کتابداری ایران: گذشته، حال و آینده
● مقدمه
اکنون ما مفهوم دیگری را از کتابخانه ها دنبال می کنیم که در گذشته مرسوم نبوده. با پذیرش این فرض، تاریخ آموزشهای کتابداری به مفهوم اداره مجموعه ها را که البته حفاظت و نگهداری رکن اساسی آن را تشکیل می دهد باید به دوران دور یعنی زمان هخامنشیان (۶۴۰ق.م- ۳۳۸ ق.م) نسبت داد. ادامه این آموزشها را باید در کتابخانه های ساسانیان (۲۴۲م.- ۳۱ق.) و به ویژه در کتابخانه دانشگاه جندی شاپور دنبال نمود(۳ :۲۶)
● تعریف مسئله
در همین دوران کتابخانه های عمومی در ایالات متحده رشد می یابند و شرایط اجتماعی و فرهنگی مناسب ظهور کتابداری حرفه ای و تاسیس دانشکده های کتابداری می شود.
● دوران پهلوی
نخستین دوره آموزشی کتابداری در سال ۱۳۱۸ در دانشسرای عالی که بعدها به دانشگاه تربیت معلم تغییر نام داد برگزار شد. در میان مدرسان این دوره ، که ترکیبی از استادان دانشکده تهران و کتابشناسان آگاه به نسخه های خطی بود. محسن صبا که کتابداری نوین را در فرانسه آموخته و در سال ۱۳۱۵ به ایران بازگشته بود. هر چند این دوره آموزشی با نفوذی که کتابداران سنتی در ایران داشتند، برنامه آموزشی محدودی داشت و موفق به آموزش جنبه های مختلف علوم کتابداری نگردید. ولی فرصتی بود که صبا شرکت کنندگان دراین دوره را با نظریه های کتابداری نوین که در فرانسه آموخته بود آشنا نماید(۳: ص.۲۶-۲۸)..
اولین کتاب فارسی در زمینه کتاب و کتابداری را دکتر محسن صبا با عنوان اصول فن کتابداری و تنظیم عمومی و خصوصی در سال ۱۳۳۲ تالیف و در دانشگاه تهران منتشر شد.
در همین دهه (یعنی در دهه سی شمسی) تنها در سال ۱۳۳۳ ایرج افشار جزوه ای با نام (کتابشناسی ایران) تهیه و تنظیم کرد که به پیوست فرهنگ ایران زمین منتشر شد.در دهه چهل شمسی شاهد رشد و تولید منابع کتابداری در ایران شدیم(۸).
با ایجاد مرکز خدمات کتابداری در سال ۱۳۴۷ و نیاز به منابع فارسی برای انجام دادن روند فهرست نویسی و رده بندی برای کتابهای فارسی و عربی از منابع مورد نیاز تهیه و تدوین شد و در این دهه اولین نشریات کتابداری ایران منتشر کرد.
● دوران پس از انقلاب اسلامی
گروه های مذکور مجبور بودند با حداقل عضو هیئت علمی، و بهره گیری از مدرسانی که بیشتر آنها در استخدام سازمان های حرفه ایی کتابداری و کتابخانه ها بودند به کار خود ادامه دهند.
در دهه شصت با ادغام مرکز خدمات کتابداری در کتابخانه ملی ابزارهای اصلی فهرست نویسی و کتابشناسی ملی با اصول علمی منظم تری تهیه و تدوین شد. در این سالها سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی( سمت) که مسئول تهیه و تدوین کتابهای علوم انسانی دانشگاهها است با ایجاد کمیته کتابداری، نسبت به تهیه و تدوین کتابهای فارسی کتابداری اقدام کرد که اولین ثمره آن در سال ۱۳۷۴ منتشر شد. (۳: ص.۳۰)
در سال ۱۳۶۵ علی رغم اینکه هنوز تعداد زیادی از کتابخانه ها به ویژه کتابخانه های دانشگاهی و اختصاصی، نظام کتابخانه های خود را نظام های دستی به رایانه ای تغییر نداده بودند و همچنین امکانات رایانه ای شدن به طور مطلوب در اختیار بسیاری از کتابخانه ها نبود، کمیته برنامه ریزی ضرورت توجه به موج جدید را که فناوری های نوین اطلاعاتی موجب شده بود احساس نمود. همچنین درباره تغییر وضعیت کتابخانه ها و تنوع آنها اندیشیده شده بود(۳: ص.۲۶-۲۸).
بر مبنای چنین پیش فرض هایی، کمیته برنامه ریزی کتابداری برنامه دوره کارشناسی ارشد را در چهار گرایش کتابخانه های عمومی، دانشگاهی، آموزشگاهی و اطلاع رسانی که در واقع همان کتابخانه های اختصاصی باشد تدوین نمود.
● کتابداری نوین
با ورود رایانه به عرصه کتابخانه ها تحولات مثبتی در شیوه های ذخیره و سازماندهی منابع اطلاعاتی به وجود آمده به صورتی که برخی از امور دستی از فهرست کارهای کتابخانه ها حذف شد. کتابداران نیز ناچار شدند. مهارتهای لازم برای استفاده از رایانه ها را فرا گیرند. ورود طرح فهرستنویسی ماشین خوان (مارک MARC)و گسترش بنگاههای کتابشناختی تحول بزرگی در کار فهرست نویسی و تبادل داده های کتابشناختی به وجود اورد. در ایران نیز چنین تحولی اغاز شده و به تدریج کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی وارد مرحله عملی استفاده از برنامه های رایانه ای شده اند، در عین حال، کتابداران عموماً مشکلات زیادی در پیاده سازی نظامهای رایانه ای و استفاده موثر از آنها دارند. تعداد کتابها و مقالات تالیفی و یا ترجمه شده در این زمینه ها و در نتیجه اطلاعات مدرسان کافی نیست به همین دلیل کتابداران و مدرسان کتابداری نقش موثری در طراحی و توسعه نرم افزارهای داخلی نداشته اند.
از سال ۱۳۷۷، گروه کتابداری دانشگاه فردوسی اقدام به افزودن درس خاصی در زمینه نظامهای رایانه ای کتابداری کرده است. و دانشجویان عملاً با چند نرم افزار داخلی و خارجی کار می کنند. و به تجزیه و تحلیل ساختار آن می پردازند(۶ :۵۱)
● تاثیر فناوری جدید
امروزه بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به ویژه منابع مرجع، مانند: دایره المعارف، انواع واژه نامه ها، اطلسهای جغرافیایی و جز آن و پایگاههای اطلاعاتی، مانند چکیده نامه کتابداری و اطلاع رسانی Lisa به شکل الکترونیکی و ...منتشر می شوند. فهرستهای انتشارات مواد الکترونیکی جای خود را در بخش سفارشات باز کرده، آگهیهای تبلیغاتی مربوط به همین مواد به وفور در مجلات به چشم می خورد.
اضافه شدن غرفه های جدیدی بنام مواد و خدمات اطلاع رسانی به نمایشگاه بین المللی کتاب تهران بیانگر وجود چنین تحولاتی است. منابع الکترونیکی، که به صورت دیسکت، لوح فشرده و مواد چندرسانه ای و مانند آنها هر روز به بازار ارایه می شود، هم به لحاظ حجم، فضا و تجهیزات مورد نیاز، امر بازنگری در سیاستهای مجموعه سازی کتابخانه ها را ضروری ساخته است. وجود مجله های الکترونیکی (که فهرست آنها در کتاب اولریخ Ulrich آمده است) و یا پایگاههای که متن کامل مقاله ها را به صورت الکترونیکی در بردارند.(مثل پایگاههای موجود در Dialog) همچنین وجود شبکه های اطلاع رسانی الکترونیکی پیوسته تحولات زیادی را در امر فراهم آوری مواد موجب شده است. کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی اکنون با استفاده از انواع شبکه های محلی، ملی و جهانی (مثل اینترنت) قادرند اطلاع مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی نیاز گردند، امری که تا چند سال پیش میسر نبود.
● فن آوری در کتابخانه ها در آینده
پیشرفتهای دنیای کنونی کتابخانه ها را نیز دگرگون کرده و برای آنها، دنیای وسیعی از اطلاعات را در یک مکان کوچک و حتی بدون دیوار فراهم آورده است. "کتابخانه های رقمی" یا "کتابخانه های الکترونیکی" شکلی از کتابخانه های آینده خواهند بود که مواد اطلاعاتی آن ها را الواح های لیزری و شبکه های اطلاعاتی تشکیل می دهد(۷ :۱۰۵)
با گسترش شبکه های رایانه ای و مواد چندرسانه ای که می تواند ترکیبی از متن، تصویر، صدا و احتمالاً حس بویایی باشد، آموزش بعد تازه ای خواهد یافت و ما شاهد مدارس و دانشگاههای مجازی خواهیم بود. به نظر الوین تافلر با ظهور "مرجع سوم"[۱] ایالات متحده با تجربه ای که از چنین برنامه ای دارد. برای استفاده از کتابخانه و کتابدار در آموزش، برنامه های تازه ای را پیش بینی کرده است(۲ :۱۰۷)
وجود شبکه ها و پایگاههای بزرگ اطلاعاتی، افراد را از مراجعه به کتابخانه بی نیاز نخواهد کرد چرا که اطلاعات موجود در شبکه ها چنان وسیع و متنوع است که افراد کارآزموده نیز در استفاده از آن ناتوان هستند. با وجود ابزارهای پیشرفته ی جست و جودر اینترنت ،به ادعای یکی ازنشریات ۹۰درصد اطلاعات موجود در اینترنت ازدسترس جست جو گران دور می ماند و از سوی دیگر از آنجایی که آموزش، یک سرمایه گذاری دیربازده است، و هزینه های جست و جو و خرید اطلاعات در این گونه شبکه ها بسیار بالاست و دانش آموزان و دانشجویان و حتی استادان دانشگاه نمی توانند چنین، هزینه هایی را بپردازند، به همین دلیل کتابخانه ها می تواند با گزینش مواد آموزشی و تفکیک آنها از سایر اطلاعات در کم کردن هزینه و اتلاف وقت دانشجویان و دانش آموزان صرفه جویی کنند.
در مجموع کتابخا نه های آینده باید محل تلاقی نیازهای استفاده کنندگان و انبوه اطلاعات پایگاهها باشند و کتابداران خود را برای رویارویی با دنیای عظیمی از اطلاعات و طیف وسیعی از نیازها و خواسته ها آماده کنند و با به خدمت گرفتن ابزارهای مناسب و بهبود سازو کارهای اطلاع یابی و اطلاع رسانی خود به رشد جوامع انسانی کمک کنند.
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله