مقدمه

نوشته‏ي حاضر شامل دو بخش است. در بخش اول ويژگي‏هاي معماري مسجد جامع سبزوار، تاريخچه‏ي مسجد و دوره‏هاي ساختماني آن بر اساس شواهد تاريخي و منابع ادبي و معرفي کوتاهي از کتيبه‏هاي تاريخي پرداخته شده است.
در بخش دوم، دو وقف‏نامه‏ي مسجد به تاريخ‏هاي 1209 و 1285 ق بازخواني شده است. و به ديگر موقوفات مسجد نيز فهرست‏وار اشاره شده است.

موقعيت

اين مسجد در مرکز شهر سبزوار در ضلع جنوبي خيابان بيهق قرار دارد. طول جغرافيايي شهر 57 درجه و 40 دقيقه و عرض آن 36 درجه و 12 دقيقه است. ارتفاع آن از سطح دريا 960 متر است (1).

طرح کلي

اين بنا ايوان شمالي و جنوبي، گنبدخانه، حياط مرکزي و شبستان در چهار طرف حياط دارد و مساحت کل آن حدود 2,911 متر مربع است.

ويژگي‏هاي معماري

اين مسجد، بنايي آجري با ملات ماسه گچ و پي‏هاي آن از سنگ لاشه است.در مرمت‏هاي جديد از ماسه سيمان و در برخي جاها از تير آهن نيز استفاده شده است.
ورودي مسجد جامع در حال حاضر (1377 ش) از دو سوي ايوان شمالي مشرف به خيابان بيهق است. اين ورودي‏ها که از داخل دو تا از رواق‏هاي شبستان عبور مي‏کند با اختلاف سطح 40 سانتي‏متر نسبت به سطح خيابان به داخل مسجد راه مي‏يابد. ورودي مسجد در واقع در محور ايوان شمالي قرار داشته است (2).
مسجد جامع سبزوار، پيش از 1315 ش بر بدنه‏ي بازار سرپوشيده‏ي قديم قرار داشت. در اين دوره معمولا دو خيابان محوري در بيشتر شهرهاي ايران احداث شده که بافت کهن را به شکل صليب به چهار بخش کرده و تأسيسات جديد شهري بر بدنه‏ي اين خيابان‏هاي جديد شکل گرفت (3). در زمان احداث خيابان‏ها با تأسف، بسياري از آثار باستاني و مواريث فرهنگي اين مرز و بوم از ميان رفت. در سبزوار با تخريب بازار سرپوشيده‏ي قديم، که محور باقت قديم بود خيابان بيهق جايگزين آن شد. خيابان محوري ديگر در جايگاه بازار فرعي که بازار را به ارگ ارتباط مي‏داد ايجاد شده که خيابان ارگ ناميده شد (4).
پس از احداث خيابان بيهق، ورودي اصلي مسجد با طارمي آهني مسدود و در بالاي رواق‏هاي دو سوي ايوان شمالي حجره‏هايي ساخته شد که به وسيله‏ي پلکان آهني از داخل ايوان به آن راه داشت. از اين حجره‏ها اکنون به عنوان کلاس قرآن و دفتر بسيج استفاده مي‏شود. در پشت ايوان نيز در بخش فوقاني ورودي‏ها، رو به خيابان بيهق تاق‏نماهايي ساخته شده که دو تاق جناغي و سه تاق نيم دايره به شيوه‏ي تاق‏هاي غربي است که با مسجد تاريخي هيچ سنخيتي ندارد، پشت بغل‏هاي تاق‏ها با کاشي هفت رنگ با نقوش اسليمي تزيين شده است، و در بالاي هر يک از تاق‏ها کتيبه‏اي قرآني با کاشي هفت رنگ تعبيه شده است. ديگر ورودي بنا که به يکي از کوچه‏هاي بخش جنوبي مسجد راه دارد فضاي دسترسي به داخل شبستان جنوب شرقي است (5)
ايوان شمالي بنا به ارتفاع 15 متر و عرض 40ر8 متر، با سنگ مفروش شده و داراي ازاره‏ي سنگي به ارتفاع يک متر است. اين ايوان تزيينات ندارد و دو مناره‏ي کوتاه با مأذنه‏ي چوبي در بالاي ايوان ديده مي‏شود که در پنجاه سال اخير به ايوان اضافه شده است. تاق اين ايوان گهواره‏اي تيزه‏دار و پوشش آن به شکل ضربي است. داخل ايوان با گچ اندوده شده و دو ورودي به شبستان‏هاي دو طرف ايوان دارد.
ايوان جنوبي مسجد که مدخل ورودي به گنبدخانه است 17 متر ارتفاع دارد. عرض دهانه ايوان 5ر9 متر است. بر فراز اين ايوان دو مناره‏ي آجري قرار دارد که در اواخر دوره‏ي قاجار به بنا اضافه شده است. در تصويري که از حدود سال 1300 در آلبوم‏خانه‏ي کاخ گلستان موجود است ايوان جنوبي مناره ندارد. پوشش ايوان به شکل رومي است و نماي آن با کاشي هفت رنگ تزيين شده است(6)
اين بنا در حال حاضر سه محراب دارد. محراب اصلي در داخل ايوان قبله قرار گرفته است. داخل محراب کثيرالاضلاع و ارتفاع آن 20ر3 متر و عرض آن 5ر2 متر است. قسمت فوقاني محراب مقرنس‏هاي تزييني گچي دارد. قبله‏ي اصلي نسبت به جهت محراب 30 درجه به طرف غرب انحراف دارد. در واقع جهت‏گيري محراب اشتباه است. دو محراب ديگر بنا در داخل شبستان غربي است که جهت‏گيري آنها نيز نسبت به قبله اشتباه است. اين محراب‏ها نسبت به محراب اصلي کوچکتر بوده و ازاره‏ي سنگي و قاب‏بندي گچي در داخل محراب دارند. پشت بغل‏هاي محراب‏ها داراي گچبري با نقوش اسليمي است که در سال‏هاي اخير مرمت شده است(7) .
ازاره‏ي سنگي بنا چند نوع است و در سي سال اخير نصب شده است. ازاره‏ي حياط به ارتفاع 10ر1 متر به شکل پلاک‏هاي کوچک و ازاره‏ي شبستان‏ها به ارتفاع 20ر1 و 40ر1 متر به شکل قطعات بزرگ سنگ با حاشيه‏ي سنگ سياه است.
شبستان‏هاي اين مسجد در هر طرف شکل‏ها و پوشش‏هاي متفاوتي دارد.
شبستان‏هاي ضلع جنوبي که در دو طرف گنبدخانه قرار دارد شامل هشت دهانه تاق است که گنبدهاي حجيم به شکل کلمبه دارد. ارتفاع گنبدهاي کلمبه‏ي اين قسمت 9 متر است که با دمغازه اجرا شده است. پوشش‏هاي اين قسمت مسجد بسيار هنرمندانه اجرا شده و احتمالا کهن‏ترين پوشش‏هاي مسجد است. اين شبستان دهانه‏هاي باز رو به حياط دارد و به عنوان شبستان تابستاني مورد استفاده است (8).
شبستان شمالي و غربي که نسبت به شبستان جنوبي از قدمت کمتري برخوردار است پوشش کوتاه‏تري دارد که پوشش اين قسمت نيز به شکل تاق و چشمه است و مانند بيشتر پوشش‏هاي کلمبه با دمغازه اجرا شده و ارتفاع اين پوشش‏هاي 6 متر است. چند مورد از پوشش‏هاي اين قسمت تاق‏گهواره‏اي است، اين پوشش‏ها به جز پوشش‏هاي ورودي 47 چشمه تاق است، در قسمت مياني ضلع غربي شبستان پيش تاق ورودي به ارتفاع 7 متر قرار دارد که داراي پوشش کجاوه است. رواق‏هاي بخش غربي شبستان درهاي مشبک چوبي دارد که حدود 30 سال قبل نصب شده است (9).
شبستان شرقي مسجد در ابتدا شبستان زيرزميني بوده که به عنوان شبستان تابستاني مانند حوض‏خانه مورد استفاده قرار مي‏گرفته است. اعتمادالسلطنه مي‏نويسد: «در طرف مشرق مسجد، شبستاني زيرزميني است و بالاي آن نيز شبستان بهاري ساخته... »(10).
سقف اين شبستان از کف مسجد قدري بلندتر بوده و در شب‏هاي تابستان در ماهتابي و پشت‏بام اين شبستان به عبادت مي‏پرداخته‏اند(11). بر اساس کتيبه‏اي که در پيش تاق ورودي شبستان به خط نستعليق، بر کاشي نوشته شده است: اين شبستان به خرج ميرزا حسين خان غني(12) و به سعي آيت الله ميرزا حسين فقيه (13) در شوال 1385 ه ق برابر با 1344 ه ش بازسازي شده است.
بازسازي شبستان عبارت بود از بالا آوردن کف شبستان برابر با کف حياط مسجد و پوشش کردن شبستان با تيرآهن و آجر که هشت ستون فلزي در ميان شبستان نصب شده است. پيش تاق ورودي و رواق‏هاي اين قسمت صحن نيز با کاشي هفت رنگ آراسته شده است. در ورودي رواق‏هاي شبستان شرقي فلزي است، که پس از تغيير وضعيت شبستان نصب شده است (14).
حياط (ميان سرا) به ابعاد 55ر30 ضربدر 90ر37 متر با سنگ مفروش شده است. تاريخ اولين سنگ فرش حياط - به جاي آجر فرش - بر اساس کتيبه، سال 1276 ق است. در قسمت مياني حياط صفحه‏اي است که 20 سانتي‏متر از بقيه‏ي حياط بلندتر است (15).
يکي از بخش‏هاي ارزشمند اين بنا گنبد پشت ايوان جنوبي است، که يک پوسته و به شکل عرقچين به ارتفاع 80ر12 متر است. گوشه‏سازي گنبد با سه کنج‏هاي کشيده به شيوه‏ي گنبدهاي دوره‏ي تيموري اجرا شده است. عرقچين مياني روي چهار نيم‏تاق قرار گرفته است و کاربندي تزييني دارد که در سال‏هاي اخير ناشيانه با خطوط آبي تزيين شده است. سه کنج‏ها نيز مقرنس گچي دارد (16)

تزيينات

تزيينات اين بنا بيشتر کاشي‏کاري است که شامل نماي
ايوان جنوبي، شبستان‏هاي شرقي و غربي و نماي مشرف به خيابان بيهق است.
کاشي‏هاي نماي شبستان شرقي در بازسازي 1344 ش نصب شده که کاشي هفت رنگ با رنگ‏هاي فيروزه‏اي، لاجوردي، سفيد، سبز، زرد، قهوه‏اي و... است. رنگ زمينه‏ي اين کاشي‏ها فيروزه‏اي و لاجوردي است. نقش مايه‏هاي به کار رفته در پشت بغل‏هاي رواق‏ها و حاشيه‏ي کتيبه‏ها و سرپايه‏هاي رواق‏ها نقوش اسليمي است. سرپايه‏هاي ايوان ورودي، داراي نقش‏هاي هندسي است، که در زمينه‏ي شمسه‏ي مياني اين سرپايه‏ها عبارت «لا اله الا الله و محمد رسول الله» با خط ثلث سفيد در زمينه‏ي لاجوردي نوشته شده، کتيبه‏ي پيش تاق ورودي به شبستان شرقي که با خط ثلث سفيد در زمينه‏ي لاجوردي نوشته شده آيه‏ي شريفه‏ي 24 از سوره‏ي نور است. کتيبه‏ي بخش فوقاني رواق‏هاي دو طرف شبستان شرقي که آن نيز با خط ثلث سفيد در زمينه‏ي لاجوردي نوشته شده سوره‏ي جمعه است.
نماي شبستان غربي مسجد با کاشي‏هاي معقلي به شکل گلچين معقلي با رنگ‏هاي سياه، سفيد، نخودي و سبز تزيين يافته است. سرپايه‏ها و پيشاني رواق‏ها داراي تزيين خط بنايي با عبارت‏هاي يا محمد، يا الله و يا علي است.
در پيشاني پيش تاق ورودي به شبستان کتيبه‏اي به خط ثلث با کاشي هفت رنگ سفيد در زمينه‏ي لاجوردي آيه‏ي 35 سوره‏ي نور نوشته شده است. پشت بغل پيش تاق ورودي به شبستان غربي کاشي‏هاي هفت رنگ با نقش‏هاي اسليمي دارد (17).
ديگر کاشي کاري بنا، کاشي کاري ايوان جنوبي و رواق‏هاي دو طرف آن است که کاشي‏هاي هفت رنگ نامرغوب دارد. نقش اين کاشي‏ها بيشتر اسليمي و کتيبه است که به رنگ‏هاي سفيد، لاجوردي، زرد، فيروزه‏اي نارنجي و لاجوردي تيره است. داخل قاب بندي‏هاي پايه‏هاي ايوان، داراي کاشي کاري و نام پنج تن آل عبا به خط ثلث است، و همچنين کلمه‏ي شهادتين در داخل ترنج‏ها با خط ثلث نوشته شده است. کتيبه‏ي اصلي ايوان که از پايه‏ي سمت راست شروع شده و با خط ثلث سفيد در زمينه‏ي لاجوردي نوشته شده پس از طي کردن پيشاني ايوان در سمت چپ ايوان پايان مي‏يابد. اين قسمت آيات 35 تا 46 سوره‏ي نور است. در پخي ايوان نيز سوره‏ي مبارکه‏ي هل اتي با خط ثلث و کاشي سفيد در زمينه‏ي لاجوردي نوشته شده است. کاشي کاري ايوان بر اساس کتيبه در 1389 ق / 1347 ش انجام شده است (18).

تاريخچه و مرمت‏هاي انجام شده

در مسجد سبزوار کتيبه‏اي تاريخي که سال بناي مسجد را مشخص مي‏کند وجود ندارد؛ ولي اکثر منابع و سفرنامه‏هاي روزگار قاجار به پي‏افکندن مسجد در روزگار حکومت سربه‏داران اشاره دارد (19).
اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان پيرامون مسجد جامع سبزوار مي‏نويسد:
گويند مسجد جامع سبزوار را خواجه علي مؤيد، آخرين حکمران سربه‏داران که معاصر امير تيمور بوده و به خدمت او شتافته، بنا کرده است. چندين مرتبه اين مسجد تعمير و مرمت شده، چند سال قبل که آب‏انبار محاذي مسجد را تعمير مي‏نمودند سنگي پيدا نمودند که چند شعري روي آن مرتسم بود. از جمله شعري که حاوي اين ماده تاريخ است:
معمار صنع از پي تاريخ سال گفت
يکتاي مسجد آمده چون مسجدالحرام‏
بنابراين اگر اين شعر را ماده تاريخ مسجد بدانيم، در سال هزار و چهل و چهار ساخته شده است، در عهد سلاطين صفويه (20).
با توجه به قسمت اول نوشته‏ي اعتمادالسلطنه، و ديگر نوشته‏ها و شيوه‏ي ساخت و ساز بخش‏هاي کهن بنا، به ويژه گنبد مقصوره‏ي آن، بناي اوليه را مي‏توان مربوط به سبک آذري (ايلخاني، تيموري) دانست، هر چند در مرمت‏ها و ساخت و سازهاي بعدي اکثر بخش‏هاي مسجد از حالت اوليه‏ي خود خارج شده است، به نظر مي‏رسد کتيبه‏ي 1044 ق که اعتمادالسلطنه به آن اشاره کرده کتيبه‏ي مرمتي بوده است، زيرا کتيبه‏ي ديگري به تاريخ 979 ق در مسجد موجود است که متأسفانه تاريخ کتيبه از ميان رفته ولي اعتمادالسلطنه آن را با ذکر تاريخ در مطلع‏الشمس معرفي کرده است(21) .
ديگر مطلب مورد توجه در نوشته‏ي اعتمادالسلطنه آوردن نام خواجه علي مؤيد به عنوان باني مسجد است. با بررسي تاريخ سربه‏داران متوجه مي‏شويم که هيچ يک از اميران سربه‏دار به دليل جنگ با حکومت‏هاي ديگر و مدت زمان کم حکومت فرصت آباداني و ساخت و ساز را نداشته‏اند. در حالي که اکثر منابع تاريخي اين دوران با توجه به حکومت بيست و يک ساله خواجه علي مؤيد آخرين امير سربه‏داران به علاقه‏ي او براي ساخت بناهاي عام‏المنفعه و کوشش در جهت رفاه حال مردم اشاره دارد(22).
اما آنچه که در مورد زمان ساخت مسجد ما را به يقين مي‏رساند، قصيده‏ي سي و پنج بيتي ابن‏يمين شاعر معروف روزگار سربه‏داران در مورد ساخت مسجد جامع است. اين قصيده دو بخش دارد. در بخش اول که شامل نوزده بيت است شاعر به توصيف مسجد جامع پرداخته و در بخش دوم که شامل شانزده بيت است به مدح باني مسجد پرداخته ولي نام باني مسجد را مشخص نکرده، اما با توجه به اشعار بخش دوم، باني از مقام بالايي برخوردار بوده است. قصيده اين گونه آغاز مي‏شود:
حبذا تاقي که جفت اين رواق اخضر است
وز بلندي مر زمين را آسماني ديگر است‏
مسجد جامع همي خوانندش اما جنتي‏ست
و اندرو فواره‏يي مانند حوض کوثر است (23).
کهن‏ترين کتيبه‏ي تاريخ‏دار مسجد سنگي است که به خط ثلث در هشت سطر نوشته شده. در حال حاضر ابتدا و انتهاي کتيبه شکسته است. ولي اعتمادالسلطنه در سال 1300 ق سنگ را ديده و تاريخ 979 ق را بر آن خوانده است. مضمون آن - که در دوران شاه تهماست اول صفوي نوشته شده - اين است که فرمان داده شده که گورکنان و غسالان حق دريافت پول را از مردم در برابر کار خود ندارند و دست مزد آنان به وسيله‏ي حاکم از عوايد دولت پرداخت شود(24) .
ديگر کتيبه‏هاي تاريخ‏دار بنا دو کتيبه‏ي نصب شده در پخي دو طرف ايوان شمالي به تاريخ 1136 ق است. کتيبه‏ي سمت غربي حکمي است از شاه تهماسب دوم صفوي که دريافت پيش‏کش ورود را موقوف داشته است و سمت شرقي ايوان سنگ ديگري به همين مضمون نصب است ولي حاکي از تعهد متصدي دريافت پيش‏کش ورود - محمد امين الحسيني - است. اين کتيبه در واقع يک نوع التزام و تعهد است (25).
ديگر کتيبه‏ي بنا، سنگي است به تاريخ 1276 ق که بر صفه‏ي وسط حياط به صورت ايستاده نصب شده و حاکي از اين است که کسي صفه را ساخته و حياط و صفه را سنگفرش کرده است(26) . مولوي در آثار باستاني خراسان اين کتيبه را جزو کتيبه‏هاي مفقود شده‏ي مسجد نوشته، حال آنکه بر صفه نصب است(27) .
اين مسجد با توجه به منابع مکتوب و وضعيت فعلي آن بارها مورد مرمت اساسي قرار گرفته است. کهن‏ترين مرمتي که از آن ياد شده در سال 1044 ق به روزگار فرمانروايي شاه صفي (1052-1038) بوده که در واقع مي‏توان آن را تجديد بناي مسجد دانست (28).
مرمت ديگر به سال 1276 ق است که در سنگ نصب شده بر صفه از آن ياد شده است.
مرمت ديگري که در منابع از آن ياد شده است مرمت‏هاي انجام شده قبل از 1300 ق است که به همت آيت الله حاج سيد ابراهيم غفوري، معروف به شريعتمدار (29) مرجع تقليد و روحاني معروف سبزوار انجام شده، و اعتمادالسلطنه در مطلع‏الشمس به آن اشاره کرده است (30).
مرمت‏هاي اخير بنا در دهه‏ي 1340 ش شروع شده و تاکنون به تناوب ادامه داشته است؛ از جمله بازسازي شبستان شرقي که به آن اشاره شد.
مرمت‏هاي انجام شده در دهه‏ي 1350 ش به همت سازمان ملي حفاظت آثار باستاني انجام شده است که بيشتر، مرمت‏هاي تثبيتي بوده است؛ از جمله مهار جرزهاي ايوان جنوبي و جرز خارجي ضلع جنوبي بنا؛ اين مهار به وسيله‏ي کلاف فلزي انجام شده است (31).
با توجه به اينکه ساخت و سازها، الحاقات و مرمت‏هاي بنا از روزگار صفويه آغاز شده و تاکنون ادامه داشته است، الحاقات قديمي‏تر هماهنگي و تلفيق بيشتري با بنا دارند، بر عکس، الحاقات جديدتر به صورت عناصر ناهماهنگ و ترکيب نشده به کار رفته‏اند. از جمله مواردي که ناهماهنگي زيادي با بنا دارند، مي‏توان به درها و پنجره‏هاي فلزي اشاره کرد که مي‏توان آنها را با درهاي چوبي تعويض کرد. مورد ديگر، ناهماهنگي پلکان‏هاي فلزي داخل ايوان شمالي است که مي‏توان با تعبيه‏ي پلکان از داخل شبستان‏هاي دو طرف ايوان، اين پلکان‏ها را جمع‏آوري کرد. از جمله موارد ديگر وضع نامطلوب کاشي‏هاي ايوان جنوبي است که در قسمت بالاي ازاره در حال فرو ريختن است و نياز به مرمت دارد. مورد ديگري که بايد به آن توجه کرد مشخص کردن دوره‏هاي ساختماني بنا است که نياز به حفاري و پي‏گردي دارد.

موقوفات بنا

مسجد جامع سبزوار موقوفاتي دارد که رونوشت دو مورد از وقف‏نامه‏هاي آن در اداره‏ي اوقاف شهرستان سبزوار موجود است.

وقف‏ نامه‏ي 1

واقف: حاجي علي محمد دولت‏آبادي
تاريخ وقف 1209 ق
مورد وقف: دو اشک (32) آب از روستاي دولت‏آباد (33).
مصرف: تعمير و حصير مسجد و عشر براي حق‏التوليه

متن وقف‏نامه

هو الواقف علي النيات
بسم الله الرحمن الرحيم / (3) الحمد لله الواقف علي السرائر، المطلع علي الضمائر، العليم بما في البواطن و الظواهر، العليم الخبير بما في القلوب و الخواطر / (4) و الصلات و السلام علي محمد - صلي الله عليه - المبعوث علي الاصاغر و الاکابر و علي آله اولي المناقب و المفاخر، لا سيما / (5) علي ابن عمه و وصيه علي، قاتل الکوافر. و لعنة الله علي اعدائهم من الاوائل و الاواخر اما بعد [در زير کلمه‏ي «بعد» به شکل بر عکس نوشته شده است:] جناب آقاي شريعت‏مدار - دام ظله العالي - / (6) بر مرآت(34) ضمير ارباب علم و فهما و سجنجل قلوب اصحاب زکا، شاهد اين مدعا ثابت است و هويدا که اين نشئه محل عبور است و مرور نه جاي استقامت است و سرور / (7) و بهترين فعلي از جمله‏ي افعال و نيکوتر کسبي در اين پنج روزه‏ي ايام حيات ذخيره‏ي (35)(يوم لا ينفع مال و لا بنون) شود توجه به اعمال خير است. قوله تعالي / (8) (ما عندکم ينفد و ما عندالله باق (36)([نيمي از سطر ناخواناست] به جز خدا... که رافع سيئات است و مسيئات / (9) (و سابقوا الي مغفرة من ربکم) (37) نظر باري - تعالي عز شأنه - توفيقات رباني و تأييدات سبحاني شامل حال عالي حضرت کهف الحاج حاجي علي محمد دولت‏آبادي گرديده / (10) که وصيت نموده که مبلغ يک صد و پنجاه تومان رايج خزانه‏ي عامره از اطيب مال حلال وي جدا نموده و به مرابحه داده تا آنکه اضافات مبلغ مزبور را با اصل تن خواه / (11) که ضم نمايند، قيمت دو اشک آب دولت‏آباد بشود؛ آن وقت دو اشک مياه ابتياع نمايند و وقف بر مسجد جامع کبير بلده‏ي دارالمؤمنين سبزوار که منافع مياه مزبور را بعد از وضع اخراجات / (12) و عوارضات و عشر به جهت حق‏التوليه، در مصارف تعمير و حصير مسجد خرج و عالي حضرت مقدس طينت آخوند ملا محمد علي خلف مرحوم ملا حسن متولي باشد و بطنا بعد بطن به تفصيل که ذکر مي‏شود / (13) حسب الوصيت مرحوم به اطلاع جناب علامي فهامي و وحيد العصري، سلاله‏ي دودمان مصطفوي، نقاوه‏ي بوستان مرتضوي ابوالايتام، نايب الامام، طائف بيت الله الحرام در اين سال که تاريخ است / (14) در صدد ابتياع مياه مزبور برآمدند، بالاخره به مبلغ هيجده تومان رايج از تن خواه کسر داشت از منافع چهار اشک آب قديم مسجد برداشتند و دو اشک آب از قناتين جاريتين / (15) قريه‏ي مزبور ابتياع فرموده، مع اراضي و صحاري زيردشت و بالادشت، استرخ(38) و انهار مراتع و معالف و کافه‏ي ملحقات و منضمات شرعا و عرفا. آنچه از مياه مزبور داند و شمرد، نسبت دهد سمي او لم يسم / (16) و وقف مؤبد و حبس مخلد نموده بر مسجد جامع کبير بلده‏ي سبزوار که منافع او را متولي ضبط نموده، بعد از وضع عوارضات و اخراجات ديوانيان و عشر حق‏التوليه‏ي خود، ماباقي را / (17) به موقوف عليه برساند که به مصارف تعمير و حصير مسجد برسد و متولي وقف مذکور را عالي حضرت ملا محمد علي خلف مرحمت مآب ملا حسن دولت آبادي قرار داده‏ايم. و بعد فوته، توليت وقف / (18) مذکور مفوض خواهد بود به اکبر و اصلح اولاد ذکور متولي، نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب الي ان ينقرض و با انقراض اولاد ذکور، توليت وقف مزبور مفوض خواهد بود / (19) به اکبر و اصلح اولاد ذکور از اناث متولي. هکذا نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب الي ان ينقرض. با انقراض اولاد ذکور اناث متولي، توليت وقف مفوض خواهد بود به اعلم و اصلح افقه علماي / (20) بلده‏ي سبزوار، الي ان يرث الله الارض من يشاء من عباده.
فصار وقفا صحيحا شرعيا بحيث لا يبيع و لا يرهن و لا يوهب و لا يصلح و لا يمهل.
و جناب آقاي شريعت‏مدار / (21) - دام ظله العالي - متلفظ / (22) به صيغه‏ي وقف، حسبة لله گرديدند. توضيح آنکه / (23) اکبر اولاد ذکور از اولاد متولي يا اکبر اولاد ذکور از اناث که توليت به آنها / (24) في اي زمان مفوض شود، اگر اکبر، اصلحيت نداشته باشد و متظاهر به فسق باشد / (25) منافع وقف مسطور را تصرف به اطلاع اعلم و اصلح علماي بلده‏ي زمان خود نمايد به اطلاع ايشان به موقوف عليه برساند / (26) (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علي الذين يبدلونه) (27) به تاريخ شهر جمادي‏الاولي سنه 1029.
وقف‏نامه‏ي ديگر تاريخ 1285 ق را دارد که بخشي از آن مربوط به مسجد جامع سبزوار است.

وقف ‏نامه‏ي 2

واقف: حاجي علي محمد
تاريخ وقف: 1285 ق
مورد وقف: دو اشک آب از دو قنات روستاي فارمد (39) با اراضي زيردشت و بالادشت. مصرف: نيم اشک براي تعمير همه ساله‏ي آب‏انبار کنار شاه‏راه خارج از روستاي فارمد، نيم اشک براي تعمير همه ساله‏ي رباطي که خود واقف در کنار قبرستان ساخته است و منافع يک اشک براي تعمير همه ساله‏ي حسينيه [اي] که خود واقف در بالاي آب‏انبار ميان قلعه ساخته است، که در ماه‏هاي محرم و صفر خرج عزاداري ائمه‏ي معصومين (ع) شود و از منافع يک اشک که از تعمير زياده باشد همه ساله خرج عزاداران پيامبر (ص) و امام حسين (ع) در قريه‏ي فارمد شود، و سالي چهار من روغن سوخت براي روشنايي در مسجد جامع سبزوار به متولي داده شود که در ماه‏هاي شعبان، رمضان و محرم تا آخر ماه صفر در انبار و مسجد را روشن کند. از کل موقوفه يک دهم براي حق‏التوليه است که به بزرگترين اولاد ذکور متولي نسلا بعد از نسل مي‏رسد و در صورت نبودن اولاد ذکور به اولاد ذکور از اناث مي‏رسد.

متن وقف‏نامه

هو الواقف علي النيات
بسم الله الرحمن الرحيم
/(3) الحمد لله الواقف علي السرائر، المطلع علي الضمائر، الخبير بما في البواطن و الظواهر، الصنيع الذي خلق الافلاک بلا عمد داير. و الصلوات / (4) و السلام علي من بعث علي الاصاغر و الاکابر،... شافع يوم تبلي السرائر، محمد (ص) المبعوث علي المسلمين و الکوافر و علي آله اولي المناقب و المفاخر / (5) و السلام علي جميع الانبياء و المرسلين / (6) اما بعد، غرض از تحرير و باعث بر تسطير اين فقرات شرعية القواعد و المباني آن است که توفيق رباني و تأييد سبحاني شامل حال و کمک احوال / (7) خير الحاج حاجي علي محمد خلف مرحمت پناه ميرزا علي دولت‏آبادي گرديده و به مضمون آيه‏ي کلام مجيد عمل نموده که (و سابقوا الي مغفرة من ربکم) (40) / (8)... نموده از براي (يوم لا ينفع مال و لا بنون)(41) که (ما عندکم ينفد و ما عندالله باق) همگي و تمامت مجري / (9) و منبع دو اشک مياه از قناتين جاريتين قريه‏ي فارمد را مع اراضي و صحاري زيردشت و بالادشت انهار مراتع و معالف بند سادات متعلقه / (10) و ديمه زارات ملحقه را، سمي او لم يسم، ذکر او لم يذکر، و آنچه از آن دانند و شمرند و نسبت دهند.
و وقف مؤبد و حبس مخلد نمود بر تعمير رباطي / (11) که خود واقف در قريه‏ي مسطور ساخته است و تعمير آب‏انبار، تعمير حسينيه قسمت مي‏شود دو اشک مياه مزبوره بر مصارف مسطوره به نحوي که ذکر مي‏شود / (12) منها منافع نيم اشک به جهت تعمير همه ساله‏ي آب‏انبار کنار شاه‏راه و خارج از قريه‏ي مزبوره است و منها منافع که نيم اشک به جهت تعمير همه ساله‏ي رباطي است که خود واقف / (13) در جنب قبرستان ساخته است و منها منافع يک اشک به جهت تعمير همه ساله‏ي حسينيه [اي] که خود واقف در فوق آب‏انبار ميان قلعه ساخته است در ايام شهر محرم / (14) و صفر در آنجا مشغول تعزيه‏داري خامس آل عبا - عليهم‏السلام - بوده باشند آنچه از منافع يک اشک که از تعمير زياد بيايد همه ساله خرج و صرف فقرا و غرباي تعزيه‏داران / (15) ريحانه‏ي دامان رسول خدا - صلي الله عليه و آله - جناب ابي‏عبدالله - ارواحنا و ارواح العالمين له الفداء - در قريه‏ي مزبوره شود و نيز مبلغ پنجاه ريال اقدسي از جمله هشتاد هشت تومان اقدسي بند روغن (42)/ (16) که در واقع در سمت مابين جنوب و مغرب قريه‏ي مزبوره است و در ميان هر يک از منافع بند مذکور، مقدار چهار من روغن سوخت در هر سالي که منفعت عايد شود، ابتياع / (17) نموده به جهت روشنايي درب مسجد جامع بلده‏ي سبزوار تسليم متولي آن بقعه نمايند که در شهر شعبان و رمضان و محرم الي سلخ شهر صفر درب انبار و مسجد را روشن دارد / (18) و ما باقي منافع را نيز به خرج و صرف تعزيه‏داران حضرت ابي‏عبدالله - روحي فداه - ببرند و متولي وقف مزبور را قرار داده عالي جناب مقدس القاب، جناب ملا / (19) محمد علي خلف مرحمت مآب ملاحسن دولت‏آبادي را که يک عشر به جهت حق‏التوليه مصرف نمايند از منافع موقوفات نه عشر را به موقوف عليه برساند و بعد توليت وقف / (20) مفوض خواهد بود به اکبر از اولاد ذکور متولي، نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب الي ان ينقرض. و با انقراض ذکور، توليت مفوض خواهد بود به اکبر و اصلح اولاد / (21) ذکور از اناث / (22) متولي هکذا نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن / (23) و عقبا بعد عقب. اگر چنانچه اکبر اولاد ذکور از اناث متولي / (24) اصلح نباشند و به عدم تدين شهرت گرفته باشند به اطلاع اورع و اصلح شخصي / (25) که در قريه‏ي مزبوره باشد منافع را به موقوف عليهم برساند و با نبودن اورع و... / (26) به اطلاع اعلم و اصلح بلده‏ي سبزوار در قريه‏ي مزبوره تعزيه‏داراي و تعمير موقوف عليهم [شود] / (27) فصار وقفا صحيحا شرعيا بحيث لا يباع و لا يرهن و لا يوهب و لا يصلح و لا يمهل / (28) و واقف متلفظ به صيغه‏ي وقف گرديد. (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علي الذين يبدلونه) (43)/ (29) بيست و پنج شهر جمادي‏الاولي سنه‏ي 1285، هزار و دويست و هشتاد و پنج.
ديگر موارد وقف که در حال حاضر فاقد وقف‏نامه هستند بدين شرح است:
1. سي و سه دربند مغازه و انباري پاساژ جامع واقع در خيابان شريعتمداري شهر سبزوار؛
2. شش دربند مغازه خيابان شريعتمداري جنب پاساژ جامع (قبلا حمام بوده است) موقوفه‏ي اسماعيل؛
3. هفت دربند مغازه روبه‏روي مسجد جامع موقوفه‏ي حاج رضا قلي؛
4. يک صد و سي و سه قطعه زمين مسکوني در خيابان ناوي سبزوار که مساحت زمين‏ها از 86 تا 120 متر مربع متغير است.
5. دوازده ساعت آب از قنات روستاي نوده‏راز(44)
6. بيست و چهار ساعت آب از قنات روستاي کيذور (45)؛
7. بيست و چهار ساعت آب از قنات فضل‏آباد (46) کيذور.
مصارف موقوفات: تعمير، روشنائي، خادم، مؤذن، امام و فرش... مسجد جامع سبزوار(47).

واژه ‏نامه

- اسليمي: از طرح‏هاي اساسي و قراردادي در هنرهاي تزييني اسلامي مرکب از پيچ و خم‏هاي متعدد که انواع آن با شباهت به عناصر طبيعت مشخص مي‏گردد، به خصوص نقش‏هاي گياهان.
- ازاره: قسمت پايين ديوار که معمولا براي استحکام بيشتر روکشي از سنگ و کاشي دارد.
- پشت بغل: سطح سه گوش يا دو يا يک بر منحني واقع در ميان خط برونسوي قوس (يا دو قوس مجاور) و قاب درگاه محيط بر آن.
- پوشش کجاوه: نوعي پوشش طاق بين دو تويزه اصلي که به شکل نيمي از پيله‏ي کرم ابريشم است.
- دمغازه: گوشه‏سازي زير کلمبه به شکل لچکي.
- رومي: در اين نوع اجرا طرز قرارگيري آجرها يا خشت‏ها به گونه‏اي است که در مقطع عمودي و از روبه‏رو به صورت نره ديده مي‏شود و در مقطع افقي به صورت صفحه‏ي کامل نمايانند. اين نوع اجرا به سبب قابليت استحکام و باربري در دهانه‏هاي وسيع به کار مي‏رود.
سه کنج: نوعي گوشه‏سازي در گنبد که تقاطع دو تاق مورب تشکيل مي‏شود.
- شمسه: نقش مدور و خورشيدسان گاهي با شعاع‏هاي بيرون زده از دايره مرکزي در هنرهاي تزييني ايراني.
- ضربي: در اين نوع اجرا آجر يا خشت از روبه‏رو در صفحه‏ي کامل قرار دارد و از زير در مقطع افقي به صورت نره ديده مي‏شود.
- تاق گهواره‏اي: ساده‏ترين تاق ايراني است که در واقع ادامه يک چقد در امتداد معين است. نام ديگر آن آهنگ است. تاق گهواره‏اي در بناهايي که از دو طرف ديوار ممتد دارد مناسب‏ترين پوشش است.
- کاشي هفت رنگ: کاشي سفيد لعاب دار را نقاشي کرده آن را داخل کوره مي‏گذارند و در کار تنظيم مي‏کنند.
- کاشي کاري معقلي: اين نوع کاشي کاري همانند استفاده از کاشي يک رنگ مي‏باشد. با اين تفاوت که به جاي کاشي يک رنگ از کاشي الوان استفاده مي‏شود. اين نوع کاشي کاري عموما با حرکت زيباي شطرنجي شکل مي‏گيرد.
- کلمبه: گنبد کوچکي است که عمدتا زيرسازي يا گوشه‏سازي و شکنج ندارد، و روي چهار ديوار يا ستون در زمينه‏ي مربع اجرا مي‏شود.

پی نوشتها:

1-پاپلي يزدي، محمد حسين، فرهنگ آبادي‏ها و مکان‏هاي مذهبي کشور، بنياد پژوهش‏هاي اسلامي آستان قدس رضوي، مشهد، 1367 ص 301
2-بازديد از بنا در تاريخ 10 / 9 / 77
3-پيرامون اين تحولات در شهرهاي ايران رک: دانجليس، گوليلمو، «شهرهاي به صليب کشيده شده»، مجله‏ي اثر، ش 23-22 ص 6؛ سعيدي رضواني، نويد،«شهرنشيني و شهرسازي در دوره‏ي بيست ساله‏ي 1320-1300 ه ش»، فصل‏نامه‏ي تحقيقات جغرافيايي، سال هفتم، ش 2، تابستان 1371، صص 165-140
4-رک: خيرآبادي، مسعود، شهرهاي ايران، ترجمه‏ي حسين حاتمي‏نژاد، عزت الله مافي، نشر نيکا،مشهد، 1376، ص 76؛ گفتگو با آقاي حسن مدرسي، پژوهشگر بنياد پژوهش‏هاي اسلامي آستان قدس رضوي، اهل سبزوار
5-بازديد از بنا در تاريخ 10 / 9 / 77.
6- همان بازديد.
7-همان بازديد، اعتمادالسلطنه در مطلع‏الشمس پيرامون اختلاف زاويه‏ي محراب مي‏نويسد که اين اختلاف زاويه به اين دليل است که محراب اوليه‏ي مسجد بر اساس ديدگاه اهل تسنن جهت‏گيري شده است که بعدها در ميان آن محراب کوچکتري ساخته شده است. با توجه به اينکه سبزوار از روزگار کهن به دليل دارا بودن شيعيان معروف بوده است چنين ديدگاهي اشتباه به نظر مي‏رسد، رک: اعتمادالسلطنه، مطلع‏الشمس، ج 2، ص 992
8-بازديد از بنا در تاريخ 10 / 9 / 77
9-همان بازديد
10-اعتمادالسلطنه، همان ج 2، ص 993
11- رک: مولوي، عبدالحميد، آثار باستاني خراسان، انجمن آثار ملي، مشهد، 1354، صص 400-399
12- حسين غني متولد 1318 ه ق برادر کوچک دکتر قاسم غني نويسنده و سياستمدار معاصر و از تجار سبزوار. رک: غني، قاسم، زندگي من، انتشارات آبان، تهران، 1361، ص 7
13-ميرزا حسين فقيه سبزواري فرزند ميرزا موسي متولد 1309 ه ق در سامرا. وي ابتدا در مشهد تحصيل کرد سپس براي ادامه‏ي تحصيل راهي نجف شد وي از شاگردان ميرزا آيت الله نائيني و سيد ابوالحسن اصفهاني بوده است. سپس به مدت چهل سال در مشهد به تدريس و فقاهت مشغول بود. از آثار خير او در مشهد مي‏توان به مدرسه‏ي رضوان، باغ رضوان، مدرسه‏ي محمديه و کوي طلاب مشهد اشاره کرد. وي سرانجام در 1345 ه ش / شوال 1386 ه ق در مشهد وفات نمود رک: جرفادقاني، علماي بزرگ شيعه، انتشارات معارف اسلامي، قم، 1362، ص 428
14-بازديد از بنا در تاريخ 10 / 9 / 77
15-همان بازديد
16-همان بازديد.
17-همان بازديد
18-همان بازديد
19-به عنوان نمونه رک: اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، تصحيح عبدالحسين نوايي و ميرهاشم محدث، انتشارات دانشگاه تهران، 1367، ج 1، ص 532؛ بين، ادوارد، سفرنامه‏ي خراسان و سيستان، ترجمه‏ي قدرت الله روشني و مهرداد رهبري، انتشارات يزدان، تهران، 1367، ص 374
20-مرآت البلدان، ج 4، ص 2013
21-اعتمادالسلطنه، مطلع‏الشمس، ج 2، ص 994
22-رک. دولتشاه سمرقندي تذکرة الشعراء، انتشارات پديد خاور، تهران، 1366، صص 217-216؛ ميرخواند، روضة الصفا، کتاب فروشي خيام، تهران، 1339، ج 5، صص 625-624
23-رک: ابن‏يمين فريومدي، ديوان اشعار، تصحيح حسينعلي باستاني راد، انتشارات سنايي، تهران، بي‏تا، صص 31-30
24-رک: اعتمادالسلطنه، مطلع‏الشمس، ج 2، صص 994-993
25-رک: مولوي، عبدالحميد، همان صص 397-394
26-بازديد از بنا در تاريخ 10 / 9 / 77
27-رک: مولوي،عبدالحميد، همان، ص 407
28-رک: اعتمادالسلطنه، مرآت البلدان، ج 4، ص 2013
29-پيرامون زندگي و آثار خير ميرزا ابراهيم شريعتمدار رک: بيهقي، محمود، سبزوار، شهر دانشوران بيدار، دانشگاه آزاد اسلامي سبزوار، سبزوار، 1376، ص 135
30-اعتمادالسلطنه، مطلع‏الشمس، ج 2، ص 993
31-پرونده‏ي فني بنا موجود در اداره‏ي کل ميراث فرهنگي خراسان
32-اشک: واحد سنجش آب در برخي روستاهاي سبزوار برابر با 3 ساعت
33-دولت‏آباد: ده، بخش مرکزي شهرستان سبزوار، به طول جغرافيايي 57 درجه و 43 دقيقه و عرض 36 درجه و 8 دقيقه و ارتفاع 935 متر از سطح دريا در 10 کيلومتري جنوب شرقي سبزوار (جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، انتشارات گيتاشناسي، تهران، 1379، ج 3، ص 558)
34- در اصل چنين است
35-در اصل چنين است
36-سوره‏ي نحل، آيه‏ي 96
37-سوره‏ي حديد، آيه‏ي 21
38-استخر
39-فارمد (فرومد، فريومد): اين ده از 1356 ه ش جزو استان سمنان شده است. ده بخش ميامي شهرستان شاهرود، استان سمنان، به طول جغرافيايي 56 درجه و 45 دقيقه و عرض 36 درجه و 30 دقيقه، و ارتفاع 1230 متر از سطح دريا در 160 کيلومتري شمال شرقي شاهرود. رک: جعفري، عباس، همان، ج 3، ص 881
40-سوره‏ي حديد، آيه‏ي 21
41-سوره‏ي الشعراء، آيه‏ي 88
42-بند روغن: وسيله‏ي سنجش در روستاهاي خراسان معمولا براي شير و روغن به کار مي‏رود. شيوه‏ي استفاده به اين شکل است که چوبي را در فواصل مشخص علامت گذاري کرده و به شکل عمودي در داخل ظرفي حاوي شير يا روغن قرار مي‏دهند. هر بخش علامت‏گذاري شده‏ي چوب يک بند ناميده مي‏شود. حجم ظروفي که براي اين کار استفاده مي‏شود معمولا مشخص است
43-سوره‏ي بقره، آيه‏ي 181.
44-نوده‏راز: ده، بخش رو()دآب شهرستان سبزوار، به طول جغرافيايي 57 درجه و 15 دقيقه و عرض 35 درجه و 41 دقيقه، و ارتفاع 1500 متر از سطح دريا در 5ر69 کيلومتري جنوب غربي شهر سبزوار. رک: جعفري، عباس، همان، ج 3، ص 1284؛
45-کيذور: ده، بخش ششتمد شهرستان سبزوار، به طول جغرافيايي 57 درجه و 39 دقيقه و عرض 36 درجه و 1180 متر ارتفاع از سطح. رک: پاپلي يزدي، فرهنگ آبادي‏ها و مکان‏هاي مذهبي کشور، ص 475
46-فضل‏آباد کيذور: ده، بخش ششتمد شهرستان سبزوار، به طول جغرافيايي 57 درجه و 21 دقيقه و عرض 35 درجه و 44 دقيقه رک: پاپلي يزدي، فرهنگ آبادي‏ها و مکان‏هاي مذهبي کشور، ص 390
47- پرونده‏ي موقوفات مسجد جامع سبزوار موجود در اداره‏ي اوقاف شهرستان سبزوار

منبع:ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله