مقدمه:
وقفنامهها از گنجینه های ادبی و تاریخی است که این پایاننامه کوشش میکند یکی از ابعاد آن، یعنی بعد ادبی این حوزه را بررسی نماید.
این تحقیق از پنج فصل تشکیل شده است.
در فصل اول، دوم و سوم، نویسنده درباره روش تحقیق، تاریخچه و اهداف مطالعاتی خود توضیح داده و سپس به شرح واژهها پرداخته است
.
در فصل چهارم که بخش اصلی پایاننامه میباشد، محقق نخست نگاهی گذرا به وقف و نیکوکاری در ایران قبل از اسلام، و پس از اسلام افکنده، سپس نمونههایی از کاربرد واژه وقف در ادبیات فارسی عرضه کرده است.
آنگاه ابعاد مختلف ادبی و هنری وقفنامهها را بررسی نموده و نیز ویژگیهای سبکی و ادبی در دوازده وقفنامه زیرا از ادوار مختلف تاریخی را مورد بررسی قرار داده است:
وقفنامه کهن امامزاده جعفر (ع) (9 ق)؛
وقفنامه موقوفه علوی همدان (10 ق)؛
وقفنامه مدرسه نوریه اصفهان (11 ق)؛
وقفنامه میرزا صدرالدین محمد یزدی (12 ق)؛
وقفنامه مدرسه صالحیه کازرون (12 ق)؛
وقفنامه فتحعلی شاه قاجار و فرزندش شاهزاده علینقی میرزا (13 ق)؛
وقفنامه بی بی تحیه مشهوره به خانم کوچک (13 ق)؛
وقفنامه بهرام مرئیآبادی (13 ق)؛
وقفنامه حضرت آیتالله حاج آقا محسن اراکی (13 ق)؛
وقفنامه خسرو ولد شهریار (14 ق)؛
وقفنامه بانو بتول رستمی (15 ق).
وقفنامههای موجود عموما دارای مقدمهای است که در آن علت و جهت وقف ذکر شده است. در این مقدمه معمولا نویسنده وقفنامه پس از تسبیح خدای کریم و رسول اکرم (ص) و ائمهی هدی شمهای از محاسن خیرات و مبرات را ذکر و سپس رقبات موقوفه را نام برده است.
و بعد از آن مصارف وقف و متولیان را تعیین کرده و در آخر آیهی شریفهی (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه) را که عموم آیهی مخصوص وصیت است تحریر کرده تا کسی به خود اجازه ندهد در وقفنامه و رقبات آن و مصارف مقرره تصرفی بنماید.
مقدمه ای که بر وقفنامهها نوشته شده دارای عبارات مختلفی است ولی عموما مسجع است و از نظر فرهنگ و ادب کشور ایران ارزنده می باشد.
. از چند فقره وقفنامه که با کلمات عربی نوشته شده اگر صرف نظر شود اکثر وقفنامهها دارای عبارات شیرین فارسی است. بنابراین مؤلف در تحقیق حاضر بر آن است
تا با بررسی کاربرد واژه وقف در سخن شاعران و کلام نویسندگان و همچنین بررسی تعدادی از متون وقفنامههای مربوط به قرن هشت تا پانزدهم هجری قمری به اعتقاد خود پل ارتباطی بین وقف و زبان و ادبیات فارسی ایجاد نماید.
آنچنان که از واقعیتهای تلخ تاریخی برمیآید سوء استفادههای فراوانی از وقف در موقوفات شده است. اموال وقف همواره در معرض دستاندازی سودجویان و قدرتمندان زمانه بوده است. بویژه مدعیان دروغین ارشاد و کرامت، بیش از هر چیز چشم طمع به مال وقف داشتهاند. رفتار این جماعت لطمه شدیدی به حیثیت وقفزده است.
که آثار آن هنوز در ذهنیت مردم باقی است. طبیعی است که این سوء استفادهها و نابایستگیها و ناشایستگیها که بر وقف رفته است دل و جان حساس شاعران و اندیشهوران این دیار را آزرده ساخته باشد.
به گونهای که به تلمیحات گوناگون از وقف یاد کردهاند و با زبان طنز پرده از اوضاع نابسامان اجتماعی و سوء استفادههای ارباب قدرت از وقف برداشتهاند. شاعران عارفمسلک دلتنگ از ریاکاریهای اصحاب ظاهر برای نشان دادن سوء استفادههای مدعیان دروغین دیانت، زبان به طنز گشوده و از این زاویه به وقف نگریسته اند!
فقیه مدرسه دی مست بود و فتوا داد
که می حرام ولی به ز مال اوقاف است!
شاعر خوشذوق دیگری جام باده را پیش زاهدنمایی میگذارد و به او میگوید:
صائب که در روزگار خود شاهد حیف و میل اوقاف و ویرانی موقوفات بوده میسراید:
چون هر چه وقف گشت به زودی میشود خراب
کردیم وقف عشق تو ملک وجود خویش
و بدین گونه مضمونی تغزلی و عرفانی را به کمک یک واقعیت اجتماعی بیان میکند.
عشق جز بخشش خدایی نیست
این به سلطانی و گدایی نیست
عشق وقف است بر دل پر درد
وقف در شرع ما بهایی نیست
عطار
خانقاهی که به خرجش نکند دخل وفا
صرفه وقف در آن است که میخانه شود!
مجذوب تبریزی
بیا که خرقهی من اگر چه رهن میکدههاست
ز مال وقف نبینی به نام من درمی
خاقانی
هر کجا قاب پلو جوجه و کوکو باشد
مال وقف است و تعلق به دعا گو دارد
کلیم
به خیر خلق مرا گشنه دل دو صد پاره
گلیم وقف، بلی زود میشود پاره!
هادی رنجبر
آنگاه نویسنده به این نتیجه میرسد که وقفنامهها منبعی ادبی و تاریخی است او میگوید:
در متون فارسی، معمولا در جاهایی که به اوضاع اجتماعی و اقتصادی جامعه، بویژه شرایط معیشتی اهل مسجد و مدرسه و خانقاه اشاره میشود سایه وقف و موقوفات را میتوان دید. در متونی که به اطلاعات جغرافیایی میپردازند.
بویژه در سفرنامهها، اشارات خوبی به وقف، موقوفات و مراکز وقفی وجود دارد. متن وقفنامهها یکی دیگر از منابع بسیار مهم در باب مطالعات وقف است. ارزش ادبی این اسناد چشمگیر است و اطلاعات ریز و درشت تاریخی، لغوی، مردمشناسی و... در آنها قابل دستیابی است.
دیباچهی - این اسناد، بویژه از لحاظ ارزشهای ادبی حائز اهمیت است. زیباترین تحمیدیهها، آراسته به انواع صنایع ادبی در دیباچهی وقفنامهها به یادگار نهاده شده است.
حجم وقفنامهها گاه برابر کتاب و رسائل مفصل است. با تأمل در این قبیل متون میتوان فیشهای فراوانی را در باب وقف و بازتابهای آن در متون فارسی فراهم کرد.
آنچه در پی میآید به عنوان نمونه قسمتهایی از مقدمهی وقفنامهی مرحوم آیتالله حاج آقا محسن اراکی میباشد که در سال 1299 هجری قمری توسط ایشان به رشتهی تحریر درآمده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین.»
بستان حمد و سپاس و گلشن ثناء بیقیاس مخصوص بارگاه احدی و مختص درگاه صمدی است جل ذکره و عز اسمه، که ریاحین ممکنات را از صحرای عدم به چمن وجود جلوه داد و از عین مرحمت ابواب مکرمت بر روی ارباب غیب و شهود که در مهد نیستی غنوده، بگشود،
کریمی که از کمال احسان و لطف بیپایان نهال ممکنات را در باغ نیستی به فر هستی مثمر و بارور گردانید، رحیمی که از فرط مکرمت و فیض بینهایت، بهار وجود بنیآدم را به چندین هزار گلهای صوری و معنوی زیب و زینت بخشید، حکیمی که چندین هزار ازاهیر فطرت از هبوب لوایح حکمت در روضهی غیب و شهادت آشکار نمود،
صانعی که جمیع مخلوقات را بیماده از محض عدم و عدم محض به کسوت وجود و خلعت هستی سرافراز فرمود، بیمانندی که بلبلان روضه ایجاد بر احدیتش همآواز، خداوندی که طایران بوستان ادراک در هوای معرفتش بال طیران بسته و مرغان گلستان دانش در اوج ثنایش پر پرواز خسته، خالقی که از غایب عاطفت نهال وجود انسانی را بر وفق آیه کریمهی: (و لقد کرمنا بنیآدم) از جمیع مخلوقات برگزید.
بعد از حمد حضرت بیچون و ثناء زواهر تحیات و جواهر صلوات بر ارواح ساکنان فرادیس قدس و عاکفان جناب انس که هر یک در بوستان نبوت و گلشن رسالت سرو خرامندهاند
و هر یک از ایشان چندین سرگشتگان وادی ضلالت و گم شدگان بیدای غوایت را آگاه و هدایت کنندهاند و آن مسندنشین (ولسوف یعطیک ربک فترضی) آن ناطق (ما ینطق عن الهوی) و آن واجب ممکن انتماء آن شکوفه باغ لولاک و آن ثمره شجره افلاک، آن شاهد مشهود و آن شفیع روز موعود و...»
سبک این وقفنامه را میتوان در نکات ذیل خلاصه نمود:
- آوردن اصطلاحات عرفانی در متن وقفنامه مانند: غیب و شهود، ممکنات، وجود، عدم و نیستی؛
- مطابقت صفت و موصوف در مفرد و جمع بودن و تذکیر و تأنیث مانند: بلده مذبوره؛
- استشهاد به آیات و احادیث خصوصا در تحمیدیه؛
- تصویرآفرینی و استفاده مکرر از صور خیال در متن وقفنامه؛
- استفاده مکرر از آرایه تشبیه بلیغ در تحمیدیه؛
- به کار بردن «اعنی» بجای «یعنی» که در آن زمان کاربرد داشته.
بعد از بررسی و تحلیل نمونههایی از متون وقفنامهها، مشخص شد وقفنامهها عمدتا همانند آثار نثر ادبیات فارسی از قبیل: گلستان سعدی، منشآت قائممقام و... دارای نثری مسجع و آهنگین بوده و در اکثر موارد تحت تأثیر ویژگیهای سبکی و ادبی دورهای که وقفنامه در آن تحریر یافته قرار گرفته اند.
مسلما وقفنامهها به واسطهی داشتن وزن و آهنگ و جملاتی مسجع و مقفی و وجود آرایههای مختلف ادبی همچون: براعت استهلال، تشبیه، استعاره، تلمیح، اقتباس، تضاد و...
در آنها و به لحاظ داشتن ارزشهای فرهنگی، تاریخی و... از جمله مواریث کهن ادب فارسی و اسناد معتبر ملی به شمار میآید که ذکر پارهای آداب و رسوم و سنن اقوام مختلف و بیان مصادیق بارز نوع دوستی در متون مذکور بر اهمیت آن افزوده است.
همچنین با بررسی پارهای آثار منظوم و منثور در ادبیات فارسی مشخص شد که بسیاری از شعرا و نویسندگان نیز با مقولهی وقف آشنایی داشته و در اشعار و یا نوشتههای خود به آن اشاره نمودهاند.
1. تقسیم و بخشبندی کتاب، خالی از تناسب و هماهنگی است، فصل اول، دوم و سوم فقط هفت صفحه را تشکیل میدهد و عمدتا در مورد معرفی تحقیق میباشد، در صورتی که فصل چهارم از یکصد و سی صفحه تشکیل گردیده است. بهتر بود که این فصل به بخشهای متعدد تقسیم میشد.
2. پایاننامه دارای غلطهای چاپی متعددی است، در صورتی که تحقیقی که در مورد اسناد وقفنامه باشد، میبایست از دقت لازم برخوردار باشد.
3. منابع و ارجاعات تحقیق پایینتر از حد مطلوب است منابع بسیار ارزندهای در زمینه وقفنامهها و اسناد وقفی وجود دارد که نویسنده به آنها مراجعه نکرده است. از شانزده مرجعی که به آن اشاره شده به جز دو مرجع یعنی مجلهی وقف میراث جاویدان، و یادگار ماندگار، بقیه کتابها به موضوعاتی غیر از وقفنامه اختصاص دارد.
نگارش: ابراهیم پیرقلی خیاوی
دانشگاه: آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز
استاد راهنما: دکتر سیامک ده پیک
استادان مشاور: دکتر عباس کریمی، دکتر غلام علی سیفی
سال: 1381 ش.
چکیده
مطالعات انجام شده در قوانین وضعی هم چون مدنی، قانون ابطال اسناد فروش رقبات، آب اراضی موقوفه، و شناخت احکام شرعی آنها و ابهامات و مشکلاتی که در احراز شرایط فروش این اموال ایجاد شده است،
نیاز به بررسی مسأله فروش اموال موقوفه از دیدگاه قوانین وضعی و احکام شرعی به منظور تبیین حقوق صاحبان موقوفه، و ارزیابی آثار فروش آن بر موقوف علیهم میباشد.
این پژوهش با هدف شناخت قوانین وضع شده از یک سو و احکام فقهی از سوی دیگر، مسایل را مورد مقایسه قرار داده و کم و کاستی هر کدام را مشخص کرده است. نویسنده معتقد است احکام فقهی نسبت به قوانین موضوعه در مسایلی هم چون تبدیل به احسن، شروط واقف، نیاز موقوف علیهم و... ارجحیت دارد،
زیرا اینها شروطی هستند که در احکام شرع مقدس در مبحث فروش اموال موقوفه به آن اشاره شده، ولی در قوانین جدید ذکری از آن نشده است.
نویسنده جهت تبیین حدود روابط افراد ذی نفع و موقوف علیهم در صورت فروش مال موقوفه با بهره گیری از قوانین وضعی، پیشنهاد اصلاح برخی از قوانین را برای احیا و توسعه نهاد وقف میدهد.
پژوهش از دو فصل و پنج مبحث تشکیل شده است. در فصل اول، تعریف وقف، تاریخچه آن در اسلام و ایران، ارکان وقف، شرایط وقف، واقف، و موقوف علیهم و مال موقوفه مطرح و بررسی شده است. هم چنین مبحثی در مورد مدیریت وقف متولی، ناظر و وظایف مدیران مطرح شده است.
فصل دوم به مبحث اصلی میپردازد ؛ نخست شرایط بیع مال موقوفه، شرایط فروش توسط واقف و بیم خون ریزی در مال موقوفه، و در نهایت آثار بیع وقف نسبت به واقف، موقوف علیهم، و یا شخص ثالث مورد بررسی قرار گرفته است.
در لا به لای پژوهش قوانینی همچون «قانون تبدیل به احسن» و «واگذاری مزارع موقوفه به زارعین» صاحب نسق مصوب سال 1350 ش «قانون اصلاحات اراضی» مصوب سال 1341 ش و «قانون ابطال اسناد فروش رقبات و اراضی موقوفه» سال 1363 ش بررسی و نقد شده است.
پژوهش علاوه بر منابع فقهی عربی و فارسی، از مآخذ جدید استفاده کرده است.
مقطع تحصیلی: کارشناسی ارشد
رشته: فقه و مبانی حقوق اسلامی
موضوع: بررسی تطبیقی وقف
نگارش: رضا شیروانی شیری
استاد راهنما: دکتر محسن جابری عربلو
تاریخ دفاع: بهمن 1371
چکیده
مباحث فقهی و حقوقی یکی از گستردهترین مباحثی است که در منابع فقهی آمده است. از آن جهت که وقف یکی از توابع تحولات اقتصادی و اجتماعی بوده همیشه مسایل فقهی آن نیز مورد تحول و اجتهاد فقها قرار گرفته است، به طوری که مسایل وقف همواره یکی از زمینههای اختلاف و تنوع آرا در اجتهاد فقهای امامیه و سایر مذاهب بوده است.پایاننامه «بررسی تطبیقی وقف» کوششی است جدی در جه بررسی اختلاف آرای مجتهدین و فقها در طول تاریخ فقه اسلامی.
در فصل اول، علاوه بر معنی لغوی و اصطلاحی واژه وقف، گزارشی مختصر از تاریخچه وقف در میان تمدنهای عراق قدیم، رومیان، آلمانها، فرانسویها، انگلوساکسونها و تمدن اسلام عرضه شده است.
فصل دوم، درباره صیغه وقف و بررسی مسایلی چون «وقف عقد است یا ایقاع»، لزوم وقف، وقف معاطاتی، اقسام وقف، و مالکیت عین موقوفه است.
فصل سوم، شرایط وقف مثلا لزوم، تنجیز، تأبید، شروط ضمن عقد، شرایط واقف، و شرایط عین موقوفه را بررسی کرده است.
فصل چهارم، بحث مفصلی در مورد مصادیق موقوف علیهم در وقف عام مانند وقف بر جهت، وقف بر مسجد، وقف فی سبیل الله، وقف بر مسلمین، وقف بر شیعه، وقف بر فقرا و وقف بر کافر ارائه میدهد.
همچنین در این فصل وقف خاص از جمله وقف بر اولاد و وقف بر نفس مورد تحقیق قرار گرفته است.
فصل پنجم، اختصاص به مبحث مهم بیع وقف دارد.
فصل ششم، علاوه بر بررسی ولایت بر وقف و شرایط و وظایف متولی، مباحثی همچون تقسیم وقف، از بین رفتن جهت وقف، ضمان، توکیل، رهن، اخذ به شفعه و کیفیت اثبات وقف بررسی شده است.
وی در هر مسأله فقهی نظر فقهای متقدم و متأخر را بررسی کرده است. در ابتدا نظر فقهای امامیه را براساس تقدم و تأخر ذکر میکند، و سپس به بررسی مقارنهای و تطبیقی آن براساس نظرات فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت و مواد قانونی و آرای حقوقدانان میپردازد.
نگارنده در انتهای پژوهش کلیه منابع و مآخذ را، که اکثرا به زبان عربی است، ذکر کرده است.
فصلنامه وقف، میراث جاویدان پیش از این در شمارههای 3، 2 و 22 فصل ششم این رساله را، که شامل دو مبحث ولایت بر وقف و مسایلی از وقف است چاپ کرده، اما به علت اینکه این رساله یکی از رسالههای علمی و دقیق میباشد به جاست که به صورت کتاب چاپ و منتشرشود.
منبع:
میراث جاویدان
جایگاه وقف در ادب فارسی
دانشگاه: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اراک
مقطع تحصیلی: کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی
موضوع: جایگاه وقف در ادب فارسی با تکیه بر ویژگی های سبکی و ادبی وقف نامه ها
دانشجو: محمد مولایی
استاد راهنما: دکتر محمد رضا زمان احمدی
استاد مشاور: دکتر جلیل مشیدی
تاریخ: تابستان 1383
* این مقاله در ترایخ 1402/5/8 بروز رسانی شده است.
این تحقیق از پنج فصل تشکیل شده است.
در فصل اول، دوم و سوم، نویسنده درباره روش تحقیق، تاریخچه و اهداف مطالعاتی خود توضیح داده و سپس به شرح واژهها پرداخته است
.
در فصل چهارم که بخش اصلی پایاننامه میباشد، محقق نخست نگاهی گذرا به وقف و نیکوکاری در ایران قبل از اسلام، و پس از اسلام افکنده، سپس نمونههایی از کاربرد واژه وقف در ادبیات فارسی عرضه کرده است.
آنگاه ابعاد مختلف ادبی و هنری وقفنامهها را بررسی نموده و نیز ویژگیهای سبکی و ادبی در دوازده وقفنامه زیرا از ادوار مختلف تاریخی را مورد بررسی قرار داده است:
معرفی پایان نامههای وقفی
وقفنامه شیخ امینالدین محمد بلیانی (8 ق)؛وقفنامه کهن امامزاده جعفر (ع) (9 ق)؛
وقفنامه موقوفه علوی همدان (10 ق)؛
وقفنامه مدرسه نوریه اصفهان (11 ق)؛
وقفنامه میرزا صدرالدین محمد یزدی (12 ق)؛
وقفنامه مدرسه صالحیه کازرون (12 ق)؛
وقفنامه فتحعلی شاه قاجار و فرزندش شاهزاده علینقی میرزا (13 ق)؛
وقفنامه بی بی تحیه مشهوره به خانم کوچک (13 ق)؛
وقفنامه بهرام مرئیآبادی (13 ق)؛
وقفنامه حضرت آیتالله حاج آقا محسن اراکی (13 ق)؛
وقفنامه خسرو ولد شهریار (14 ق)؛
وقفنامه بانو بتول رستمی (15 ق).
سبک عمومی وقف نامهها
محقق پس از بررسی این اسناد میگوید:وقفنامههای موجود عموما دارای مقدمهای است که در آن علت و جهت وقف ذکر شده است. در این مقدمه معمولا نویسنده وقفنامه پس از تسبیح خدای کریم و رسول اکرم (ص) و ائمهی هدی شمهای از محاسن خیرات و مبرات را ذکر و سپس رقبات موقوفه را نام برده است.
و بعد از آن مصارف وقف و متولیان را تعیین کرده و در آخر آیهی شریفهی (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه) را که عموم آیهی مخصوص وصیت است تحریر کرده تا کسی به خود اجازه ندهد در وقفنامه و رقبات آن و مصارف مقرره تصرفی بنماید.
مقدمه ای که بر وقفنامهها نوشته شده دارای عبارات مختلفی است ولی عموما مسجع است و از نظر فرهنگ و ادب کشور ایران ارزنده می باشد.
. از چند فقره وقفنامه که با کلمات عربی نوشته شده اگر صرف نظر شود اکثر وقفنامهها دارای عبارات شیرین فارسی است. بنابراین مؤلف در تحقیق حاضر بر آن است
تا با بررسی کاربرد واژه وقف در سخن شاعران و کلام نویسندگان و همچنین بررسی تعدادی از متون وقفنامههای مربوط به قرن هشت تا پانزدهم هجری قمری به اعتقاد خود پل ارتباطی بین وقف و زبان و ادبیات فارسی ایجاد نماید.
وقف در متون ادب فارسی
محقق در باب متون ادب فارسی چنین میگوید:آنچنان که از واقعیتهای تلخ تاریخی برمیآید سوء استفادههای فراوانی از وقف در موقوفات شده است. اموال وقف همواره در معرض دستاندازی سودجویان و قدرتمندان زمانه بوده است. بویژه مدعیان دروغین ارشاد و کرامت، بیش از هر چیز چشم طمع به مال وقف داشتهاند. رفتار این جماعت لطمه شدیدی به حیثیت وقفزده است.
که آثار آن هنوز در ذهنیت مردم باقی است. طبیعی است که این سوء استفادهها و نابایستگیها و ناشایستگیها که بر وقف رفته است دل و جان حساس شاعران و اندیشهوران این دیار را آزرده ساخته باشد.
به گونهای که به تلمیحات گوناگون از وقف یاد کردهاند و با زبان طنز پرده از اوضاع نابسامان اجتماعی و سوء استفادههای ارباب قدرت از وقف برداشتهاند. شاعران عارفمسلک دلتنگ از ریاکاریهای اصحاب ظاهر برای نشان دادن سوء استفادههای مدعیان دروغین دیانت، زبان به طنز گشوده و از این زاویه به وقف نگریسته اند!
وقف و نیکوکاری در سخن شاعران
حافظ سروده است:فقیه مدرسه دی مست بود و فتوا داد
که می حرام ولی به ز مال اوقاف است!
شاعر خوشذوق دیگری جام باده را پیش زاهدنمایی میگذارد و به او میگوید:
«بنوش که تاکش ز مال اوقاف است».
صائب که در روزگار خود شاهد حیف و میل اوقاف و ویرانی موقوفات بوده میسراید:
چون هر چه وقف گشت به زودی میشود خراب
کردیم وقف عشق تو ملک وجود خویش
و بدین گونه مضمونی تغزلی و عرفانی را به کمک یک واقعیت اجتماعی بیان میکند.
عشق جز بخشش خدایی نیست
این به سلطانی و گدایی نیست
عشق وقف است بر دل پر درد
وقف در شرع ما بهایی نیست
عطار
خانقاهی که به خرجش نکند دخل وفا
صرفه وقف در آن است که میخانه شود!
مجذوب تبریزی
بیا که خرقهی من اگر چه رهن میکدههاست
ز مال وقف نبینی به نام من درمی
خاقانی
هر کجا قاب پلو جوجه و کوکو باشد
مال وقف است و تعلق به دعا گو دارد
کلیم
به خیر خلق مرا گشنه دل دو صد پاره
گلیم وقف، بلی زود میشود پاره!
هادی رنجبر
آنگاه نویسنده به این نتیجه میرسد که وقفنامهها منبعی ادبی و تاریخی است او میگوید:
در متون فارسی، معمولا در جاهایی که به اوضاع اجتماعی و اقتصادی جامعه، بویژه شرایط معیشتی اهل مسجد و مدرسه و خانقاه اشاره میشود سایه وقف و موقوفات را میتوان دید. در متونی که به اطلاعات جغرافیایی میپردازند.
بویژه در سفرنامهها، اشارات خوبی به وقف، موقوفات و مراکز وقفی وجود دارد. متن وقفنامهها یکی دیگر از منابع بسیار مهم در باب مطالعات وقف است. ارزش ادبی این اسناد چشمگیر است و اطلاعات ریز و درشت تاریخی، لغوی، مردمشناسی و... در آنها قابل دستیابی است.
دیباچهی - این اسناد، بویژه از لحاظ ارزشهای ادبی حائز اهمیت است. زیباترین تحمیدیهها، آراسته به انواع صنایع ادبی در دیباچهی وقفنامهها به یادگار نهاده شده است.
حجم وقفنامهها گاه برابر کتاب و رسائل مفصل است. با تأمل در این قبیل متون میتوان فیشهای فراوانی را در باب وقف و بازتابهای آن در متون فارسی فراهم کرد.
آنچه در پی میآید به عنوان نمونه قسمتهایی از مقدمهی وقفنامهی مرحوم آیتالله حاج آقا محسن اراکی میباشد که در سال 1299 هجری قمری توسط ایشان به رشتهی تحریر درآمده است:
نگاهی به وقف نامه حاج آقا محسن اراکی
«هو الواقف علی الضمائر»«بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین.»
بستان حمد و سپاس و گلشن ثناء بیقیاس مخصوص بارگاه احدی و مختص درگاه صمدی است جل ذکره و عز اسمه، که ریاحین ممکنات را از صحرای عدم به چمن وجود جلوه داد و از عین مرحمت ابواب مکرمت بر روی ارباب غیب و شهود که در مهد نیستی غنوده، بگشود،
کریمی که از کمال احسان و لطف بیپایان نهال ممکنات را در باغ نیستی به فر هستی مثمر و بارور گردانید، رحیمی که از فرط مکرمت و فیض بینهایت، بهار وجود بنیآدم را به چندین هزار گلهای صوری و معنوی زیب و زینت بخشید، حکیمی که چندین هزار ازاهیر فطرت از هبوب لوایح حکمت در روضهی غیب و شهادت آشکار نمود،
صانعی که جمیع مخلوقات را بیماده از محض عدم و عدم محض به کسوت وجود و خلعت هستی سرافراز فرمود، بیمانندی که بلبلان روضه ایجاد بر احدیتش همآواز، خداوندی که طایران بوستان ادراک در هوای معرفتش بال طیران بسته و مرغان گلستان دانش در اوج ثنایش پر پرواز خسته، خالقی که از غایب عاطفت نهال وجود انسانی را بر وفق آیه کریمهی: (و لقد کرمنا بنیآدم) از جمیع مخلوقات برگزید.
بعد از حمد حضرت بیچون و ثناء زواهر تحیات و جواهر صلوات بر ارواح ساکنان فرادیس قدس و عاکفان جناب انس که هر یک در بوستان نبوت و گلشن رسالت سرو خرامندهاند
و هر یک از ایشان چندین سرگشتگان وادی ضلالت و گم شدگان بیدای غوایت را آگاه و هدایت کنندهاند و آن مسندنشین (ولسوف یعطیک ربک فترضی) آن ناطق (ما ینطق عن الهوی) و آن واجب ممکن انتماء آن شکوفه باغ لولاک و آن ثمره شجره افلاک، آن شاهد مشهود و آن شفیع روز موعود و...»
سبک این وقفنامه را میتوان در نکات ذیل خلاصه نمود:
- آوردن اصطلاحات عرفانی در متن وقفنامه مانند: غیب و شهود، ممکنات، وجود، عدم و نیستی؛
- مطابقت صفت و موصوف در مفرد و جمع بودن و تذکیر و تأنیث مانند: بلده مذبوره؛
- استشهاد به آیات و احادیث خصوصا در تحمیدیه؛
- تصویرآفرینی و استفاده مکرر از صور خیال در متن وقفنامه؛
- استفاده مکرر از آرایه تشبیه بلیغ در تحمیدیه؛
- به کار بردن «اعنی» بجای «یعنی» که در آن زمان کاربرد داشته.
نتیجه گیری
محقق سپس نتیجه گیری می کند که:بعد از بررسی و تحلیل نمونههایی از متون وقفنامهها، مشخص شد وقفنامهها عمدتا همانند آثار نثر ادبیات فارسی از قبیل: گلستان سعدی، منشآت قائممقام و... دارای نثری مسجع و آهنگین بوده و در اکثر موارد تحت تأثیر ویژگیهای سبکی و ادبی دورهای که وقفنامه در آن تحریر یافته قرار گرفته اند.
مسلما وقفنامهها به واسطهی داشتن وزن و آهنگ و جملاتی مسجع و مقفی و وجود آرایههای مختلف ادبی همچون: براعت استهلال، تشبیه، استعاره، تلمیح، اقتباس، تضاد و...
در آنها و به لحاظ داشتن ارزشهای فرهنگی، تاریخی و... از جمله مواریث کهن ادب فارسی و اسناد معتبر ملی به شمار میآید که ذکر پارهای آداب و رسوم و سنن اقوام مختلف و بیان مصادیق بارز نوع دوستی در متون مذکور بر اهمیت آن افزوده است.
همچنین با بررسی پارهای آثار منظوم و منثور در ادبیات فارسی مشخص شد که بسیاری از شعرا و نویسندگان نیز با مقولهی وقف آشنایی داشته و در اشعار و یا نوشتههای خود به آن اشاره نمودهاند.
نقد و ارزیابی پایان نامه
با اینکه نویسنده زحمات فراوانی جهت ارائه این تحقیق کشیده، و به منابع متعددی مراجعه کرده، نیز علاوه بر مطالعاتی کتابخانهای، جهت تهیه اسناد به مراکز تحقیق و اوقاف مراجعه و مسافرت نموده است، چند نکته قابل تأمل است. از جمله آنها:1. تقسیم و بخشبندی کتاب، خالی از تناسب و هماهنگی است، فصل اول، دوم و سوم فقط هفت صفحه را تشکیل میدهد و عمدتا در مورد معرفی تحقیق میباشد، در صورتی که فصل چهارم از یکصد و سی صفحه تشکیل گردیده است. بهتر بود که این فصل به بخشهای متعدد تقسیم میشد.
2. پایاننامه دارای غلطهای چاپی متعددی است، در صورتی که تحقیقی که در مورد اسناد وقفنامه باشد، میبایست از دقت لازم برخوردار باشد.
3. منابع و ارجاعات تحقیق پایینتر از حد مطلوب است منابع بسیار ارزندهای در زمینه وقفنامهها و اسناد وقفی وجود دارد که نویسنده به آنها مراجعه نکرده است. از شانزده مرجعی که به آن اشاره شده به جز دو مرجع یعنی مجلهی وقف میراث جاویدان، و یادگار ماندگار، بقیه کتابها به موضوعاتی غیر از وقفنامه اختصاص دارد.
فروش اموال موقوفه
موضوع: فروش اموال موقوفهنگارش: ابراهیم پیرقلی خیاوی
دانشگاه: آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز
استاد راهنما: دکتر سیامک ده پیک
استادان مشاور: دکتر عباس کریمی، دکتر غلام علی سیفی
سال: 1381 ش.
چکیده
مطالعات انجام شده در قوانین وضعی هم چون مدنی، قانون ابطال اسناد فروش رقبات، آب اراضی موقوفه، و شناخت احکام شرعی آنها و ابهامات و مشکلاتی که در احراز شرایط فروش این اموال ایجاد شده است،
نیاز به بررسی مسأله فروش اموال موقوفه از دیدگاه قوانین وضعی و احکام شرعی به منظور تبیین حقوق صاحبان موقوفه، و ارزیابی آثار فروش آن بر موقوف علیهم میباشد.
این پژوهش با هدف شناخت قوانین وضع شده از یک سو و احکام فقهی از سوی دیگر، مسایل را مورد مقایسه قرار داده و کم و کاستی هر کدام را مشخص کرده است. نویسنده معتقد است احکام فقهی نسبت به قوانین موضوعه در مسایلی هم چون تبدیل به احسن، شروط واقف، نیاز موقوف علیهم و... ارجحیت دارد،
زیرا اینها شروطی هستند که در احکام شرع مقدس در مبحث فروش اموال موقوفه به آن اشاره شده، ولی در قوانین جدید ذکری از آن نشده است.
نویسنده جهت تبیین حدود روابط افراد ذی نفع و موقوف علیهم در صورت فروش مال موقوفه با بهره گیری از قوانین وضعی، پیشنهاد اصلاح برخی از قوانین را برای احیا و توسعه نهاد وقف میدهد.
پژوهش از دو فصل و پنج مبحث تشکیل شده است. در فصل اول، تعریف وقف، تاریخچه آن در اسلام و ایران، ارکان وقف، شرایط وقف، واقف، و موقوف علیهم و مال موقوفه مطرح و بررسی شده است. هم چنین مبحثی در مورد مدیریت وقف متولی، ناظر و وظایف مدیران مطرح شده است.
فصل دوم به مبحث اصلی میپردازد ؛ نخست شرایط بیع مال موقوفه، شرایط فروش توسط واقف و بیم خون ریزی در مال موقوفه، و در نهایت آثار بیع وقف نسبت به واقف، موقوف علیهم، و یا شخص ثالث مورد بررسی قرار گرفته است.
در لا به لای پژوهش قوانینی همچون «قانون تبدیل به احسن» و «واگذاری مزارع موقوفه به زارعین» صاحب نسق مصوب سال 1350 ش «قانون اصلاحات اراضی» مصوب سال 1341 ش و «قانون ابطال اسناد فروش رقبات و اراضی موقوفه» سال 1363 ش بررسی و نقد شده است.
پژوهش علاوه بر منابع فقهی عربی و فارسی، از مآخذ جدید استفاده کرده است.
ررسی تطبیقی وقف
دانشگاه تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامیمقطع تحصیلی: کارشناسی ارشد
رشته: فقه و مبانی حقوق اسلامی
موضوع: بررسی تطبیقی وقف
نگارش: رضا شیروانی شیری
استاد راهنما: دکتر محسن جابری عربلو
تاریخ دفاع: بهمن 1371
چکیده
مباحث فقهی و حقوقی یکی از گستردهترین مباحثی است که در منابع فقهی آمده است. از آن جهت که وقف یکی از توابع تحولات اقتصادی و اجتماعی بوده همیشه مسایل فقهی آن نیز مورد تحول و اجتهاد فقها قرار گرفته است، به طوری که مسایل وقف همواره یکی از زمینههای اختلاف و تنوع آرا در اجتهاد فقهای امامیه و سایر مذاهب بوده است.پایاننامه «بررسی تطبیقی وقف» کوششی است جدی در جه بررسی اختلاف آرای مجتهدین و فقها در طول تاریخ فقه اسلامی.
مباحث پایان نامه
این پژوهش از شش فصل تشکیل یافته است:در فصل اول، علاوه بر معنی لغوی و اصطلاحی واژه وقف، گزارشی مختصر از تاریخچه وقف در میان تمدنهای عراق قدیم، رومیان، آلمانها، فرانسویها، انگلوساکسونها و تمدن اسلام عرضه شده است.
فصل دوم، درباره صیغه وقف و بررسی مسایلی چون «وقف عقد است یا ایقاع»، لزوم وقف، وقف معاطاتی، اقسام وقف، و مالکیت عین موقوفه است.
فصل سوم، شرایط وقف مثلا لزوم، تنجیز، تأبید، شروط ضمن عقد، شرایط واقف، و شرایط عین موقوفه را بررسی کرده است.
فصل چهارم، بحث مفصلی در مورد مصادیق موقوف علیهم در وقف عام مانند وقف بر جهت، وقف بر مسجد، وقف فی سبیل الله، وقف بر مسلمین، وقف بر شیعه، وقف بر فقرا و وقف بر کافر ارائه میدهد.
همچنین در این فصل وقف خاص از جمله وقف بر اولاد و وقف بر نفس مورد تحقیق قرار گرفته است.
فصل پنجم، اختصاص به مبحث مهم بیع وقف دارد.
فصل ششم، علاوه بر بررسی ولایت بر وقف و شرایط و وظایف متولی، مباحثی همچون تقسیم وقف، از بین رفتن جهت وقف، ضمان، توکیل، رهن، اخذ به شفعه و کیفیت اثبات وقف بررسی شده است.
روش تحقیق
نگارنده برای انجام این پژوهش به حدود نود اثر فقهی، حقوقی و تاریخی مراجعه کرده و آن را با روش تحقیق کتابخانهای انجام داده است.وی در هر مسأله فقهی نظر فقهای متقدم و متأخر را بررسی کرده است. در ابتدا نظر فقهای امامیه را براساس تقدم و تأخر ذکر میکند، و سپس به بررسی مقارنهای و تطبیقی آن براساس نظرات فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت و مواد قانونی و آرای حقوقدانان میپردازد.
نگارنده در انتهای پژوهش کلیه منابع و مآخذ را، که اکثرا به زبان عربی است، ذکر کرده است.
فصلنامه وقف، میراث جاویدان پیش از این در شمارههای 3، 2 و 22 فصل ششم این رساله را، که شامل دو مبحث ولایت بر وقف و مسایلی از وقف است چاپ کرده، اما به علت اینکه این رساله یکی از رسالههای علمی و دقیق میباشد به جاست که به صورت کتاب چاپ و منتشرشود.
منبع:
میراث جاویدان
جایگاه وقف در ادب فارسی
دانشگاه: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اراک
مقطع تحصیلی: کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی
موضوع: جایگاه وقف در ادب فارسی با تکیه بر ویژگی های سبکی و ادبی وقف نامه ها
دانشجو: محمد مولایی
استاد راهنما: دکتر محمد رضا زمان احمدی
استاد مشاور: دکتر جلیل مشیدی
تاریخ: تابستان 1383
* این مقاله در ترایخ 1402/5/8 بروز رسانی شده است.