توسعه‏ی اقتصادی سریع در نیمه‏ی دوم قرن بیستم با آلودگی شدید محیط زیست توأم بوده است به گونه‏ای که این توسعه‏ی اقتصادی سریع در اغلب کشورهای جهان همراه با تخریب محیط زیست، آلودگی آب‏ها، اقیانوس‏ها، هوا و حتی خاک بوده است .

و این آلودگی هر چند که نخست در کشورهای سرمایه‏داری و پیشرفته مشاهده شد اما در طول دو دهه‏ی اخیر دامن کشورهای جهان سوم را که برای صنعتی شدن خود تلاش سریعی کرده‏اند فراگرفته است.

این آلودگی‏ها باعث شده که به تدریج محیط طبیعی از حیز انتفاع افتاده به گونه‏ای که عملا راه را برای ادامه‏ی سریع رشد اقتصادی مسدود کرده است و این امر امروزه تقریبا گریبان تمام کشورهای جهان را فرا گرفته است.

توسعه‏ی آلودگی و کاهش رشد اقتصادی در مناطق آلوده‏ی جهان باعث شده که دانشمندان به فکر نوعی توسعه بیفتند که بتواند حداقل آلودگی را داشته باشد و در ضمن راه رشد اقتصادی و بهره‏وری از امکانات را نیز مسدود نکند که به این نوع توسعه، توسعه پایدار می‏گویند .

و یکی از این گونه بهره‏برداری‏ها از محیط طبیعی و انسانی، وقف است که در صورتی که با نیازهای روز همخوانی داشته باشد می‏تواند به میراث جاویدان بدل شده و به گونه‏ای همانند توسعه‏ی پایدار عمل کند. در این مقاله نیز سعی شده است با مطالعه‏ی مجموعه‏ی وقفی مدرسه‏ی چهارباغ (امام جعفرصادق) این امر را به اثبات برسانیم.

 اثبات تأثیر وقف بر توسعه‏ پایدار با مطالعه‏ روی مدرسه‏ چهارباغ اصفهان‏

تعریف توسعه‏ی پایدار

آنچه امروز برای جهان معاصر مطرح است دیگر مقوله‏ی توسعه‏ی اقتصادی نیست بلکه توسعه‏ی پایدار است که با توجه به این که توسعه‏ی پایدار رابطه‏ی تنگاتنگی با زندگی انسان در طبیعت دارد بی‏مناسبت نیست که نخست این اصطلاح جدید علمی را که از آغاز دهه‏ی 90 میلادی از اهمیت زیادتری برخوردار شده است این گونه تعریف کنیم:

توسعه‏ی پایدار به معنای مدیریت و حفاظت منابع طبیعی پایه، و جهت دادن به تحولات تکنولوژی و نهادی است به ترتیبی که نیازهای انسان و نسل‏های کنونی و آینده‏ی بشریت به صورت مستمر و پایدار تأمین شود.

در توسعه‏ی پایدار منابع آب و خاک و هوا حفظ شده، محیط زیست تخریب نمی‏شود و از نظر فنی متناسب، و از نظر اقتصادی قابل قبول و پابرجا، و از نظر اجتماعی قابل پذیرش است (1).

بر طبق این تعریف هر نوع توسعه‏ای که موجب تخریب محیط زیست و تخریب بافت فرهنگی و اجتماعی انسان شود پذیرفتنی نیست و شرط پذیرش توسعه‏ی اقتصادی آن است که به سه عامل جغرافیایی فضا، مکان و انسان با همه‏ی ویژگی‏هایش توجه کامل داشته باشد.

وقف اگر با توجه به نیازهای روز انجام گیرد به خوبی می‏تواند خصوصیات بیان شده در توسعه‏ی پایدار را داشته باشد و این امر در مجتمع‏های وقفی به خوبی قابل مشاهده است زیرا این مجتمع‏ها به صورت خودیار عمل کرده و بدون نیاز به کمک‏های مالی خارج از وقف می‏توانند تا سال‏های سال در شهرها به خدمات رسانی مشغول باشند.
 

بررسی مجتمع‏های وقفی مدرسه‏ی چهارباغ (امام جعفرصادق)

این مجتمع وقفی شامل یک مدرسه و مسجد - که به طور مشترک در یک محل قرار دارد - و همچنین بازارچه‏ای به نام بازارچه‏ی هنر و هتل عباسی است.

این مدرسه توسط شاه سلطان حسین صفوی در ابتدای قرن 12 ه. ق و بین سال‏های 1125 - 1118 ق ساخته شد. خود سلطان حسین در سال 1118 که ساختمان آجری آن رو به اتمام بود طی وقف‏نامه‏ای تمامی زمین مدرسه، گنبد، ایوان و شبستان متصل به آن و ایوان جنوبی و صفه‏ی غربی و قرینه در را به صیغه‏ی مسجد، وقف کافه‏ی شیعیان اثنی‏عشری و حجره‏های تحتانی و فوقانی را وقف بر طالبان علوم دینیه‏ی اثنی‏عشری صحیح‏الاعتقاد کرده است.

همچنین عرصه‏ها، حوض‏ها، چاه و مطبخ و باقی عمارات مدرسه وقف طلاب، علما و نمازگزاران در مسجد و سایر صادرین و واردین شد. این مدرسه و مسجد حدود 9 جریب مساحت دارد (2).

معماری این مدرسه بسیار شگفت‏انگیز، و از نظر هنر کاشی‏کاری بسیار بدیع، و نشاندهنده‏ی رشد این هنر در اواخر دوره‏ی صفویه است که شاید اوج این هنر را در این مدرسه بتوان مشاهده کرد. به طور مثال رنگ کاشی‏های هر کدام از ایوان‏های چهارگانه با یکدیگر متفاوت بوده و معرف فصول چهارگانه است.

شاه سلطان حسین خود موقوفات بی‏شماری را وقف این مدرسه کرده که اغلب به صورت مزارع کشاورزی است. این مزارع در حال حاضر در استان چهار محال بختیاری و روستاهای اطراف اصفهان است. تعداد 111 رقبه توسط سلطان حسین بر آن وقف شده است.


همچنین بازارچه هنر و هتل عباسی که توسط مادر سلطان حسین در سال 1123 ق وقف بر مدرسه و طلاب آن شده است 92 رقبه دارد.

از آنجایی که این مدرسه و بازارچه و کاروان‏سرا از همان ابتدای تأسیس اهمیت به‏سزایی در شهر اصفهان داشته است. در اغلب کتب تاریخی و جغرافیایی مورد ستایش قرار گرفته و از آن صحبت شده است.

چنانچه در نصف جهان فی تعریف الاصفهان درباره‏ی آن می‏خوانیم: «از جمله بازارچه‏های اصفهان بازارچه‏ی بلند آن می‏باشد که یک در آن در چهارباغ کهنه‏ی جنب مدرسه‏ی سلطانی است

و یک در دیگر به طرف عمارت قدیم پشت مطبخ جنب نهر فرشادی می‏باشد. بازارچه‏ی مذکور در کمال خوبی و ارتفاع دو طبقه ساخته شده است و طولانی، و بعد از بازار قیصریه به این خوبی بازاری نیست و یک در مدرسه‏ی سلطانی در آن است و...

بعد از زمان افغان‏ها سال‏ها بایر بود و الحال نواب اشرف والا (ظل السلطان) آن را مرمت نمود و محل غلامان لشکری قرار داده‏اند» (3) و یا درباره‏ی کاروان‏سرای فتحیه (هتل عباسی فعلی) در این کتاب که در دوره‏ی ناصرالدین شاه نوشته شده است.

چنین می‏خوانیم: «و از جمله کاروان‏سراها، کاروان‏سرای بازارچه‏ی بلند است: که آن خلف مدرسه‏ی چهارباغ شاهی و به طرف مشرق آن واقع است. دو طبقه صحن وسیع دارد، تمام نهر فرشادی از میان آن می‏گذرد،.

در وسط آن مهتابی بر روی نهر ساخته و حجرات زیر و بالا به کمال زیبایی و مقبولی ساخته و پرداخته و کاروان‏سرا چنان مرتب درست شده و بیننده ازوضع بنا و استحکام و صفای آن گذشته گشاده می‏شود...

در سال‏های اخیر کاروان‏سرا همچنان بیکار و بایر افتاده، در شرف خرابی بوده» (4) که این توضیحات نشان می‏دهد که این مجموعه بنای وقفی از ابتدا کاربردهای متنوع داشته و به علت مناسب بودن ساختمان، چه از لحاظ مکان و چه از لحاظ نوع و سبک از اهمیت به‏سزایی برخوردار بوده و خدمات مناسبی را در اختیار مردم شهر اصفهان قرار داده است.
 

امکانات مدرسه‏ی چهارباغ در زمان صفویه‏

این مدرسه علاوه بر این که مورد استفاده‏ی طلاب قرار می‏گرفته، تجهیزات جنبی و امکانات علمی و رفاهی زیادی داشته است. اهل این مدرسه به واسطه‏ی موقوفات آن از تنعم بسیاری برخوردار بوده و نفوذ کلمه‏ی آنان زیاد و از جهت مادی هیچگونه مشکلی نداشته‏اند.

به گونه‏ای که آشپزخانه‏ی مدرسه از جهت تأمین مایحتاج خوراک طلاب و مدرسین در زمان صفوی همواره برقرار بوده ا ست. علاوه بر این کتابخانه‏ی مدرسه‏ی چهارباغ از جمله کتابخانه‏های کم نظیر و ارزشمند عهد صفویه بوده است.

که متأسفانه در زمان فتنه‏ی افغان نابود شده و از بین رفته است این کتابخانه در اختیار دانش پژوهان آن زمان بوده و کتابداران موظف بوده‏اند که حضور داشته و کتاب‏های مورد استفاده را در اختیار آنان بگذارند (5).
 

وضعیت رقابت مدرسه در عصر حاضر

در زمان حال در بازار هنر همراه با بانک ملی جنب آن (در زمان صفویه به جای این بانک قهوه‏خانه بوه است) 88 باب مغازه‏ی استیجاری وجود دارد و کاروان‏سرای فتحیه نیز به پیشنهاد آقای آندره‏گدار در سال 1346 تبدیل به هتل شاه عباس شد که البته کار بازسازی از آن سال آغاز می‏شود .

و این ساختمان امروزه تبدیل به هتل پنج ستاره‏ی عباسی شده که یکی از معتبرترین و زیباترین هتل‏های فعلی شهر سیاحتی اصفهان است. مجموعه‏ی وقفی یاد شده توسط واقف جهت این امور وقف شده بوده است: 1. تعمیرات مدرسه، بازار و مسجد؛ 3. صرف مخارج طلاب، مدرسین، کارکنان، خدمه و مؤذن آن؛ 3. خیرات، مبرات به این شرح:

الف. اطعام افطاری هر شب 41 نفر؛ ب. روضه‏خوانی در 21 ماه رمضان؛ ج. اطعام سکنه و سادات مدرسه در روزهای 17 ربیع الاول 13 رجب؛ ه. اطعام دوازده قربانی در روز عید اضحی (قربان)؛ و. روضه‏خ وانی در دهه‏ ی عاشورا.

تلاوت قرآن روزی دو نفر؛ ح. قرائت قرآن در ماه رجب، شعبان و رمضان؛ ط. هر سال یک حج استیجاری جهت واقف؛ ی. استیجار زوار جهت زیارت عتبات عالیات واقع در عراق؛ ک. استیجار ده نفر زوار جهت زیارت مشهد مقدس.

درآمد موقوفات در سال‏های اخیر به این شرح بوده است که باید خرج موارد یاد شده شود: اجاره‏ی دریافتی از مغازه‏ها که در سال 73 ه ق به میزان 12,167,000 ریال بوده است و چون جمع مساحت مغازه‏های وقفی آن تقریبا 1,702 متر بوده است

به ازای هر متر مربع سالانه 7,145 ریال اجاره دریافت می‏شود. البته در سال‏های اخیر میزان اجاره و سرقفلی افزایش داشته به گونه‏ای که در سال 76 برای یک باب مغازه مقدار 162 میلیون ریال سرقفلی و ماهانه 41 هزار ریال اجاره‏ی آن بوده است.


در سال 1374 مقدار درآمد هتل عباسی، 550,173,600 ریال بوده است (6) که بر سر مقدار اجاره‏ی آن بین اداره اوقاف و سازمان بیمه‏ی ایران اختلاف وجود دارد.

به هر حال وجود رقبات مختلف همراه با کاربردهای گوناگون آن باعث شده که این مدرسه بعد از گذشت سیصد سال هنوز سرپا بوده و از گزند حوادث تا حدودی دور بماند به گونه‏ای که هنوز یکی از مدارس طلبه‏نشین اصفهان است و علاوه بر آن به عنوان یکی از آثار باستانی زیبای شهر اصفهان نیز به حساب می‏آید.

همچنین در جنب آن نیز مراکز فرهنگی مانند مرکز آموزش رایانه قرار دارد و تا چند سال قبل نیز کتابخانه‏ی مرکزی شهرداری در کنار آن قرار داشت.
 

نتیجه‏ گیری و پیشنهادها

با توجه به مباحث در می‏یابیم که عمل وقف اگر با توجه به مواردی چند صورت بگیرد می‏تواند تبدیل به میراث جاویدان شده و با توجه به توسعه‏ی پایدار اثرات مطلوب و مفید و طولانی مدت را به ارمغان بیاورد.

البته باید توجه کرد که وقف خود اثرات منفی نیز به جای می‏گذارد. به هر حال اثرات مثبت و منفی مجتمع‏های وقفی را می‏توان به این صورت دسته‏بندی کرد:
 

اثرات مثبت‏

1. مجتمع‏های وقفی اغلب دارای رقبات متعدد و متنوعی است که می‏تواند خدمات مختلفی را در اختیار افراد ساکن در اطراف این مجتمع‏ها یا سایر افراد ساکن شهر قرار دهد.

2. این مجتمع‏های وقفی به صورت مجتمع‏های خودیار عمل کرده و می‏تواند موقوفه‏ی خود را به خوبی حفظ کند و باعث پایداری آن شود و در حقیقت نوعی از توسعه‏ی پایدار است. که در شهرهای اسلامی به خصوص شهر اصفهان مشاهده می‏شود.

و این نشان دهنده‏ی این امر است که واقفان همیشه تاریخ درازمدت را مدنظر قرار می‏داده‏اند و آبادانی این مجتمع‏ها در طول تاریخ را جزء اهداف خود می‏دانسته‏اند.

3. این مجتمع‏های وقفی به شکل‏های مختلفی مانند محلات وقفی، مدارس، مساجد و یا حتی کاروان‏سرا یا حمام یا امامزاده هستند. هر یک می‏توانند کاربردهای مختلفی را با خدمات ویژه‏ی خود ارائه دهند.
 

اثرات منفی‏

1. این مجتمع‏های وقفی به علت وسعت خود اغلب باعث می‏شوند که از تحولات سریع شهری و خدمات رسانی جدید به اطراف خود ممانعت ایجاد کرده و باعث شود که بافت قدیمی و گاه مخروبه‏ی اطراف آنها باقی بماند.

2. تحولات سریع شهری باعث می‏شود که گاهی مجتمع‏های وقفی کاربرد خود را از دست بدهند و کم‏کم به مکانی مخروبه تبدیل شوند.

3. ورود فن‏آوری جدید و گسترش امکانات در منازل گاهی موجب می‏شود که برخی از انواع موقوفات از حیز انتفاع افتاده و به مکان‏هایی بلااستفاده تبدیل شود (مانند حمام‏های وقفی که اکثرا رو به تعطیلی هستند).

پیشنهادهایی که می‏تواند نکات مثبت وقف را افزایش و اثرات منفی آن را کاهش دهد و موجب رسیدن به نقطه‏ی توسعه‏ی پایدار در خدمات رسانی شهر شود عبارت‏اند از:

1. توجه به نیازهای روز در وقف می‏تواند موجب شود که موقوفات حداکثر کارایی را داشته و مورد استفاده قرار گیرد.

2. کاربردهای متنوع موقوفات می‏تواند در هر زمان با توجه به یکی از کاربردهای آن، موقوفات را زنده نگه دارد.

3. انعطاف پذیر بودن وقف‏نامه‏ها به گونه‏ای که بتوان در زمان‏های مختلف با توجه به نیازهای جدید کاربردهای جدیدی به آنها داد و نحوه‏ی مصرف موقوفات را با توجه به این نیازها تغییر داد.


با توجه به این امر آینده از آن کسانی است که بتوانند سریع‏تر خود را با این تغییرات تطبیق داده و همگام با زمان به حرکت و پیش رفت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ادامه دهند.

4. افق دید واقفان محترم و خیر و دست اندرکاران اداره‏ی اوقاف باید گسترده شده و جریان وقف را به زمینه‏های تولیدی مانند ایجاد صنایع و مجتمع‏های کشاورزی و غیره سوق دهند تا سود حاصله به امور اقتصادی جامعه نیز کمک کند.

رسه‏ی چهارباغ وجود دارد. وجود همین عوامل باعث شده که این مجتمع وقفی بعد از گذشت سیصد سال هنوز کاربردهای خود را حفظ کرده و بتواند به نقش آفرینی خود ادامه دهد.
 

پی نوشت:

1- آسایش، حسین، «نگاهی تحلیل‏گرانه به عمران روستایی در ایران»، فصلنامه‏ی تحقیقات جغرافیایی، ش 34، پاییز 1373.
2- نصیری مقدم، محمدنادر، «وقف‏نامه‏ی مدرسه‏ی چهارباغ اصفهان»، فصلنامه‏ی میراث جاویدان، ش 8، زمستان 1373.
3- محمدرضا اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، (تصحیح منوچهر ستوده)، امیرکبیر، چ 2، تهران، 1368.
4- همان.
5- برجیان، حبیب و حوری، جزوه‏ی دست‏نویس درباره‏ی معماری هتل عباسی.
6- رک: پرونده‏ی موقوفات مدرسه‏ی چهارباغ واقع در بایگانی اداره‏ی کل اوقاف و امور خیریه‏ی اصفهان.

منبع:

میراث جاویدان