدی و تنبیهی، معنای تعلیم و تعلّم ذهنی و فکری و فرق این دو. طرح نظر کسانی که کسب حسّی را فکری نمی‌دانند.
ب- مقدّمات تصوّر و تصدیق.
ج- نقد و بررسی این قول که بین ذهنی و حسّی فرق است.
د- معنای «علم سابق» در تعلیم و تعلّم ذهنی.
هـ - معنای تعلّم حدسی، فهمی و ذاتی.
و- انواع قیاس حملی و استثنایی: انفصالی و اتّصالی. استقراء و تمثیل.
ز- معنای علم بالقوه و علم بالفعل واختلاف درجات علم بالقوّه.
فصل چهارم
این فصل پیرامون مبادی اقیسه است و مطالب آن برگرفته از فصل ششم از مقاله‌ی اول برهان ارسطو و فصل اوّل از مقاله‌ی اول کتاب جدل و کتاب خطابه‌ی وی می‌باشد. موضوعات این فصل عبارتند از:الف- تقسیم مبادی قیاس به مصدَّق و غیر مصدَّق و تقسیم مصدَّق به ضروری، ظنّی و تسلیمی (مسلّم).
ب- تقسیم مبادی ضروری به ضروریهی ظاهر و ضروریهی غیر ظاهر. تقسیم ضروریهی غیر ظاهر به عقلیّه و وهمیّه. تقسیم ضروریّه‌ی عقلیه به اوّلیات و غیر اوّلیات.
ج- انقسام قضایا به اوّلیات، ضروریات، محسوسات، مجرّبات، مظنونات، متواترات، وهمیّات، مشهورات، مسلّمات، مقبولات و...
فصل پنجم
این فصل درباره‌ی مطالب و مبادی علوم و اصناف حد وسط بحث می‌کند و اکثر مباحث آن پیرامون مطالبی است که در فصل اوّل از مقاله‌ی دوم و فصل سیزدهم از مقاله‌ی اول برهان ارسطو آمده است. موضوعات جزئی این فصل عبارتند از:الف- مطلب «ما» مطلب «هل» و مطلب «لم» و...
ب- تعریف اسمی و تعریف به حسب ذات. وضع تعاریف در تعلیمات (علوم ریاضی).
ج- تقسیم مبادی به مرکّب و مفرد. مرکب بودنِ قضایای متعارفه و اصول موضوعه.
موضوع صناعت (علم).
د- تأخّر مطلب «لم» از مطلب «ما» و انقسام مطلب «لم» به لم اثباتی و لم ثبوتی.
هـ - علیّت حد وسط در قیاس. نظیر این بحث را در فصل سیزدهم از مقاله‌ی اول و فصل هجدهم از مقاله‌ی دوم برهان ارسطو می‌بینید.
ابن سینا علاوه بر آنچه در این فصل پیرامون مبادی برهان آورده است، در فصل دوازدهم از همین مقاله و فصل اول از مقاله‌ی دوّم به طور وافی در این باره بحث کرده است. همچنین در فصل هفتم از مقاله‌ی اول و فصل سوّم از مقاله‌ی سوّم به تفصیل پیرامون برهان «لم» سخن گفته است.
فصل ششم
این فصل درباره‌ی کیفیت به دست آوردن مجهول از طریق معلوم است و عین همین موضوع در فصل اول از مقاله‌ی اول برهان ارسطو آمده است.شیخ (رحمة‌الله علیه) در ابتدای این فصل مسئله‌ی علم به امور عدمیه را به بحث و بررسی گرفته که در فصل مزبور از برهان ارسطو نظیر آن وجود ندارد. سپس به طرح اشکالی پرداخته است که افلاطون آن را در محاوره با منون مطرح کرده و آن اشکال این است که آیا اصولاً تعلّم برای انسان ممکن است؟! این شبهه در مقاله‌ی اول فصل اول برهان ارسطو نیز آمده است.
فصل هفتم
مسئله‌ی مهم در این فصل «علم به وجود و علم به علّت وجود» است که نظیر آن در مقاله اول فصل سیزدهم از برهان ارسطو دیده می‌شود. شیخ (رحمة‌الله علیه) در این فصل از این مسئله فراتر رفته، به مسائل دیگری نیز پرداخته است که عبارتند از:الف- مصادیق علم مکتسَب.
ب- بررسی تعریف برهان به: قیاسٌ مُوتَلَفٌ یَقینیٌّ.
ج- استقراء تام و ناقص- بازگشت استقراء تام به قیاس مقسِّم. بحث استقراء در انالوطیقای اُولی مقاله‌ی دوم فصل بیست و سوم از منطق ارسطو آمده است.
د- مفاد برهان انّ و لمّ، برهان انّ مطلق و دلیل. این مباحث تلخیصی از فصل سیزدهم مقاله‌ی اوّل برهان ارسطو می‌باشد.
هـ- سببِ وجود اکبر و سبب وجود اکبر در اصغر.
و- منوط بودن لمّیت برهان بر انکشاف علیّت اوسط نسبت به اکبر.
ز- معلولیت اوسط نسبت به اکبر.
ح- فصل و رابطه‌ی آن با جنس و نوع.
فصل هشتم
این فصل درباره‌ی این مطلب است که علم یقینی به مسبَّب از راه علم به سبب آن حاصل می‌شود. ارسطو در چند موضوع از برهان خود بدین مطلب پرداخته است از جمله: مقاله‌ی اول فصل دوم و فصل ششم و فصل نهم. شیخ (رحمة‌الله علیه) علاوه بر مطلب فوق، مسائل دیگری را نیز در این فصل آورده است که عبارتند از:الف- ضرورت در قضایای ضروریّه و ناشی شدن آن از علّت. نظیر این مطلب در مقاله‌ی اول فصل ششم برهان ارسطو آمده است.
ب- کیفیت رابطه‌ی حدود در برهانِ یقینی اِنّی. به مقاله‌ی اوّل فصل سیزدهم از برهان ارسطو مراجعه شود.
ج- واسطه شدن مضاف در قیاسات علوم.
د- قیاس استثنایی بیانگر علّت نیست. قیاس خلف مفید برهان انّی است.
هـ - شرایط تحصیل یقین تام و دائم در برهان. نسبت اصغر با اوسط در براهین.
ز- قریب یا بعید و بالفعل یا بالقوه بودن علّت در برهان لمّی.
فصل نهم
این فصل پیرامون شناخت احکام بدون سبب و درباره‌ی استقراء و تجربه و نتایج این دو است. به انالوطیقای اُولی (قیاس) ارسطو مقاله‌ی دوّم فصل بیست و سوم مراجعه شود.اهم مسائلی که ابن سینا (رحمة‌الله علیه) در این فصل بدان‌ها پرداخته عبارتند از:
الف: قضایای بیِّن و ویژگی‌های آنها.
ب- فرق تجربه و استقراء و کیفیّت علم حاصل از تجربه.
فصل دهم
این فصل درباره‌ی این است که چگونه اخصّ می‌تواند علّت انتاج اعمّ باشد و بیشتر به بحث کلیات خمس مربوط است تا باب برهان؛ و لذا مباحث این فصل ارتباط زیادی با مباحث فصل نهم از کتاب مدخلِ ابن‌سینا دارد.اهم مباحث مطروحه در این فصل عبارتند از:
الف- اعتبارات لا بشرط، بشرط لا و بشرط شیء در معانی. فرق جنس با ماده و فصل با صورت.
ب- تابعیت جنس اعلی نسبت به اسفل در حمل. عدم تقدّم جنسِ جنس و فصلِ جنس بر جنس نسبت به نوع.
ج- رابطه‌ی مفاهیم تحتِ نوع با خود نوع.
فصل یازدهم
این فصل درباره‌ی شروط مقدّمات برهان است. به مقاله‌ی اوّل فصل دوّم از برهان ارسطو مراجعه شود. ابن‌سینا (رحمة‌الله علیه) در این فصل مطالبی پیرامون معنای اقدمیت و اعرفیت نسبت به ما و طبیعت، طبیعت کلیه‌ی عالم و مقاصد و غایات آن و... آورده است که در فصل مذکور از برهان ارسطو چنین بحث‌هایی دیده نمی‌شود. وی تنها در مطلعِ کتاب طبیعیاتِ خود به طور کوتاه بدین مطلب اشاره نموده، می‌گوید: ان الطریقة الطبیعیة...اهم مطالب این فصل عبارتند از:
الف- اقدمیت مقدمات برهان نسبت به نتیجه از حیث زمان، ذات و معرفت - صدق، اوّلیت و مناسبت مقدمات.
ب- معنای اقدمیت و اعرفیت نزد ما و طبیعت و تطبیق این اوصاف بر جزئیات محسوس، کلیات جنسی و طبایع نوعی.
ج- اقدمیت و اعرفیت علل بسیط مانند فواعل و غایات نسبت به معالیل خود در طبیعت و اخذ این علل در برهان.
فصل دوازدهم
این فصل درباره‌ی مبدأ برهان، طبیعت برهان به طور کلی و مسائل جنبی دیگر است و معادل این مطالب در فصول دوّم، ششم، نهم، دهم و یازدهم از مقاله‌ی دوّم برهان ارسطو آمده است.اهم موضوعات این فصل عبارتند از:
الف- قضیه‌ای که به لحاظ علم مطلق، مبدأ برهان خوانده می‌شود و قضیه‌ای که به حسب علم خاصی مبدأ برهان است. به مقاله‌ی اوّل فصل دوم از برهان ارسطو مراجعه شود.
ب- فرق حد (تعریف) با مقدمه‌ی مسلَّمه و با مطلقِ مقدّمه.
ج- اصل موضوع و اسامی مختلف آن.
د- تفاوت علوم در به کارگیری انواع مبادی.
هـ- فرق اصل موضوع با مصادره - نمونه‌ای از اقتباس مستقیم ابن‌سینا از کلام ارسطو و مناقشه‌ی آن. به فصل دهم مقاله‌ی اول از برهان ارسطو مراجعه شود.
و- مقدمات برهانی برای مطالب ضروری- مغالطات برهانی- مقدمات مغالطیِ جدلی. به فصل ششم مقاله‌ی اوّل از برهان ارسطو مراجعه شود.
منبع مقاله :
مصباح یزدی، محمدتقی، (1384)، شرح برهان شفا (جلد اول و دوم)، تهران: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه‌الله)، چاپ اول