مثل شهید آیت الله مدرس(رحمت الله علیه) را انتخاب کنید
نویسنده: غلامرضا گلیزواره
شهید آیت الله سیدحسن مدرس، برجستهترین نمایندهای است که در چندین دوره مجلس شورای ملی حضور یافت و نقطه عطفی در تاریخ مجالس ایران پدید آورد . کارنامه ارزنده پارلمانی، اقتدار و ابهتسیاسی مدرس در مقابل استکبار و استبداد و شخصیت او به عنوان انسانی زاهد و پرهیزگار، موجب گردید که امام خمینی در سنین جوانی مشتاق وی گردد و از نزدیک با تلاشهای او آشنا شده، در موضعگیریهای خود از چنین انسانی تاثیر پذیرد و در بیانات خویش بارها خصال آن شهید را مورد تحسین و تمجید قرار دهد و چنین بفرماید: «سعی کنید مثل مرحوم مدرس را انتخاب کنید» . (1) راستی چرا مدرس برای امام امت، روشنفکران راستین و جامعه اسلامی، این قدر جاذبه و طراوت دارد؟ میتوان محورهای ذیل را در جواب این سؤال ذکر نمود:
1 . سادهزیستی; مدرس با قناعت و پرهیز از رفاهطلبی زیست و به هر مقام علمی و یا سیاسی که رسید، از این شیوه دستبرنداشت و این روش، وی را در مبارزه با دشمنان موفق میساخت . خودش میگوید: «اگر من نسبتبه بسیاری از امور آزادانه اظهار نظر مینمایم و پروایی از دشمنان ندارم، برای آن است که چیزی ندارم و از کسی هم چیزی نمیخواهم» . جان آدمی باید از هرگونه قیدی رها باشد تا مراتب انسانیت و آزادگی خودرا حفظ کند . (2)
2 . مخالفتبا قدرتهای بیگانه; شهید مدرس از لحاظ سیاستخارجی به هیچ کدام از قدرتهای استکباری اعتماد نداشت و به هر دو انتقاد مینمود و روش سیاسی آنان را مورد تهاجم خویش قرار میداد . وی به صدراعظم عثمانی اخطار نمود که اگر کسی به سرزمین ایران حمله کند، او را با گلوله میزنیم . (3) در مقابل اولتیماتوم روس مقاومت کرد و در حالی که اکثر نمایندگان در مقابل این ابرقدرت در رعب و هراس به سر میبردند، مدرس در چنین شرایط آشفتهای با طرح اسارتآور روسها به مخالفتبرخاست و رای ضد نقشه آنان داد و با این برنامه، نمایندگان را از خواب غفلتبیدار کرد . (4)
مستشار امریکایی در امور مالی، لایحه معروف به 23 جوزا را برای خزانهداری کل ایران نوشت و دولت وقت پس از تایید آن، این لایحه را به مجلس فرستاد و در آن جا مدرس ضمن نطقهای آتشین خود، با این قانون به ستیز برخاست . نمایندگان به رغم هشدارهای مدرس، این قانون را تصویب کردند . دلیل مخالفت مدرس با آن، این بود که «مورگان شوستر امریکایی» ، حاکم بلا منازع امور مالی ایران شد و قانونی را تنظیم کرد که سالها سرمایههای ملی را به هدر میداد و مالیاتهای ظالمانهای بر ملت ایران تحمیل مینمود . (5)
نمونه دیگری از مبارزات مدرس با بیگانگان، مخالفتبا قرارداد استعماری سرپرسی کاکس انگلیسی (وزیر مختار انگلیس) با وثوق الدوله (نخست وزیر وقت ایران) بود که در نهم اوت 1919م . منعقد گردید .
شهید که به دقت مراقب اوضاع بود، این قرارداد را به منزله تحکیم مواضع ابرقدرتها و مضاعف گشتن رنج مردم ایران تلقی نمود . از نظر او، روابطی که ایران با دولتهای خارجی بر قرار مینماید، باید در حد مناسبات متداول بین المللی و حسنه باشد و در مسائل بینالمللی، ایران تابع، محکوم و مطیع اجانب نگردد . او در این باره میگوید: «13 ذیقعده 1337ق . یک روز نحس از برای ایران بود و یک قرار داد منحوسی بدون اطلاع احدی منتشر شده ... (افراد) نادری ... که از جمله بنده بودم، در همان ساعت که قرار داد منتشر شد، با (آن) مخالف شدم تا امروز بالاخره خدا توفیق به ملت ایران داد; قرار داد منحوس، یک سیاست مضر به دیانت اسلام میباشد ... یک اشخاصی رنگ پیدا کردند و گفتند: عقیده ما تمایل به انگلیس است . شاید یکی پیدا شود و بگوید عقیده سیاسی من روس است; ما بر ضد همه هستیم . ایرانی مسلمان، باید مسلمان و ایرانی باشد . هر رنگی غیر از این داشته باشد، دشمن دیانت ما، دشمن استقلال ماست» . (6)
از تلگراف کاکس به لرد کرزن برمیآید که مدرس از مهمترین عوامل ضدیتبااین قرار داده بوده است . (7)
مدرس در خصوص عوارض قرار داد مزبور در آبان 1303ش . طی بیاناتی اظهار داشت: «این قرار داد، بیگانه را در دو چیز ما شرکت میداد; در پول ما و در قوه نظامی ما; هر کس که دقت میکرد، منظور عاقدان را میفهمید . روح این قرار داد، استقلال مالی و نظامی را از بین میبرد» . (8)
3 . ستیزه با استبداد; در سوم اسفند 1299ش . سید ضیاء الدین طباطبایی بانقشه انگلستان به کودتایی ننگین دست زد . (9) رضاخان نیز در کا بینهای که پس از این کودتا تشکیل شد، قدرت نظامی را در اختیار داشت . مدرس و گروهی از شخصیتهای برجسته، بااین حرکتبه مخالفتبرخاستند که دستگیر و روانه زندان شدند; اما عمر کابینه شوم مزبور سه ماه بیشتر دوام نیافت و زندانیان رهایی یافتند . (10)
یکی از حوادث شومی که با دوران مجلس چهارم مصادف بود، طغیان رضاخان در مقام وزارت جنگ بود . مدرس در جلسه 148 این دوره، نطقی علیه رضاخان بیان داشت که در آن آمده بود:
«... ما که از رضاخان ترسی نداریم; باید بدون ترس و بیپرده گفت: (ای آقایان) همین الان تصمیم بگیرید; رئیس الوزرا را بخواهید; استیضاح کنید; عزلش کنید; برود بیکارش; رضاخان هم برود توی خانهاش بنشیند . (11)
مدرس، جمهوری رضاخانی را که در اندیشه مخدوش این جرثومه استبداد ریشه دوانیده و با دست عوامل بیگانه آبیاری میگردید، زودتر از همه، به عنوان آشوبی خطرناک حس کرد و آن را خنثی نمود .
از آنجا که رضاخان در مقام رئیس وزرا، حکومت نظامی برقرار کرد، مدرس در روز هفتم مرداد 1303ش . پشت تریبون مجلس قرار گرفت و با شهامت و رشادت، موضوع استیضاح رضاخان را مطرح کرد; اما به دلیل آشفتگی و آشوبی که طرفداران رضاخان به وجود آوردند، مدرس طرح این موضوع را به مصلحت ندید . (12) در دوره ششم مجلس، مدرس و حامیانش از سوی رضاخان تحت فشار بیشتری قرار گرفتند و حتی خواستند فریاد حقطلبی مدرس را خاموش سازند; نخست طرح قتل وی را پیریزی کردند که نافرجام ماند و بعد در دوره هفتم با اختناق شدید و نیرنگی حساب شده، نگذاشتند مدرس به مجلس راه یابد و سرانجام در 16 مهر 1307 ش . او را در خانهاش دستگیر و به خواف بردند و پس از نه سال زندانی در قلعه مخوف این دیار، وی را به کاشمر انتقال داده، در دهم آذر 1316ش . به شهادت رساندند .
4 . هوشیاری; فراست و طرفداری از استقلال در زندگی سیاسی مدرس، در محورهای ذیل به چشم میخورد:
الف) مدرس در اولین نطق خود در مجلس (19 محرم الحرام 1329ش). گفت: «اول عذر میخواهم که صحبت داشتن بنده قدری زود است; به واسطه این که عاقل تا بصیرت پیدا نکند، سزاوار نیست که صحبت کند» . (13)
ب) در جلسه بعد گفت: «به بعضی موضوعات، اطلاع کامل نداشتن و در عرض پنج دقیقه، هی برخاستن و نشستن; این طریق وضع قانون نیست; باید اطرافش را تامل کرد و بی دلیل رای نداد» . (14)
ج) مدرس در جلسه روز پنجشنبه محرم الحرام 1329ق . گفت: «چند روز است چنین مینماید در مجلس بعضی اختلافات دیده میشود ... که از هر کس هم اظهار شود، ان شاء الله محمول بر نادانی است و جهالت و سهو و نسیان و الا که نماینده مسلمین هستند، اجل از این است که از روی غرض و خدای نخواسته از روی عمد، اقداماتی که موجب ضعف و سستی این اساس باشد، بکنند . بنده عرض میکنم از رئیس و مرئوس که بعضی بیاناتی که اسباب انزجار قلوب خود و کذاست و طبقات دیگر، باید این اساس را حفظ کنند; ولو این که ناملایم با بعضی طباع باشد» . (15)
د) مدرس در ماجرای قرارداد وثوق الدوله با نصرتالدوله فیروز که این ننگین نامه را امضا کرده بود، مخالفت کرد; اما بعدها در دفاع از اعتبار نامه وی گفت: «من عقیده دارم که نصرتالدوله سابق، رنگ دار و بد است; نه نصرتالدوله امروزی . نصرتالدوله موافق قراداد را بانصرتالدوله امروزه، باید فرق گذاشت; (زیرا) حالا اعتراف به خبط خود میکند و میگوید تابع سیاستبیطرفی ایران هستیم; (در این حال) او را قبول دارم; اگر باز رنگ پیدا کرد، ما همانیم که بودیم» . (16)
ه) وقتی تقیزاده به مدرس گفت: آقا انگلیسیها باهوش و سیاستمدارند; با آنها مخالفت نکنید، مدرس در جوابش گفت: اشتباه میکنی! آنان باهوش نیستند; شما نادان و بیهوشید که چنین تصویری درباره آ نان دارید . (17)
تصاویر زیبا و مرتبط با این مقاله
1 . سادهزیستی; مدرس با قناعت و پرهیز از رفاهطلبی زیست و به هر مقام علمی و یا سیاسی که رسید، از این شیوه دستبرنداشت و این روش، وی را در مبارزه با دشمنان موفق میساخت . خودش میگوید: «اگر من نسبتبه بسیاری از امور آزادانه اظهار نظر مینمایم و پروایی از دشمنان ندارم، برای آن است که چیزی ندارم و از کسی هم چیزی نمیخواهم» . جان آدمی باید از هرگونه قیدی رها باشد تا مراتب انسانیت و آزادگی خودرا حفظ کند . (2)
2 . مخالفتبا قدرتهای بیگانه; شهید مدرس از لحاظ سیاستخارجی به هیچ کدام از قدرتهای استکباری اعتماد نداشت و به هر دو انتقاد مینمود و روش سیاسی آنان را مورد تهاجم خویش قرار میداد . وی به صدراعظم عثمانی اخطار نمود که اگر کسی به سرزمین ایران حمله کند، او را با گلوله میزنیم . (3) در مقابل اولتیماتوم روس مقاومت کرد و در حالی که اکثر نمایندگان در مقابل این ابرقدرت در رعب و هراس به سر میبردند، مدرس در چنین شرایط آشفتهای با طرح اسارتآور روسها به مخالفتبرخاست و رای ضد نقشه آنان داد و با این برنامه، نمایندگان را از خواب غفلتبیدار کرد . (4)
مستشار امریکایی در امور مالی، لایحه معروف به 23 جوزا را برای خزانهداری کل ایران نوشت و دولت وقت پس از تایید آن، این لایحه را به مجلس فرستاد و در آن جا مدرس ضمن نطقهای آتشین خود، با این قانون به ستیز برخاست . نمایندگان به رغم هشدارهای مدرس، این قانون را تصویب کردند . دلیل مخالفت مدرس با آن، این بود که «مورگان شوستر امریکایی» ، حاکم بلا منازع امور مالی ایران شد و قانونی را تنظیم کرد که سالها سرمایههای ملی را به هدر میداد و مالیاتهای ظالمانهای بر ملت ایران تحمیل مینمود . (5)
نمونه دیگری از مبارزات مدرس با بیگانگان، مخالفتبا قرارداد استعماری سرپرسی کاکس انگلیسی (وزیر مختار انگلیس) با وثوق الدوله (نخست وزیر وقت ایران) بود که در نهم اوت 1919م . منعقد گردید .
شهید که به دقت مراقب اوضاع بود، این قرارداد را به منزله تحکیم مواضع ابرقدرتها و مضاعف گشتن رنج مردم ایران تلقی نمود . از نظر او، روابطی که ایران با دولتهای خارجی بر قرار مینماید، باید در حد مناسبات متداول بین المللی و حسنه باشد و در مسائل بینالمللی، ایران تابع، محکوم و مطیع اجانب نگردد . او در این باره میگوید: «13 ذیقعده 1337ق . یک روز نحس از برای ایران بود و یک قرار داد منحوسی بدون اطلاع احدی منتشر شده ... (افراد) نادری ... که از جمله بنده بودم، در همان ساعت که قرار داد منتشر شد، با (آن) مخالف شدم تا امروز بالاخره خدا توفیق به ملت ایران داد; قرار داد منحوس، یک سیاست مضر به دیانت اسلام میباشد ... یک اشخاصی رنگ پیدا کردند و گفتند: عقیده ما تمایل به انگلیس است . شاید یکی پیدا شود و بگوید عقیده سیاسی من روس است; ما بر ضد همه هستیم . ایرانی مسلمان، باید مسلمان و ایرانی باشد . هر رنگی غیر از این داشته باشد، دشمن دیانت ما، دشمن استقلال ماست» . (6)
از تلگراف کاکس به لرد کرزن برمیآید که مدرس از مهمترین عوامل ضدیتبااین قرار داده بوده است . (7)
مدرس در خصوص عوارض قرار داد مزبور در آبان 1303ش . طی بیاناتی اظهار داشت: «این قرار داد، بیگانه را در دو چیز ما شرکت میداد; در پول ما و در قوه نظامی ما; هر کس که دقت میکرد، منظور عاقدان را میفهمید . روح این قرار داد، استقلال مالی و نظامی را از بین میبرد» . (8)
3 . ستیزه با استبداد; در سوم اسفند 1299ش . سید ضیاء الدین طباطبایی بانقشه انگلستان به کودتایی ننگین دست زد . (9) رضاخان نیز در کا بینهای که پس از این کودتا تشکیل شد، قدرت نظامی را در اختیار داشت . مدرس و گروهی از شخصیتهای برجسته، بااین حرکتبه مخالفتبرخاستند که دستگیر و روانه زندان شدند; اما عمر کابینه شوم مزبور سه ماه بیشتر دوام نیافت و زندانیان رهایی یافتند . (10)
یکی از حوادث شومی که با دوران مجلس چهارم مصادف بود، طغیان رضاخان در مقام وزارت جنگ بود . مدرس در جلسه 148 این دوره، نطقی علیه رضاخان بیان داشت که در آن آمده بود:
«... ما که از رضاخان ترسی نداریم; باید بدون ترس و بیپرده گفت: (ای آقایان) همین الان تصمیم بگیرید; رئیس الوزرا را بخواهید; استیضاح کنید; عزلش کنید; برود بیکارش; رضاخان هم برود توی خانهاش بنشیند . (11)
مدرس، جمهوری رضاخانی را که در اندیشه مخدوش این جرثومه استبداد ریشه دوانیده و با دست عوامل بیگانه آبیاری میگردید، زودتر از همه، به عنوان آشوبی خطرناک حس کرد و آن را خنثی نمود .
از آنجا که رضاخان در مقام رئیس وزرا، حکومت نظامی برقرار کرد، مدرس در روز هفتم مرداد 1303ش . پشت تریبون مجلس قرار گرفت و با شهامت و رشادت، موضوع استیضاح رضاخان را مطرح کرد; اما به دلیل آشفتگی و آشوبی که طرفداران رضاخان به وجود آوردند، مدرس طرح این موضوع را به مصلحت ندید . (12) در دوره ششم مجلس، مدرس و حامیانش از سوی رضاخان تحت فشار بیشتری قرار گرفتند و حتی خواستند فریاد حقطلبی مدرس را خاموش سازند; نخست طرح قتل وی را پیریزی کردند که نافرجام ماند و بعد در دوره هفتم با اختناق شدید و نیرنگی حساب شده، نگذاشتند مدرس به مجلس راه یابد و سرانجام در 16 مهر 1307 ش . او را در خانهاش دستگیر و به خواف بردند و پس از نه سال زندانی در قلعه مخوف این دیار، وی را به کاشمر انتقال داده، در دهم آذر 1316ش . به شهادت رساندند .
4 . هوشیاری; فراست و طرفداری از استقلال در زندگی سیاسی مدرس، در محورهای ذیل به چشم میخورد:
الف) مدرس در اولین نطق خود در مجلس (19 محرم الحرام 1329ش). گفت: «اول عذر میخواهم که صحبت داشتن بنده قدری زود است; به واسطه این که عاقل تا بصیرت پیدا نکند، سزاوار نیست که صحبت کند» . (13)
ب) در جلسه بعد گفت: «به بعضی موضوعات، اطلاع کامل نداشتن و در عرض پنج دقیقه، هی برخاستن و نشستن; این طریق وضع قانون نیست; باید اطرافش را تامل کرد و بی دلیل رای نداد» . (14)
ج) مدرس در جلسه روز پنجشنبه محرم الحرام 1329ق . گفت: «چند روز است چنین مینماید در مجلس بعضی اختلافات دیده میشود ... که از هر کس هم اظهار شود، ان شاء الله محمول بر نادانی است و جهالت و سهو و نسیان و الا که نماینده مسلمین هستند، اجل از این است که از روی غرض و خدای نخواسته از روی عمد، اقداماتی که موجب ضعف و سستی این اساس باشد، بکنند . بنده عرض میکنم از رئیس و مرئوس که بعضی بیاناتی که اسباب انزجار قلوب خود و کذاست و طبقات دیگر، باید این اساس را حفظ کنند; ولو این که ناملایم با بعضی طباع باشد» . (15)
د) مدرس در ماجرای قرارداد وثوق الدوله با نصرتالدوله فیروز که این ننگین نامه را امضا کرده بود، مخالفت کرد; اما بعدها در دفاع از اعتبار نامه وی گفت: «من عقیده دارم که نصرتالدوله سابق، رنگ دار و بد است; نه نصرتالدوله امروزی . نصرتالدوله موافق قراداد را بانصرتالدوله امروزه، باید فرق گذاشت; (زیرا) حالا اعتراف به خبط خود میکند و میگوید تابع سیاستبیطرفی ایران هستیم; (در این حال) او را قبول دارم; اگر باز رنگ پیدا کرد، ما همانیم که بودیم» . (16)
ه) وقتی تقیزاده به مدرس گفت: آقا انگلیسیها باهوش و سیاستمدارند; با آنها مخالفت نکنید، مدرس در جوابش گفت: اشتباه میکنی! آنان باهوش نیستند; شما نادان و بیهوشید که چنین تصویری درباره آ نان دارید . (17)
پی نوشت :
1 . صحیفه نور، ج 18، ص 198 .
2 . یادنامه پنجاهمین سالگرد شهادت شهید سید حسن مدرس، بخش فرهنگی جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان، ص 73 .
3 . مدرس، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، ج 1، ص 38; دیدار با ابرار، ج 67، ص 112 - 111 .
4 . دکتر علی مدرسی، مرد روزگاران، ص 64 .
5 . محمد ترکمان، مدرس در پنج دوره تقنینیه مجلس شورای ملی، ج 1، ص 83 و 93 .
6 . همان، ص 196 - 194 .
7 . بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، ج 1، مقدمه .
8 . جواد شیخ الاسلامی، قتل اتابک و شانزده مقاله تحقیقی دیگر، ص 274 .
9 . در این مورد نگ: بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، ج 1، ص 40 - 39 .
10 . حسین مکی، مدرس قهرمان آزادی، ج 1، ص 160 - 159 .
11 . مدرس در پنج دوره تقنینیه، ج 1، ص 327 - 228 .
12 . ابراهیم خواجه نوری، بازیگران عصر طلایی .
13 . مقاله مدرس ناشناختهای مشهور مندرج در کتاب مدرس، ج 2، ص 281 .
14 . مدرس در پنج دوره تقنینیه، ج 1، ص 7 .
15 . همان، ص 10 .
16 . مدرس، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، ج 2، ص 288 .
17 . همان، ص 289 .
تصاویر زیبا و مرتبط با این مقاله