تقويت امانتدارى مهمترين نياز جامعه
نويسنده: حجت الاسلام عبدالكريم پاكنيا
از مهمترين دغدغههاى عصر ما تضعيف و كم رنگ شدن خصلت زيبا و خدا پسندانه امانتدارى است. فراگير شدن اين پديده ناشايست ممكن است در تمام ردههاى جامعه تأثير منفي بگذارد. حتى بعيد نيست در اثر عملكرد برخى افراد اساساً اين صفت والاى انسانى جايگاه ارزشمند خود را از دست بدهد و در نتيجه انسانهاى امين و درستكارى عقب رانده شده و نكوهش شوند و افراد خيانت پيشه و چاپلوس و دروغگو مورد مدح و ستايش و تشويق قرار گيرند. اين امر همان وارونه شدن ارزشها و تبديل آن به ضد ارزش ميباشد كه اميرمؤمنان علي(ع) در خطبه ۱۰۸ نهج البلاغه آن را پيشبينى كرده و فرمود: «و غار الصّدق و فاض الكذب و استعملت المودّهٔ باللسان و تشاجر النّاس بالقلوب و صار الفسوق نسباً و العفاف عجباً و لبس الاسلام لبس الفرو مقلوباً؛راستى از ميان رفته و دروغ شايع ميشود مردم در زبان با هم دوست و در دل با هم دشمن ميشوند، به گناه افتخار ميكنند و از پاكدامنى به شگفت ميآيند و اسلام را همچون پوستينى واژگونه ميپوشند.»
عبدالواسع جبلى نيز در اين زمينه چنين سروده است:
منسوخ شد مروت و معدوم شد وفا
زين هر دو نام ماند چو سيمرغ و كيميا
شد راستي خيانت و شد زيركى سفه
شد دوستي عداوت و شد مردمى جفا
بنابراين براى جبران اين مشكل اخلاقى در جامعه متوليان امور فرهنگى لازم است قدمهائى برداشته و در حدّ توان و امكانات خود در رفع اين خلأ اخلاقى بكوشند تا خداى ناكرده به جائي نرسيم كه معروفها منكر و منكرها معروف شود. ارزش ضد ارزش و خلافكاري ها و فريب دادنها و اختلاسها به عنوان كارهاى مورد پسند و زرنگى و هوشيارى تلقى گردد. اگر ما بتوانيم با تقويت و پرورش امانتدارى در وجود افراد تحولى ايجاد كرده و افراد جامعه را زير پوشش صفات اخلاقى بويژه امانتداري گرد آوريم بسيارى از مشكلات و گرفتارى ها، برطرف شده و برخى از مشكل ترين پروندههاى قضائى ديگر تشكيل نخواهد شد. چرا كه اكثر درگيريها، اختلافات از خيانت در امانت و دروغگوئيها و تجاوزها به حقوق همديگر سرچشمه ميگيرد. امّا در صورت ايمان به راستى و امانتداري و دانستن فوائد و بركات بيشمار اجتماعى و فردى آن خيليها آنرا با جان و دل پذيرفته و به سوى آن متمايل ميشوند. در اين مقاله تلاش شده برخى از روش هاى تقويت امانتدارى در افراد جامعه از منظر قرآن و اهل بيت(ع) بررسى شود و به عنوان راهكارى عملى در منظر شيفتگان اهل بيت(ع) قرار گيرد.
شواهد فراوانى در سيره و تاريخ ائمه اطهار(ع) و زندگى بزرگان دين در رابطه با اين شيوه وجود دارد كه ما به برخى از آنان اشاره ميكنيم:
امام باقر(ع) در مورد اهميت فوق العاده امانتدارى ميفرمايد:
«عليكم بالورع والاجتهاد و صدق الحديث و اداء الامانهٔ الى من ائتمنكم عليها برّاً كان او فاجراً، فلو انّ قاتل عليّ بن ابى طالبٍ(ع) ائتمننى على امانهٍٔ لادّيتها اليه؛(۱)
بر شما باد! پارسائي، تلاش و كوشش، راستگوئى و بازدهى امانت به هر كسى كه شما را امين ساخته و امانتى به شما سپرده است شخص نيكوكار باشد يا بدكار، اگر قاتل على بن ابيطالب (ع) بر من امانتى بسپارد مطمئناً من آنرا براى او باز خواهم گرداند.»
اين بيان شيواى پيشواى پنجم(ع) با استفاده از اين شيوه در توسعه و گسترش فرهنگ امانتدارى صورت گرفته است. در بعضي از روايات ضمن توصيه به امانت دارى و راستگوئي، اين ويژگى ارزشمند مهمترين ملاك ارزيابى ايمان و شخصيت افراد قرار گرفته است. امام صادق(ع) فرمود:
«لا تغترّوا بصلاتهم، و لا بصيامهم فانّ الرّجل ربّما لهج بالصّلاهٔ و الصوم حتى لو تركه استوحش ولكن اختبروهم عند صدق الحديث و اداء الامانهٔ؛
به نماز و روزه افراد فريب نخوريد چه بسا برخى از مردم به نماز و روزه عادت كرده و به آن شيفته ميشود تا آنجائى كه اگر اين عادت را ترك كند به هراس ميافتد ولى آنها را با راستگوئى و اداء امانت آزمايش كنيد.»
امام صادق(ع) با اين گفتار حكيمانه خويش اهميت امانتداري و راستگوئى را آن چنان بالا برده كه ميزان شخصيت، اعتماد كردن و در واقع ملاك سنجش ايمان راستين افراد قرار داده است. زيرا نماز و روزه ظاهرى و ساير اعمال عبادى افراد را نميتوان معيار ارزش قرار داد براى اينكه ممكن است بعد از مدتي اينها جزء عادات شخصى وى شده باشد و فرد بدون توجه به روح عبادت آن اعمال را انجام دهد و يا به انگيزههاى غير خدائى به عبادت اشتغال ورزد كه هيچگونه تأثيرى در تكامل روح و پيشرفت فضائل اخلاقى در انسان ندارد بلكه گاهي عبادتهاى بى خاصيت افراد تأثير منفى در نسل جديد ميگذارد.
بنابراين در شناخت ايمان راستين بايد به راستگوئى و امانتدارى افراد تكيه كرد. در همين رابطه امام جواد(ع) از اميرمؤمنان (ع) نقل فرمود كه: «لاتنظروا الى كثرهٔ صلاتهم و صومهم و كثرهٔ الحجّ و المعروف وطنطنتهم بالليل، انظروا الى صدق الحديث و اداء الامانهٔ؛(۲) نگاه نكنيد به بسيارى نماز و روزه افراد يا اينكه زياد به حج ميروند و در ظاهر كارهاى نيك انجام ميدهند و شبها دعا و زمزمه دارند (اين اعمال شما را فريب ندهد) شما فقط دقت كنيد به راستگوئى و اداء امانت آنها». با توجه به اين سخنان ارزنده ما بايد افراد جامعه خود را از اهميت اين خلق پسنديده در نزد خداوند و رهبران الهى آگاه سازيم و همچنين به كارگماري افراد و سپردن مسئوليتها را با توجه به اين معيار انجام دهيم و گرنه ممكن است در جامعه ما افرادى پيدا شوند كه در مراسم مذهبى شركت ميكنند، به دين دارى تظاهر نمايند در حج رفتن پيشقدم بوده و بارها مشرف شوند امّا در راستگوئى و امانتپردازى دچار مشكل باشند و نتوانند از عهده برآيند: البته امانتدارى از منظر امام صادق(ع) سه مرحله دارد كه بايد يك شخص امين در هر سه مرحله موفق باشد و گرنه نميتوان به وي امين و امانتدار راستين اطلاق كرد. آن حضرت فرمود:
«لايكون الامين اميناً حتّى يؤتمن على ثلاثهٍٔ فيؤدّيها: على الاموال و الاسرار و الفروج، و ان حفظ اثنين و ضيّع واحدهًٔ فليس بامينٍ؛(۳)
كسي را نميتوان امين دانست تا اينكه در سه مورد امانتداري خود را نشان دهد: در حفظ اموال، حفظ اسرار و حفظ ناموس اگر چنانكه دو مورد را مراعات كند اما در يكى بلغزد او امين نخواهد بود.» ناگفته نماند كه اين مراحل به ترتيب درجات امانتدار را نشان ميدهد زيرا امانتدارى در اموال آسانتر از اسرار است و اين دو آسانتر از امانتدارى در ناموس است.
اين همه اهتمام و توجه ويژه به مقوله امانتدارى در سيره اهل بيت(ع) اگر به عموم بيان شود. ميتواند در پايداري و تقويت اين روحيه والا آحاد مردم را يارى كند.
آيا ميدانيد مهمترين عاملى كه سبب شد علي(ع) در نزد پيامبر(ص) به آن مقامات عاليه دست يابد چه بود؟ امام صادق در پاسخ به اين پرسش فرمود:
«فانّ علياً(ع) انّما بلغ ما بلغ به عند رسول اللّه (ص) بصدق الحديث و اداء الامانهٔ؛(۴)
همانا علي(ع) به آن مقامات عالى در نزد رسول خدا با راستگوئى و اداء امانت نائل شد».
«الامانهٔ تجلب الغني؛حفظ و اداء امانت موجب جلب ثروت ميشود.» آن حضرت با اين بيان شيوا يكى از فوائد امانتدارى را بيان كرده و مردم را به سوى آن ترغيب ميكند. البته علت اين قضيه روشن است اگر فردى امين و درستكار باشد مردم به آنها اعتماد ميكنند و در اثر اطمينان و اعتماد مورد توجّه خلق قرار ميگيرند و مردم كارهاى خود را به آنان واگذار كرده و كار و زندگيشان رونق ميگيرد.
در اين زمينه ميتوان با استفاده از آيات و روايات متعدد و خاطرات و نظرات بزرگان دين و تجربيات شخصى آثار و فوائد بيشمار امانتدارى را بررسى كرده و به مسئولين، مديران، جوانان، زنان و مردان جامعه اسلامى بيان كرده و توضيح داد.
آنچه از بررسى روايات بر ميآيد برخى از فوائد امانت دارى عبارتند از:
حاكم شدن فضاى اعتماد به همديگر، گسترش امنيت و آسايش در جامعه، تحكيم جايگاه اجتماعى افراد، داشتن زندگى شاد و نشاط آور، كامل شدن ايمان و فضائل اخلاقي، محبوبيت نزد خداوند متعال، رسيدن به سرچشمه فضائل، تقويت احساس اعتماد به نفس و آرامش وجدان، هماهنگى با انبياء و اولياء، مأيوس شدن شيطان، امنيت در روز قيامت، ايجاد وحدت وهمدلي.(۵)
اساساً بدون شناخت منافع و آثار يك عمل خير انجام آن غير مقدور است زيرا انسان انگيزه و محرّكى براى آن نخواهد داشت. مولاى متقيان فرمود: «من لم يعرف منفعهٔ الخير لم يقدر على العمل به؛(۶) هر كس بهرههاى اعمال نيك را نداد براى انجام آن قادر نخواهد بود.
براي توضيح بيشتر نقل خاطرهاى از سيره تربيتي امام صادق(ع) در اين زمينه مناسب مينمايد:
عبدالرحمن بن سيابه كوفى ميگويد: موقعى كه پدرم از دنيا رفت، يكى از دوستانش براى تسليت به منزل ما آمد و پس از تفقد و دلداري، از وضع مالى ما جويا شد. برايش توضيح دادم كه پدرم هنگام مرگ مالى بجاى نگذاشت و ما هم اكنون دست خالى هستيم. او هزار درهم به من داد و گفت: با اين پول، خريد و فروش كرده و از منافعش مخارج زندگى را، تأمين نماو در حفظ و نگهدارى اصل آن مراقبت كن!
من بى اندازه از اقدام به موقع آن مرد مسرور شدم و نزد مادرم دويدم و گشايشى را كه خداوند برايمان فراهم نموده بود براى او گفتم و شب را با خوشحالى تمام بسر برديم. روز بعد بازار رفتم و به شخصى كه با پدرم سابقه رفاقت داشت مراجعه كردم. او براى من مقدارى كالاى تجارتى و و پوشاك خريد و من در مغازهاى آنها را در معرض فروش گذاشتم. خريدو فروش لباس ادامه يافت و من به فضل الهى از اين راه سود كلانى بردم و كارم رونق گرفت. موسم حج فرا رسيد و شوق زيارت خانه خدا و انجام مناسك حج در دلم افتاد، مادرم را از نيت خود با خبر كردم. او گفت: پسرم! تو قبل از سفر حج وظيفه مهمترى دارى كه بايد انجام دهى و آن اين است كه هزار درهم امانت آن مرد را به او برگردانى و خود را از بدهكارى مردم نجات دهي. من آن پول را آماده كردم و نزد او رفته و امانت را به صاحبش تسليم نمودم. گفت: چرا پول را بر ميگرداني؟ اگر مقدارش كم است بر آن بيفزايم؟ گفتم: نه. قصد سفر حج دارم و خواستم امانت ترا قبل از سفر رد كرده باشم، صاحب پول آنچنان خوشحال شد كه گويا من آن مبلغ را از جيب خودم به وى بخشيدم. آنگاه به تهيه مقدمات سفر پرداخته و قدم در راه خدا نهادم.
پس از انجام مناسك، به مدينه رفته و به محضر امام صادق(ع) شرفياب شدم. گروه بسيارى از مردم در اطراف آن حضرت گرد آمده و مسائل خود را از حضرت ميپرسيدند.
من كه جوانى نورس بودم پائين مجلس نشستم. هنگامى كه مجلس خلوت شد، امام(ع) به من اشاره كرد و من نزديك رفتم.
از من پرسيد: آيا كارى داري؟ خودم را معرفى كردم. از پدرم سؤال كرد: گفتم: وفات كرد! حضرت ناراحت شد فرمود: خدايش رحمت كند، آيا ثروتى براى تو باقى گذاشت؟ گفتم، نه. پرسيد: پس مخارج حج را از كجا آوردي؟ من نيز داستان آن مرد نيكوكار و تجارت خود را براى امام (ع) شرح دادم، پيش از آنكه سخنان من تمام شود، حضرت با نگرانى پرسيد: با پول امانتى آن مرد چه كردي؟ گفتم: آنرا به او رد كردم. فرمود: احسنت! كار خوبى كردي! ميخواهى ترا نصيحتى بكنم؟ گفتم: بله، فدايت شوم. فرمود: بر تو باد راستگوئى و امانتداري! انسان راستگو و امانتدار شريك مال مردم است. آنگاه انگشتان دستانش را درهم داخل كرد و فرمود: اين چنين!(۷)
عبدالرحمن بن سيابه در ادامه ميافزايد: بعد از آن من سفارش امام(ع) را به كار بستم و تا الآن (آنچنان وضع ماليم خوب شده است كه) سيصد و شصت هزار درهم حقوق مالى و وجوهات شرعيه پرداختهام.(۸)
پيشواي ششم در اين روايت، علاوه بر اينكه، اين جوان كوفي را بخاطر امانتدارى ستوده و تشويق ميكند، براى شناساندن و تقويت امانتدارى در وجود او، ضمن توصيه به اين خصلت زيبا، آثار و بركات آنرا نيز بر وى يادآور ميشود تا او با آگاهى بيشترى به سمت امانتدارى متمايل شود. همچنين مادر اين جوان نيز كه در تحريك و ترغيب فرزندش به اداى حقوق مردم پافشارى كرده و قاطعيت نشان ميدهد در اين زمينه سرمشق مناسبى براى پدران و مادران و مسئولين است. گذشته از اينها، بازگرداندن سپردههاي مردم در هنگام مسافرت كه به پيروى از سيره اهل بيت (ع) انجام يافته ـ بويژه آنكه امام(ع) با نگرانى از او ميپرسد:
وقتي به سفر آمدى با آن وديعه چه كردي؟يكى ديگر از پيامهاى تربيتى اهلبيت (ع) به آحاد مردم بويژه بر متوليان امر ميباشد. افزون بر اينها در اين روايت پرداختن وجوهات شرعيه مورد توجه قرار گرفته كه يكى ديگر از اقسام امانتدارى است.
ما فقط به نقل دو نمونه از سيره عملى رسول اكرم(ص) در زمينه پاسدارى از امانت بسنده ميكنيم:
الف) پيامبر اكرم (ص) دوران جوانى را قبل از بعثت ميگذراند و هنوز با خديجه ازدواج نكرده بود كه به عنوان وكيل با اموال خديجه يك سفر تجارتى به سوى شام رفت. قبل از سفر خديجه كسى را به دنبال آن حضرت فرستاد كه: راستگوئي، امانت دارى و اخلاق پسنديدهات توجه مرا جلب كرده است من حاضرم دو برابر آنچه به ديگران ميدادم، به تو بدهم و دو غلام ويژه خود را با تو همراه خواهم كرد كه در تمام مراحل سفر در تحت فرمان تو باشند.
پيامبر(ص) اين پيشنهاد را پذيرفت و به همراه كاروان به شام رفت. سفر پايان يافت و همگى اهل كاروان با سودى سرشار و بي سابقه به مقصد رسيدند. خديجه در مورد وكيل جوان و امين قريش از غلام خود سؤال كرد. او نيز وقتى از كرامات، صفات برجسته و پسنديده و امانتدارى حضرت محمد(ص) به خديجه گزارش داد خديجه گفت: ميسره! كافى است علاقه مرا به محمد(ص) دو چندان كردي. برو من تو و همسرت را آزاد كردم.(۱۰)
ب) در ماجراى هجرت پيامبر(ص) از مكه به سوى مدينه حضرت رسول(ص) على (ع) را در مكه گذاشت كه امانتها و سپردههاى مردم را ادا كند زيرا قريش آن حضرت را پيوسته در جاهليت به امانتدارى و راستگوئى ميشناختند و او را محمد امين ميگفتند و امانتهاى بسيارى به آن حضرت ميسپردند و هم چنين در موسم حج در مكه زائران حرم امانتهاى خويش را نزد آن حضرت به وديعه ميسپردند و بعد از بعثت نيز اين برنامه ادامه داشت براى همين به على (ع) در هنگام هجرت فرمود: صبح و شام در ابطح ندا كن و با صداى بلند بگو: هر كس نزد محمد(ص) امانتى به وديعه نهاده بيايد و از من بگيرد و امانتهاى مردم را در ملأ عام و آشكارا به آنان تحويل ده زيرا تو جانشين من هستي.(۱۱)
علي(ع) نيز به نقش عملى مربى گرانقدرش حضرت رسول خدا(ص) مباهات كرده و ميفرمايد: «يرفع لى فى كلّ يومٍ علماً من اخلاقه و يأمرنى بالاقتداء به؛ آن حضرت براى من هر روز از سجاياى پسنديده خود پرچمى ميافراشت و امر ميفرمود، عملاً از اخلاق آن حضرت پيروى كنم.(۱۲)
پرورشهاي عميق و عالمانه و عملى رسول اكرم(ص) تمام استعدادهاي نهانى وجود مقدس علي(ع) را شكوفا نموده و در مدت كوتاهى به عاليترين مدارج انسانيت رسانيد و اين گوياى تأثير شگرف رفتار بزرگان، رهبران و مربيان جامعه در اعمال و رفتار آحاد مردم و جوانان و نوجوانان ميباشد. يكى از بزرگان در ضمن سخنانى كه خطاب به مبلغان و مربيان ايراد ميكرد چنين گفت: اگر شما يك ماه تمام در رابطه با يك موضوع اخلاقى صحبت كنيد و تمام جوانب و زواياى آنرا بررسى و موشكافى نموده و با شكلى زيبا و سخناني شيوا بر مخاطبين عرضه كنيد در مدت كوتاهى تمام گفتههاى شما و يا اكثر سخنانتان از حافظه شنوندهگان پاك ميشود اما در طول اين مدت اگر يك عمل مثبت و يا منفي قابل توجه از شما سر بزند آن عمل تا مدتهاى مديد در خاطر آنان باقى خواهد ماند.
از شاخصترين ويژگيهاى مكتب تربيتى اسلام ارائه الگوهاى كامل و بى عيب و نقص براى پيروان خود ميباشد كه آنها را ميتوان مظهر جلال و جمال و كمال حضرت حق قلمداد كرد. در همين راستا يكى از شيوههاي تربيتى قرآن شناساندن اسوه و سرمشق ميباشد. بر خلاف ساير مكاتب تربيتى و مادّى كه در آن مدل روشن و كاملى از انسانهاى خودساخته و ايده آل براى عرضه به مردم وجود ندارد. از منظر آئين وحيانى اسلام رسول اكرم(ص) بارزترين الگوى كامل و تمام عيار براى مسلمانان ميباشد و خداوند در اين زمينه فرمود:
«لقد كان لكم فى رسول اللّه اسوهٌٔ حسنهٌ؛(۱۳)
مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا(ص) سرمشق خوبى است.»
هر چقدر مسلمانان بيشتر از آن حضرت پيروى كنند و در اخلاق و رفتار و كردار از آن بزرگوار تأسّى جويند بيشتر به كمالات نزديك خواهند شد. يكى از مهمترين ويژگيهاى رسول خدا(ص) امانتدارى وى است كه دوست و دشمن آنرا پذيرفته بود. او در امانتدارى نه تنها سرمشق مسلمانان بلكه الگوى همه انسانها بود. رسول خدا نه تنها خود چنين بود بلكه ياران خويش را نيز با اين ويژگى ارزش داده و براى امور مهم برميگزيد و امانتدارى و صداقت را در سرلوحه برنامه هايش قرار داده بود. به همين جهت امام صادق(ع) در پيام خود به عبداللّه بن ابى يعفور به اين نكته تأكيد كرده و فرمود: اي عبداللّه! دقت كن در آن چيزى كه حضرت علي(ع) را در نزد رسول خدا(ص) سرافراز كرد و به آن مقامات عالى رسانيد، پس تو هم آنها را براى خودت لازم بدان و شخصيت خويش را به آن صفات زيبا بياراي! بدان! مطمئنّاً على (ع) در نزد پيامبر(ص) به آن درجه و عظمت نرسيد مگر با راستى و امانتداري.(۱۴)
گذشته از اين ميتوان براى ترويج و تقويت امانتداري نمونههاى عينى و ملموس را از عصر خود شناسائى كرده و معرفى كنيم. هر كجا فردى امين و درستكار باشد او را به ديگران شناسانده و خصلتهاى نيكويش را بستائيم. خاطرات، و داستانها و هرگونه مطالبى را در اين زمينه منتشر سازيم. در قرآن حضرت يوسف و حضرت موسى و ساير پيامبران الهى را با صفت امين در ناموس و اسرار و اموال ستايش كرده و با روشنترين عبارات معرفى ميكند. زندگى ائمه اطهار(ع)، ياران شايسته آن بزرگواران، علماي صاحب نفس، عرفاى برجسته و انسانهاى پاك و وارسته در هر عصر و زمانى ميتواند مطرح شده و سرمشق ديگران باشد. گاهي نيز ميتوان با ارائه نشانهها و علامتهاى انسانهاي وارسته آنها را شناساند. روزى پيامبر اكرم(ص) رو به مردم كرده و فرمود: آيا ميخواهيد مؤمن واقعى را بشما معرفي كنم؟ مؤمن كسى است كه انسانهاى با ايمان او را بر جان و مال خود امين بدانند.(۱۵)
از منظر اسلام اصل تشويق و تنبيه به عنوان يك اصل مسلّم تربيتى پذيرفته شده است و اساساً وجود بهشت و جهنم، انذار و تبشير پيامبران و آيههاى مربوط به پاداش و كيفر، وعده و وعيدهاى شوقانگيز و هراسناك و ساير موارد جلوههائى از تشويق و تنبيه است.
خداوند متعال حضرت يوسف(ع) را به خاطر امانتدارى و حفظ ناموس مردم در نوجواني، تشويق و ستايش ميكند و او را با صفات زيباى "امين"، "محسن"، "متقي" و "مخلص" تحسين كرده و علاوه بر اعطاى حكومت دنيوي، وعده پاداش نيك اخروى و فضل و رحمت الهيه به وى مقرر داشته و دوازدهمين سوره قرآن را به تمجيد و تكريم از آن شخصيت وارسته و امين اختصاص داده است. امام صادق(ع) نيز عبدالرحمن بن سيابه را بخاطر اداى امانت تشويق و تحسين نمود. در هر صورت براى تقويت روحيه امانتدارى در افراد، جوانان، مسئولين و ساير ردههاي اجتماعى بهتر است از اين شيوه قرآنى بهره بگيريم. بدون ترديد تشويق كارگزاران امين، متصدّيان درستكار و مديران و مجريان و كارگران و كارفرمايان و ساير آحاد مردمى كه امانتدارى خود را به نوعى در جامعه ثابت كردهاند نتايج خوب و ثمر بخشى را به دنبال خواهد داشت.
اين برنامههاى هنري، اگر با سوژههاى مثبت و با شيوههاى صحيح تربيتى تنظيم و اجرا گردد، ضمن بيان وقايع تاريخي، معرفى زندگى و شخصيت افراد صالح، آشكار ساختن آثار سوء انحرافات و كجرويهاي افراد خائن و منحرف، روح و قلب مخاطبان خود را تسخير كرده و تا عمق حوادث وقايع آنان را با خود همراه ميكند و با همين شيوه ميتوان الگوهائى ملموس و محسوس از افراد امين در اذهان مخاطبان مجسم ساخته و گفتار و رفتار آنان را سرمشق قرار داد.
در فرهنگ اسلامى براى تربيت افراد استفاده از خلاقيتهاي هنرى و روشهاى غير مستقيم جايگاه ويژهاى دارد. بخش اعظمى از تربيتهاى قرآني با بهرهگيرى از هنر قصه، تمثيل، موزون و همگون بودن آيات ـ كه جذابيت ويژهاى براى خواننده و شنونده دارد ـ حركات نمايشي(مانند داستان آموزش خاك سپارى جنازه هابيل براى قابيل توسط حركت نمايشى دو كلاغ و يا مرافعه نمايشى دو فرشته در پيش حضرت داوود(ع) شيوه سؤال و جواب و ساير روشهاى هنرى بيان شده است.
خداوند متعال تأثير هنر در انحراف مردم را در قرآن كريم بيان كرده و به آثار سوء خيانت سامرى كه با يك هنرنمائى (مجسمه سازي) همراه بود اشاره ميفرمايد و همچنين با نقل قصههاى شيرين و جذّاب به فوائد و آثار امانتدارى و عواقب زشت خيانت در امانت ميپردازد.
حضرت امير مؤمنان علي(ع) در برابر خواست نامشروع برادرش عقيل، كه از آن حضرت تقاضا ميكرد مقدارى گندم از بيت المال مسلمانان به صورت غير قانونى به او بدهد و در امانت مردم خيانت كند؛ ميلهاى آهنى داغ كرده و به دست او نزديك نمود. آنگاه كه او حرارت آتش را احساس كرد بانگ نالهاش بلند شد. امام (ع) به او فرمود: «اتئنّ من حديدهٍٔ احماها انسانها للبعه و تجرّنى الى نارٍ سجرها جبّارها لغضبه؛(۱۷)آيا تو از آهن پارهاى كه آدمي آنرا براى بازى خود (در ضمن يك حركت نمايشي) سرخ كرده ناله ميكني؟ و مرا بسوى آتشى كه خداوند قهار آنرا از روى خشم خويش افروخته، ميكشاني؟! و بدين ترتيب آثار خيانت را عملاً به او فهمانيد.
براي ترويج امانتدارى لازم است كه اين موضوع در رأس برنامههاي تبليغي، فرهنگى قرار گيرد، موضوعات امانتداري پيگيرى شود و پيامها و برنامههاى مربوطه به صورت مداوم تكرار شود.
در برنامه آموزشى و تربيتى پيشوايان دين ما اين شيوه به صورت گستردهاى مورد بهرهبردارى قرار گرفته است، دستورات اكيد به مداومت در نماز و روزه و بطور كلى انجام دائمى تكاليف شرعيه، توصيه و ترغيب به تلاوت مكرر قرآن، تكرار برخى آيات بيش از سى مرتبه و توصيه به زنده نگه داشتن ايام اللّه، ياد و نام و خاطره اهل بيت(ع) (بويژه عزادارى امام حسين(ع)) ترغيب به زيارتهاى مكرر، دعاها و مراسمهاى مذهبي،ممارست به كارهاى پسنديده و صفات نيكو، نمونههائى از روش تكرار در فرهنگ اهل بيت(ع) است. آنان براى عمق بخشيدن به روحيه امانتدارى در روح و جان مسلمانان با پيامهاى متعدد بيان فوائد و بركات آن سعى ميكردند كه آنرا به صورت يك عادت در وجود افراد در آورند. تكرار موضوع امانت و امين در آيات قرآن و صدور اخبار و احاديث فراوان كه موجب فتح بابى در متون روائى و فقهي شده است، نشانگر بهرهمندى پيشوايان معصوم ما از شيوه تكرار و مداومت ميباشد.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
عبدالواسع جبلى نيز در اين زمينه چنين سروده است:
منسوخ شد مروت و معدوم شد وفا
زين هر دو نام ماند چو سيمرغ و كيميا
شد راستي خيانت و شد زيركى سفه
شد دوستي عداوت و شد مردمى جفا
بنابراين براى جبران اين مشكل اخلاقى در جامعه متوليان امور فرهنگى لازم است قدمهائى برداشته و در حدّ توان و امكانات خود در رفع اين خلأ اخلاقى بكوشند تا خداى ناكرده به جائي نرسيم كه معروفها منكر و منكرها معروف شود. ارزش ضد ارزش و خلافكاري ها و فريب دادنها و اختلاسها به عنوان كارهاى مورد پسند و زرنگى و هوشيارى تلقى گردد. اگر ما بتوانيم با تقويت و پرورش امانتدارى در وجود افراد تحولى ايجاد كرده و افراد جامعه را زير پوشش صفات اخلاقى بويژه امانتداري گرد آوريم بسيارى از مشكلات و گرفتارى ها، برطرف شده و برخى از مشكل ترين پروندههاى قضائى ديگر تشكيل نخواهد شد. چرا كه اكثر درگيريها، اختلافات از خيانت در امانت و دروغگوئيها و تجاوزها به حقوق همديگر سرچشمه ميگيرد. امّا در صورت ايمان به راستى و امانتداري و دانستن فوائد و بركات بيشمار اجتماعى و فردى آن خيليها آنرا با جان و دل پذيرفته و به سوى آن متمايل ميشوند. در اين مقاله تلاش شده برخى از روش هاى تقويت امانتدارى در افراد جامعه از منظر قرآن و اهل بيت(ع) بررسى شود و به عنوان راهكارى عملى در منظر شيفتگان اهل بيت(ع) قرار گيرد.
۱) آشكار ساختن اهمّيت امانتدارى
شواهد فراوانى در سيره و تاريخ ائمه اطهار(ع) و زندگى بزرگان دين در رابطه با اين شيوه وجود دارد كه ما به برخى از آنان اشاره ميكنيم:
امام باقر(ع) در مورد اهميت فوق العاده امانتدارى ميفرمايد:
«عليكم بالورع والاجتهاد و صدق الحديث و اداء الامانهٔ الى من ائتمنكم عليها برّاً كان او فاجراً، فلو انّ قاتل عليّ بن ابى طالبٍ(ع) ائتمننى على امانهٍٔ لادّيتها اليه؛(۱)
بر شما باد! پارسائي، تلاش و كوشش، راستگوئى و بازدهى امانت به هر كسى كه شما را امين ساخته و امانتى به شما سپرده است شخص نيكوكار باشد يا بدكار، اگر قاتل على بن ابيطالب (ع) بر من امانتى بسپارد مطمئناً من آنرا براى او باز خواهم گرداند.»
اين بيان شيواى پيشواى پنجم(ع) با استفاده از اين شيوه در توسعه و گسترش فرهنگ امانتدارى صورت گرفته است. در بعضي از روايات ضمن توصيه به امانت دارى و راستگوئي، اين ويژگى ارزشمند مهمترين ملاك ارزيابى ايمان و شخصيت افراد قرار گرفته است. امام صادق(ع) فرمود:
«لا تغترّوا بصلاتهم، و لا بصيامهم فانّ الرّجل ربّما لهج بالصّلاهٔ و الصوم حتى لو تركه استوحش ولكن اختبروهم عند صدق الحديث و اداء الامانهٔ؛
به نماز و روزه افراد فريب نخوريد چه بسا برخى از مردم به نماز و روزه عادت كرده و به آن شيفته ميشود تا آنجائى كه اگر اين عادت را ترك كند به هراس ميافتد ولى آنها را با راستگوئى و اداء امانت آزمايش كنيد.»
امام صادق(ع) با اين گفتار حكيمانه خويش اهميت امانتداري و راستگوئى را آن چنان بالا برده كه ميزان شخصيت، اعتماد كردن و در واقع ملاك سنجش ايمان راستين افراد قرار داده است. زيرا نماز و روزه ظاهرى و ساير اعمال عبادى افراد را نميتوان معيار ارزش قرار داد براى اينكه ممكن است بعد از مدتي اينها جزء عادات شخصى وى شده باشد و فرد بدون توجه به روح عبادت آن اعمال را انجام دهد و يا به انگيزههاى غير خدائى به عبادت اشتغال ورزد كه هيچگونه تأثيرى در تكامل روح و پيشرفت فضائل اخلاقى در انسان ندارد بلكه گاهي عبادتهاى بى خاصيت افراد تأثير منفى در نسل جديد ميگذارد.
بنابراين در شناخت ايمان راستين بايد به راستگوئى و امانتدارى افراد تكيه كرد. در همين رابطه امام جواد(ع) از اميرمؤمنان (ع) نقل فرمود كه: «لاتنظروا الى كثرهٔ صلاتهم و صومهم و كثرهٔ الحجّ و المعروف وطنطنتهم بالليل، انظروا الى صدق الحديث و اداء الامانهٔ؛(۲) نگاه نكنيد به بسيارى نماز و روزه افراد يا اينكه زياد به حج ميروند و در ظاهر كارهاى نيك انجام ميدهند و شبها دعا و زمزمه دارند (اين اعمال شما را فريب ندهد) شما فقط دقت كنيد به راستگوئى و اداء امانت آنها». با توجه به اين سخنان ارزنده ما بايد افراد جامعه خود را از اهميت اين خلق پسنديده در نزد خداوند و رهبران الهى آگاه سازيم و همچنين به كارگماري افراد و سپردن مسئوليتها را با توجه به اين معيار انجام دهيم و گرنه ممكن است در جامعه ما افرادى پيدا شوند كه در مراسم مذهبى شركت ميكنند، به دين دارى تظاهر نمايند در حج رفتن پيشقدم بوده و بارها مشرف شوند امّا در راستگوئى و امانتپردازى دچار مشكل باشند و نتوانند از عهده برآيند: البته امانتدارى از منظر امام صادق(ع) سه مرحله دارد كه بايد يك شخص امين در هر سه مرحله موفق باشد و گرنه نميتوان به وي امين و امانتدار راستين اطلاق كرد. آن حضرت فرمود:
«لايكون الامين اميناً حتّى يؤتمن على ثلاثهٍٔ فيؤدّيها: على الاموال و الاسرار و الفروج، و ان حفظ اثنين و ضيّع واحدهًٔ فليس بامينٍ؛(۳)
كسي را نميتوان امين دانست تا اينكه در سه مورد امانتداري خود را نشان دهد: در حفظ اموال، حفظ اسرار و حفظ ناموس اگر چنانكه دو مورد را مراعات كند اما در يكى بلغزد او امين نخواهد بود.» ناگفته نماند كه اين مراحل به ترتيب درجات امانتدار را نشان ميدهد زيرا امانتدارى در اموال آسانتر از اسرار است و اين دو آسانتر از امانتدارى در ناموس است.
اين همه اهتمام و توجه ويژه به مقوله امانتدارى در سيره اهل بيت(ع) اگر به عموم بيان شود. ميتواند در پايداري و تقويت اين روحيه والا آحاد مردم را يارى كند.
آيا ميدانيد مهمترين عاملى كه سبب شد علي(ع) در نزد پيامبر(ص) به آن مقامات عاليه دست يابد چه بود؟ امام صادق در پاسخ به اين پرسش فرمود:
«فانّ علياً(ع) انّما بلغ ما بلغ به عند رسول اللّه (ص) بصدق الحديث و اداء الامانهٔ؛(۴)
همانا علي(ع) به آن مقامات عالى در نزد رسول خدا با راستگوئى و اداء امانت نائل شد».
۲) ياد آورى فوائد و بركات
«الامانهٔ تجلب الغني؛حفظ و اداء امانت موجب جلب ثروت ميشود.» آن حضرت با اين بيان شيوا يكى از فوائد امانتدارى را بيان كرده و مردم را به سوى آن ترغيب ميكند. البته علت اين قضيه روشن است اگر فردى امين و درستكار باشد مردم به آنها اعتماد ميكنند و در اثر اطمينان و اعتماد مورد توجّه خلق قرار ميگيرند و مردم كارهاى خود را به آنان واگذار كرده و كار و زندگيشان رونق ميگيرد.
در اين زمينه ميتوان با استفاده از آيات و روايات متعدد و خاطرات و نظرات بزرگان دين و تجربيات شخصى آثار و فوائد بيشمار امانتدارى را بررسى كرده و به مسئولين، مديران، جوانان، زنان و مردان جامعه اسلامى بيان كرده و توضيح داد.
آنچه از بررسى روايات بر ميآيد برخى از فوائد امانت دارى عبارتند از:
حاكم شدن فضاى اعتماد به همديگر، گسترش امنيت و آسايش در جامعه، تحكيم جايگاه اجتماعى افراد، داشتن زندگى شاد و نشاط آور، كامل شدن ايمان و فضائل اخلاقي، محبوبيت نزد خداوند متعال، رسيدن به سرچشمه فضائل، تقويت احساس اعتماد به نفس و آرامش وجدان، هماهنگى با انبياء و اولياء، مأيوس شدن شيطان، امنيت در روز قيامت، ايجاد وحدت وهمدلي.(۵)
اساساً بدون شناخت منافع و آثار يك عمل خير انجام آن غير مقدور است زيرا انسان انگيزه و محرّكى براى آن نخواهد داشت. مولاى متقيان فرمود: «من لم يعرف منفعهٔ الخير لم يقدر على العمل به؛(۶) هر كس بهرههاى اعمال نيك را نداد براى انجام آن قادر نخواهد بود.
براي توضيح بيشتر نقل خاطرهاى از سيره تربيتي امام صادق(ع) در اين زمينه مناسب مينمايد:
عبدالرحمن بن سيابه كوفى ميگويد: موقعى كه پدرم از دنيا رفت، يكى از دوستانش براى تسليت به منزل ما آمد و پس از تفقد و دلداري، از وضع مالى ما جويا شد. برايش توضيح دادم كه پدرم هنگام مرگ مالى بجاى نگذاشت و ما هم اكنون دست خالى هستيم. او هزار درهم به من داد و گفت: با اين پول، خريد و فروش كرده و از منافعش مخارج زندگى را، تأمين نماو در حفظ و نگهدارى اصل آن مراقبت كن!
من بى اندازه از اقدام به موقع آن مرد مسرور شدم و نزد مادرم دويدم و گشايشى را كه خداوند برايمان فراهم نموده بود براى او گفتم و شب را با خوشحالى تمام بسر برديم. روز بعد بازار رفتم و به شخصى كه با پدرم سابقه رفاقت داشت مراجعه كردم. او براى من مقدارى كالاى تجارتى و و پوشاك خريد و من در مغازهاى آنها را در معرض فروش گذاشتم. خريدو فروش لباس ادامه يافت و من به فضل الهى از اين راه سود كلانى بردم و كارم رونق گرفت. موسم حج فرا رسيد و شوق زيارت خانه خدا و انجام مناسك حج در دلم افتاد، مادرم را از نيت خود با خبر كردم. او گفت: پسرم! تو قبل از سفر حج وظيفه مهمترى دارى كه بايد انجام دهى و آن اين است كه هزار درهم امانت آن مرد را به او برگردانى و خود را از بدهكارى مردم نجات دهي. من آن پول را آماده كردم و نزد او رفته و امانت را به صاحبش تسليم نمودم. گفت: چرا پول را بر ميگرداني؟ اگر مقدارش كم است بر آن بيفزايم؟ گفتم: نه. قصد سفر حج دارم و خواستم امانت ترا قبل از سفر رد كرده باشم، صاحب پول آنچنان خوشحال شد كه گويا من آن مبلغ را از جيب خودم به وى بخشيدم. آنگاه به تهيه مقدمات سفر پرداخته و قدم در راه خدا نهادم.
پس از انجام مناسك، به مدينه رفته و به محضر امام صادق(ع) شرفياب شدم. گروه بسيارى از مردم در اطراف آن حضرت گرد آمده و مسائل خود را از حضرت ميپرسيدند.
من كه جوانى نورس بودم پائين مجلس نشستم. هنگامى كه مجلس خلوت شد، امام(ع) به من اشاره كرد و من نزديك رفتم.
از من پرسيد: آيا كارى داري؟ خودم را معرفى كردم. از پدرم سؤال كرد: گفتم: وفات كرد! حضرت ناراحت شد فرمود: خدايش رحمت كند، آيا ثروتى براى تو باقى گذاشت؟ گفتم، نه. پرسيد: پس مخارج حج را از كجا آوردي؟ من نيز داستان آن مرد نيكوكار و تجارت خود را براى امام (ع) شرح دادم، پيش از آنكه سخنان من تمام شود، حضرت با نگرانى پرسيد: با پول امانتى آن مرد چه كردي؟ گفتم: آنرا به او رد كردم. فرمود: احسنت! كار خوبى كردي! ميخواهى ترا نصيحتى بكنم؟ گفتم: بله، فدايت شوم. فرمود: بر تو باد راستگوئى و امانتداري! انسان راستگو و امانتدار شريك مال مردم است. آنگاه انگشتان دستانش را درهم داخل كرد و فرمود: اين چنين!(۷)
عبدالرحمن بن سيابه در ادامه ميافزايد: بعد از آن من سفارش امام(ع) را به كار بستم و تا الآن (آنچنان وضع ماليم خوب شده است كه) سيصد و شصت هزار درهم حقوق مالى و وجوهات شرعيه پرداختهام.(۸)
پيشواي ششم در اين روايت، علاوه بر اينكه، اين جوان كوفي را بخاطر امانتدارى ستوده و تشويق ميكند، براى شناساندن و تقويت امانتدارى در وجود او، ضمن توصيه به اين خصلت زيبا، آثار و بركات آنرا نيز بر وى يادآور ميشود تا او با آگاهى بيشترى به سمت امانتدارى متمايل شود. همچنين مادر اين جوان نيز كه در تحريك و ترغيب فرزندش به اداى حقوق مردم پافشارى كرده و قاطعيت نشان ميدهد در اين زمينه سرمشق مناسبى براى پدران و مادران و مسئولين است. گذشته از اينها، بازگرداندن سپردههاي مردم در هنگام مسافرت كه به پيروى از سيره اهل بيت (ع) انجام يافته ـ بويژه آنكه امام(ع) با نگرانى از او ميپرسد:
وقتي به سفر آمدى با آن وديعه چه كردي؟يكى ديگر از پيامهاى تربيتى اهلبيت (ع) به آحاد مردم بويژه بر متوليان امر ميباشد. افزون بر اينها در اين روايت پرداختن وجوهات شرعيه مورد توجه قرار گرفته كه يكى ديگر از اقسام امانتدارى است.
۳) آموزش عملى امانتدارى
ما فقط به نقل دو نمونه از سيره عملى رسول اكرم(ص) در زمينه پاسدارى از امانت بسنده ميكنيم:
الف) پيامبر اكرم (ص) دوران جوانى را قبل از بعثت ميگذراند و هنوز با خديجه ازدواج نكرده بود كه به عنوان وكيل با اموال خديجه يك سفر تجارتى به سوى شام رفت. قبل از سفر خديجه كسى را به دنبال آن حضرت فرستاد كه: راستگوئي، امانت دارى و اخلاق پسنديدهات توجه مرا جلب كرده است من حاضرم دو برابر آنچه به ديگران ميدادم، به تو بدهم و دو غلام ويژه خود را با تو همراه خواهم كرد كه در تمام مراحل سفر در تحت فرمان تو باشند.
پيامبر(ص) اين پيشنهاد را پذيرفت و به همراه كاروان به شام رفت. سفر پايان يافت و همگى اهل كاروان با سودى سرشار و بي سابقه به مقصد رسيدند. خديجه در مورد وكيل جوان و امين قريش از غلام خود سؤال كرد. او نيز وقتى از كرامات، صفات برجسته و پسنديده و امانتدارى حضرت محمد(ص) به خديجه گزارش داد خديجه گفت: ميسره! كافى است علاقه مرا به محمد(ص) دو چندان كردي. برو من تو و همسرت را آزاد كردم.(۱۰)
ب) در ماجراى هجرت پيامبر(ص) از مكه به سوى مدينه حضرت رسول(ص) على (ع) را در مكه گذاشت كه امانتها و سپردههاى مردم را ادا كند زيرا قريش آن حضرت را پيوسته در جاهليت به امانتدارى و راستگوئى ميشناختند و او را محمد امين ميگفتند و امانتهاى بسيارى به آن حضرت ميسپردند و هم چنين در موسم حج در مكه زائران حرم امانتهاى خويش را نزد آن حضرت به وديعه ميسپردند و بعد از بعثت نيز اين برنامه ادامه داشت براى همين به على (ع) در هنگام هجرت فرمود: صبح و شام در ابطح ندا كن و با صداى بلند بگو: هر كس نزد محمد(ص) امانتى به وديعه نهاده بيايد و از من بگيرد و امانتهاى مردم را در ملأ عام و آشكارا به آنان تحويل ده زيرا تو جانشين من هستي.(۱۱)
علي(ع) نيز به نقش عملى مربى گرانقدرش حضرت رسول خدا(ص) مباهات كرده و ميفرمايد: «يرفع لى فى كلّ يومٍ علماً من اخلاقه و يأمرنى بالاقتداء به؛ آن حضرت براى من هر روز از سجاياى پسنديده خود پرچمى ميافراشت و امر ميفرمود، عملاً از اخلاق آن حضرت پيروى كنم.(۱۲)
پرورشهاي عميق و عالمانه و عملى رسول اكرم(ص) تمام استعدادهاي نهانى وجود مقدس علي(ع) را شكوفا نموده و در مدت كوتاهى به عاليترين مدارج انسانيت رسانيد و اين گوياى تأثير شگرف رفتار بزرگان، رهبران و مربيان جامعه در اعمال و رفتار آحاد مردم و جوانان و نوجوانان ميباشد. يكى از بزرگان در ضمن سخنانى كه خطاب به مبلغان و مربيان ايراد ميكرد چنين گفت: اگر شما يك ماه تمام در رابطه با يك موضوع اخلاقى صحبت كنيد و تمام جوانب و زواياى آنرا بررسى و موشكافى نموده و با شكلى زيبا و سخناني شيوا بر مخاطبين عرضه كنيد در مدت كوتاهى تمام گفتههاى شما و يا اكثر سخنانتان از حافظه شنوندهگان پاك ميشود اما در طول اين مدت اگر يك عمل مثبت و يا منفي قابل توجه از شما سر بزند آن عمل تا مدتهاى مديد در خاطر آنان باقى خواهد ماند.
۴) شناساندن اسوههاى امين
از شاخصترين ويژگيهاى مكتب تربيتى اسلام ارائه الگوهاى كامل و بى عيب و نقص براى پيروان خود ميباشد كه آنها را ميتوان مظهر جلال و جمال و كمال حضرت حق قلمداد كرد. در همين راستا يكى از شيوههاي تربيتى قرآن شناساندن اسوه و سرمشق ميباشد. بر خلاف ساير مكاتب تربيتى و مادّى كه در آن مدل روشن و كاملى از انسانهاى خودساخته و ايده آل براى عرضه به مردم وجود ندارد. از منظر آئين وحيانى اسلام رسول اكرم(ص) بارزترين الگوى كامل و تمام عيار براى مسلمانان ميباشد و خداوند در اين زمينه فرمود:
«لقد كان لكم فى رسول اللّه اسوهٌٔ حسنهٌ؛(۱۳)
مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا(ص) سرمشق خوبى است.»
هر چقدر مسلمانان بيشتر از آن حضرت پيروى كنند و در اخلاق و رفتار و كردار از آن بزرگوار تأسّى جويند بيشتر به كمالات نزديك خواهند شد. يكى از مهمترين ويژگيهاى رسول خدا(ص) امانتدارى وى است كه دوست و دشمن آنرا پذيرفته بود. او در امانتدارى نه تنها سرمشق مسلمانان بلكه الگوى همه انسانها بود. رسول خدا نه تنها خود چنين بود بلكه ياران خويش را نيز با اين ويژگى ارزش داده و براى امور مهم برميگزيد و امانتدارى و صداقت را در سرلوحه برنامه هايش قرار داده بود. به همين جهت امام صادق(ع) در پيام خود به عبداللّه بن ابى يعفور به اين نكته تأكيد كرده و فرمود: اي عبداللّه! دقت كن در آن چيزى كه حضرت علي(ع) را در نزد رسول خدا(ص) سرافراز كرد و به آن مقامات عالى رسانيد، پس تو هم آنها را براى خودت لازم بدان و شخصيت خويش را به آن صفات زيبا بياراي! بدان! مطمئنّاً على (ع) در نزد پيامبر(ص) به آن درجه و عظمت نرسيد مگر با راستى و امانتداري.(۱۴)
گذشته از اين ميتوان براى ترويج و تقويت امانتداري نمونههاى عينى و ملموس را از عصر خود شناسائى كرده و معرفى كنيم. هر كجا فردى امين و درستكار باشد او را به ديگران شناسانده و خصلتهاى نيكويش را بستائيم. خاطرات، و داستانها و هرگونه مطالبى را در اين زمينه منتشر سازيم. در قرآن حضرت يوسف و حضرت موسى و ساير پيامبران الهى را با صفت امين در ناموس و اسرار و اموال ستايش كرده و با روشنترين عبارات معرفى ميكند. زندگى ائمه اطهار(ع)، ياران شايسته آن بزرگواران، علماي صاحب نفس، عرفاى برجسته و انسانهاى پاك و وارسته در هر عصر و زمانى ميتواند مطرح شده و سرمشق ديگران باشد. گاهي نيز ميتوان با ارائه نشانهها و علامتهاى انسانهاي وارسته آنها را شناساند. روزى پيامبر اكرم(ص) رو به مردم كرده و فرمود: آيا ميخواهيد مؤمن واقعى را بشما معرفي كنم؟ مؤمن كسى است كه انسانهاى با ايمان او را بر جان و مال خود امين بدانند.(۱۵)
۵) تشويق و تكريم انسانهاى امين
از منظر اسلام اصل تشويق و تنبيه به عنوان يك اصل مسلّم تربيتى پذيرفته شده است و اساساً وجود بهشت و جهنم، انذار و تبشير پيامبران و آيههاى مربوط به پاداش و كيفر، وعده و وعيدهاى شوقانگيز و هراسناك و ساير موارد جلوههائى از تشويق و تنبيه است.
خداوند متعال حضرت يوسف(ع) را به خاطر امانتدارى و حفظ ناموس مردم در نوجواني، تشويق و ستايش ميكند و او را با صفات زيباى "امين"، "محسن"، "متقي" و "مخلص" تحسين كرده و علاوه بر اعطاى حكومت دنيوي، وعده پاداش نيك اخروى و فضل و رحمت الهيه به وى مقرر داشته و دوازدهمين سوره قرآن را به تمجيد و تكريم از آن شخصيت وارسته و امين اختصاص داده است. امام صادق(ع) نيز عبدالرحمن بن سيابه را بخاطر اداى امانت تشويق و تحسين نمود. در هر صورت براى تقويت روحيه امانتدارى در افراد، جوانان، مسئولين و ساير ردههاي اجتماعى بهتر است از اين شيوه قرآنى بهره بگيريم. بدون ترديد تشويق كارگزاران امين، متصدّيان درستكار و مديران و مجريان و كارگران و كارفرمايان و ساير آحاد مردمى كه امانتدارى خود را به نوعى در جامعه ثابت كردهاند نتايج خوب و ثمر بخشى را به دنبال خواهد داشت.
۶) استفاده از هنر
اين برنامههاى هنري، اگر با سوژههاى مثبت و با شيوههاى صحيح تربيتى تنظيم و اجرا گردد، ضمن بيان وقايع تاريخي، معرفى زندگى و شخصيت افراد صالح، آشكار ساختن آثار سوء انحرافات و كجرويهاي افراد خائن و منحرف، روح و قلب مخاطبان خود را تسخير كرده و تا عمق حوادث وقايع آنان را با خود همراه ميكند و با همين شيوه ميتوان الگوهائى ملموس و محسوس از افراد امين در اذهان مخاطبان مجسم ساخته و گفتار و رفتار آنان را سرمشق قرار داد.
در فرهنگ اسلامى براى تربيت افراد استفاده از خلاقيتهاي هنرى و روشهاى غير مستقيم جايگاه ويژهاى دارد. بخش اعظمى از تربيتهاى قرآني با بهرهگيرى از هنر قصه، تمثيل، موزون و همگون بودن آيات ـ كه جذابيت ويژهاى براى خواننده و شنونده دارد ـ حركات نمايشي(مانند داستان آموزش خاك سپارى جنازه هابيل براى قابيل توسط حركت نمايشى دو كلاغ و يا مرافعه نمايشى دو فرشته در پيش حضرت داوود(ع) شيوه سؤال و جواب و ساير روشهاى هنرى بيان شده است.
خداوند متعال تأثير هنر در انحراف مردم را در قرآن كريم بيان كرده و به آثار سوء خيانت سامرى كه با يك هنرنمائى (مجسمه سازي) همراه بود اشاره ميفرمايد و همچنين با نقل قصههاى شيرين و جذّاب به فوائد و آثار امانتدارى و عواقب زشت خيانت در امانت ميپردازد.
حضرت امير مؤمنان علي(ع) در برابر خواست نامشروع برادرش عقيل، كه از آن حضرت تقاضا ميكرد مقدارى گندم از بيت المال مسلمانان به صورت غير قانونى به او بدهد و در امانت مردم خيانت كند؛ ميلهاى آهنى داغ كرده و به دست او نزديك نمود. آنگاه كه او حرارت آتش را احساس كرد بانگ نالهاش بلند شد. امام (ع) به او فرمود: «اتئنّ من حديدهٍٔ احماها انسانها للبعه و تجرّنى الى نارٍ سجرها جبّارها لغضبه؛(۱۷)آيا تو از آهن پارهاى كه آدمي آنرا براى بازى خود (در ضمن يك حركت نمايشي) سرخ كرده ناله ميكني؟ و مرا بسوى آتشى كه خداوند قهار آنرا از روى خشم خويش افروخته، ميكشاني؟! و بدين ترتيب آثار خيانت را عملاً به او فهمانيد.
۷) تكرار و مداومت
براي ترويج امانتدارى لازم است كه اين موضوع در رأس برنامههاي تبليغي، فرهنگى قرار گيرد، موضوعات امانتداري پيگيرى شود و پيامها و برنامههاى مربوطه به صورت مداوم تكرار شود.
در برنامه آموزشى و تربيتى پيشوايان دين ما اين شيوه به صورت گستردهاى مورد بهرهبردارى قرار گرفته است، دستورات اكيد به مداومت در نماز و روزه و بطور كلى انجام دائمى تكاليف شرعيه، توصيه و ترغيب به تلاوت مكرر قرآن، تكرار برخى آيات بيش از سى مرتبه و توصيه به زنده نگه داشتن ايام اللّه، ياد و نام و خاطره اهل بيت(ع) (بويژه عزادارى امام حسين(ع)) ترغيب به زيارتهاى مكرر، دعاها و مراسمهاى مذهبي،ممارست به كارهاى پسنديده و صفات نيكو، نمونههائى از روش تكرار در فرهنگ اهل بيت(ع) است. آنان براى عمق بخشيدن به روحيه امانتدارى در روح و جان مسلمانان با پيامهاى متعدد بيان فوائد و بركات آن سعى ميكردند كه آنرا به صورت يك عادت در وجود افراد در آورند. تكرار موضوع امانت و امين در آيات قرآن و صدور اخبار و احاديث فراوان كه موجب فتح بابى در متون روائى و فقهي شده است، نشانگر بهرهمندى پيشوايان معصوم ما از شيوه تكرار و مداومت ميباشد.
پىنوشتها:
۱. تحف العقول، ص ۲۹۹.
۲. وسائل، ج ۱۹، ص ۶۹.
۳. تحف العقول، ص ۳۱۶.
۴. وسائل الشيعه، ج ۱۹، ص ۶۷.
۵. تفصيل اين بخش را در مقاله آثار امانتدارى از نگارنده ميتوانيد مطالعه كنيد.
۶. غررالحكم، حديث ۹۰۰۹.
۷. الكافي، ج ۵، ص ۱۳۴.
۸. بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۳۸۴.
۹. انى لكم رسول امين، اين آيه شريفه مكرر در مورد پيامبران الهى در قرآن بيان شده است.
۱۰. فروغ ابديت، ج ۱، ص ۱۹۰.
۱۱. حيوهٔالقلوب، ج ۲، ص ۴۶۱.
۱۲. حليه الابرار، ج ۲، ص ۳۰.
۱۳. سوره احزاب، آيه ۲۱.
۱۴. وسائل الشيعه، ج ۱۹، ص ۶۷.
۱۵. اصول كافي، باب مؤمن و علاماته، ح ۱۹.
۱۶. نهج البلاغه، عهدنامه مالك اشتر.
۱۷. نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله