چکيده

قنات به عنوان يک پديده فناورانه‏ي فرهنگي سهم مهمي در عمران و آبادي مناطق خشک و نيمه خشک داشته است. اين فناوري که حاصل انديشه و تفکر نياکان و پيشينيان ماست، و منطبق با شرايط زيست محيطي و جغرافيايي ايران طراحي شده است.
تا دهه‏ي 1960 بخش اعظم مناطق داخلي ايران به وسيله‏ي قنات آبياري مي‏شدند و عمده‏ي آب مناطق از منابع زيرزميني تأمين مي‏شد (1).
قنات‏ها علاوه بر کارکرد اوليه‏شان که تأمين آب شرب و کشاورزي بوده به مرور زمان داراي کارکردهاي متنوعي شده که يکي از اين کارکردها اشاعه‏ي فرهنگ وقف در قنوات است که آثار اجتماعي، فرهنگي مثبتي را براي جامعه به همراه داشته است. در اين مقاله به بررسي وقف و آثار اجتماعي، فرهنگي آن در شهر قاين پرداخته مي‏شود. مطالعه‏ي ما به روش ميداني و اسنادي با تکيه بر متون وقف‏نامه‏هاي موجود به صورت موردي درباره‏ي قنات‏هاي شهر قاين صورت گرفته است.

روش تحقيق

روش تحقيق اتخاذ شده ترکيبي از روش ميداني و اسنادي است که عمدتا از روش اسنادي با تکيه بر بازخواني متون وقف‏نامه‏ها که از معتبرترين منابع تحقيق به شمار مي‏آيند، صورت گرفته است.
ابتدا جهت مشخص شدن ميزان وقف در قنات‏هاي شهرستان قاين حدود 300 وقف‏نامه بازخواني شد و از بين آن‏ها 69 وقف‏نامه که مربوط به قنوات شهر قاين بوده، مشخص و مجددا بازخواني و تلخيص شده است. مواردي از قبيل ميزان آب وقفي و موارد مصرف وقف از هر کدام از وقف‏نامه‏ها نيز استخراج و در نهايت بر اساس نوع مصرف درآمد حاصله از اين موقوفات مورد بررسي دقيق‏تر قرار گرفته و آثار اجتماعي، فرهنگي آن بر جامعه مطالعه شده است.

وقف قنات و آثار اجتماعي فرهنگي

يکي از مهم‏ترين موارد مصرف موقوفات تعزيه‏داري ائمه و به خصوص تعزيه‏ي اباعبدالله الحسين (ع) است، به طوري که از مجموع 306 وقف‏نامه‏ي بررسي شده در قاين 167 وقف‏نامه يعني در حدود 54 درصد تمام يا بخشي از موقوفات آن به تعزيه‏داري آن امام همام اختصاص دارد که خود نشان دهنده‏ي اهميت جريان عاشوراي حسيني است درآمد اين موقوفات در جهت هدف مهم حضرت سيدالشهدا يعني امر به معروف و نهي از منکر به مصرف مي‏رسد.
پديده‏ي وقف و مديريت نظارت شده‏ي آن در رشد فرهنگي شهر تأثير بسياري دارد و به جرأت مي‏توان ادعا کرد که يکي از دلايل عمده‏ي رونق محافل مذهبي و حفظ روحيه‏ي ديني - مذهبي در بين مردم اين شهر همين موقوفات بوده است. بررسي متون وقف‏نامه‏هاي مربوط به قنوات شهر قاين نشان مي‏دهد که حدود 40 نفر از واقفان سهامي از قنوات را وقف تعزيه‏داري سيدالشهدا کرده‏اند در برخي از اين تعزيه‏داري‏ها دادن وليمه و مهماني به مستمعان عزاداران نيز قيد شده است. در حقيقت به کمک همين منابع اقتصادي محافل مذهبي و مجالس وعظ در دو ماه محرم و صفر در شهر قاين رونق خاصي دارد. برگزاري اين قبيل محافل و مجالس علاوه بر ثواب اخروي در ارتقاي سطح فرهنگي، حفظ و تقويت روحيه‏ي مذهبي تأثير زيادي دارد.

وقف قنات جهت افطار روزه‏داران

يکي از کارکردهاي مهم وقف تقويت فرهنگ مذهبي در بين مسلمانان است. اين کارکردها به طرق و روش‏هاي گوناگون توسط واقفان در نظر گرفته شده که يکي از مصاديق آن کمک به فقرا و نيازمندان است. واقفان با توجه به اين مسأله‏ي مذهبي که افطار روزه‏داران علاوه بر اجر پاداش اخروي در کمک و دستگيري فقرا مي‏تواند مؤثر باشد اقدام به اين عمل خير کرده‏اند و اين مسأله را نيز مدنظر داشته‏اند که افطاري دادن به فقرا را مقدم بدانند. به عنوان مثال در بخشي از وقف‏نامه‏ي غلامحسين نوروزنژاد که مجري المياه دو بل آب از قنات جاريه‏ي فرخ‏آباد قاين را به انضمام دو قطعه زمين بر افطاري ليالي قدر ماه مبارک رمضان وقف کرده آمده است «که در هر شب از ليالي مذکوره چند نفر از روزه‏داران ظاهرالصلاح دعوت به افطاري نموده، فقرا و مستمندان را بر اغنيا و ثروتمندان ترجيح دهند.»

وقف قنات، تامين اجتماعي و کاهش فقر

فقر يکي از موانع عمده‏ي پيشرفت و سعادت انسان است و مانعي است در به فعليت رسيدن قوه‏ها و استعدادهايي که خداوند متعال براي رسيدن انسان به کمال (که غرض آفرينش بوده است) به او داده است وقف مي‏تواند در اين زمينه به طور فعال وارد عمل شود و موانع سعادت و به فعليت رسيدن استعدادهاي انسان را برطرف کند و در جهت محو فقر و تأمين حقوق اجتماعي انسان گام بردارد(2).
مطالعه‏ي اجمالي تاريخ وقف اين حقيقت را روشن مي‏کند که نخستين انگيزه‏هاي واقفان براي مبادرت به وقف، نابودي فقر و محروميت از جامعه‏ي مسلمين بوده است و همان طور که در کتاب مغازي واقدي آمده است، نخستين صدقه‏ي موقوفه در اسلام زمين‏هاي مخيرق است، که مخيرق آن‏ها را با وصيت در اختيار پيامبر (ص) گذاشت و پيامبر (ص) آن‏ها را وقف کرد(3).
بررسي متون وقف‏نامه‏ها به خوبي روشن مي‏سازد که مسلمين با استفاده از اين سيستم حسنه در پي «عدالت اجتماعي» به معني واقعي در جامعه بوده‏اند.
به عنوان نمونه در وقف‏نامه‏ي حاجي محمد حسين بيک که در سنه‏ي 1339 ه.ق واقف تمامي مايملک خود را از املاکات، منازل، نقود، جواهرات، اسباب و اثاث، اجناس، و انعام وقف کرده، مصارف متعدد و جالب توجهي را در جهت تعديل فقر و عدالت اجتماعي مدنظر قرار داده است که در اين جا به برخي از اين مصارف اشاره مي‏شود:
1. حمل نعش واقف به ارض اقدس و دفن در جوار بارگاه امام رضا (ع)؛
2. اجرت دو نفر قاري جهت تلاوت قرآن و تأمين روشنايي مقبره؛
3. اعطاي پانصد تومان جهت خمس، زکات، و رد مظالم به مستحقين؛
4. ساخت مسجد در خود بلده‏ي بيرجند از آجر و پنج خروار گندم به جهت امام جماعت مسجد مزبور و پنجاه من گندم جهت خادم به ضميمه‏ي روغن سوز همه ساله مي‏داده باشند؛
5. ساخت رباط و حوض‏انبار و وقف دو فنجان آب جهت تأمين روشنايي حوض؛
6. همه ساله ده نفر جوان از سلسله‏ي جليله‏ي سادات که غريب باشند، به جهت دامادي هر يک بيست تومان رايج خزانه و به جهت ختنه‏ي ده طفل فقير هر يک دو تومان رايج خزانه و به جهت تعليم قرآن مجيد به ده طفل فقير همه ساله به معلم هر يک سه تومان مي‏داده باشند؛
7. سالي سي تومان رايج خزانه براي پيراهن و زيرجامه‏ي فقراي نمازگزار متقال خريده و به پنجاه نفر در ماه دهند؛
8. به جهت مخارج پرسه‏داري در سه روز يا بيشتر هزار تومان رايج خرج نمايند که من جمله صد تومان به فقرا بدهند و به ده نفر علمدار به هر يک يک تومان و به جهت شيريني جلوي نعش پنجاه تومان داده و نعش را در کمال عزت حمل نمايند؛
9. منزل بزرک ابتياعي از ورثه‏ي مرحوم مير حسنخان را به انضمام بيروني وقف نمايند؛ براي تعزيه‏داري حضرت اميرالمؤمنين و اولاد طاهرين آن حضرت، عليهم‏السلام، که در تمام ماه مبارک رمضان هر شب مجلس تعزيه در آن جا منعقد شده، صد نفر از طلاب استحقاق را دعوت نموده افطار
دهند و غذا نان آبگوشت درستي خواهد بود؛
10. پانزده فنجان شامل الاراضي از ملک بجد مصالح وقف شود براي امام جماعت مسجدي که ساخته شود و خادم و چراع آن مسجد و در هر سال سه شب از ماه مبارک را مدعوين سادات کرام و اعيان عظام و تجار ذوي العزة و الاحترام خواهند بود و در اين سه شب عوض آبگوشت برنج طبخ شده و شام درستي داده شود؛
11. مجاري يک طاقه از قنات اسفهرود مع الاراضي و اللواحق از ملک ارثي والده مصالح و يک طاقه در کهناب قاين وقف نمايند بر رد مظالم عايدي را بر فقراي بيرجند بدهند و عايدي طاقه از کهناب قاين مع الاراضي و اللواحق به فقراي بلوک قاين و چنان چه از منافع مصالح عنه از مصارف معينه زيادتي کرد همه ساله در وجهي از وجوه بره که انفع به حال مسلمين وقت بوده صرف نمايد، مگر نيم روز شامل الاراضي و اللواحق از اسفهرود که بايد براي براتي و قرباني وقف شود تا همه ساله در شعبان و عيد قربان و براتي صرف شود(4).
وقف‏نامه‏ي مورد بررسي تنها يک نمونه از صدها وقف‏نامه‏اي است که واقفان هر کدام به نوعي در استعانت از فقرا و رفع اين معضل اجتماعي يعني فقر املاکي را وقف نموده‏اند.

وقف قنات، مساجد و بناهاي عام‏المنفعه

يکي ديگر از مصارف وقف، احداث مساجد و بناهاي عام‏المنفعه، تأمين نيازها و تعمير اين بناها در طول زمان بوده است، مقايسه‏ي بناهاي داراي موقوفات با بناهايي که فاقد موقوفه‏اند، در سطح شهرستان به خوبي نشان مي‏دهد که بناهاي داراي موقوفات در طول زمان هر چند بر اثر حوادث طبيعي دچار آسيب‏هاي جدي شده‏اند، باز به کمک درآمد موقوفات احيا گشته‏اند. نمونه‏ي عيني آن مسجد جامع درشت بياض است که داراي يک سهم آب وقفي از قنات دشت بياض است و از سال 920 هجري که اين بنا توسط امير رفيع‏الدين ساخته و املاکي بر آن وقف گرديده، چندين مرتبه بر اثر زلرله تخريب و مجددا به کمک درآمد موقوفه‏ي مربوط بازسازي شده است.

وقف قنات و مدارس علميه

بررسي تاريخچه‏ي وقف در اسلام نشان مي‏دهد که در طول دوره‏هاي تاريخي واقفان متعددي املاکي را بر مدارس علوم ديني و علوم عقلي وقف کرده‏اند که به مدد برخورداري از درآمد همين موقوفات در قرون دوم تا چهارم هجري تحولات علمي مهمي در دنياي اسلام رخ داد. مدارس مهمي هم چون مدارس نظاميه در بغداد، مدرسه‏ي بيهقيه و سعيديه در نيشابور، مدرسه‏ي الفاضليه در قاهره، از مدارس مهم و معتبر جهان اسلام بودند که به کمک درآمد موقوفات در ترويج فرهنگ و علوم اسلامي نقش موثري در جهان اسلام ايفا کرده‏اند(5) در قاين نيز حوزه‏ي علميه‏ي جعفريه داراي سابقه‏ي نسبتا کهني است، هر چند تاريخ دقيق احداث آن مشخص نيست، لکن به استناد متون وقف‏نامه از قرن دوازدهم يک مرکز علمي فعال بوده و سهامي از قنوات شاهيک، کهناب، جعفرآباد، اسفشاد، پهنايي، جوباريک، بزن‏آباد، و غيره بر اين مدرسه، در سنه‏ي 1122 ه.ق وقف شده است (6)علاوه بر اين در طول زمان سهامي از قنوات شهر قاين و ساير نقاط بر اين مدرسه وقف شده است. يکي از موقوفات مهم مدرسه‏ي جعفريه موقوفه‏ي دکتر مرتضوي است که ايشان در سال 1360 سهامي از قنوات شهر قاين را بر اين مدرسه وقف کرده است. در بخشي از اين وقف‏نامه مصارف يک سهم از سه سهم کل درآمد به اين نحو معين گرديده: «چون عين موقوفه بايستي هميشه داير و آباد باشد، تعميرات لازمه و مخارجي که براي لايروبي قنوات و نگهداري بهتر و بهره‏برداري از آن‏ها لازم باشد و پيش آمد نمايد، بر باقي مصارف مقدم است. بعد از مصارف لازمه و ضروري مذکور آن چه از عايدي و درآمد موقوفات باقي مي‏ماند و به دست آيد، سه سهم مساوي شود: يک سهم صرف مطلق تعزيه به هر قسم که متولي و ناظر صلاح مي‏دانند، يک سهم ديگر بايستي به صورت جايزه و به منظور تشويق طلاب علوم دينيه به طلاب کوشا و ساعي در تحصيل فقه و اصول که در مدرسه‏ي جعفريه بيتوته دارند و در تمال سال بيش از دو ماه از مدرسه غيبت نداشته و هم چنين اساتيد آن‏ها که مرتبا فقه و اصول براي آن‏ها تدريس مي‏نموده، باشند، با تحقيق و تشخيص متولي و ناظر بين آن‏ها تقسيم گردد. سهم سوم بايد براي خريدن کتب علميه و تهيه و نگهداري کتب دينيه و کتابخانه‏ي مدرسه‏ي مذکور و حق کتابدار مصرف شود»(7).

وقف قنات و تلاوت کلام الله

تعدادي از واقفان، درآمد املاک و مستغلات وقفي را وقف بر تلاوت کلام الله مجيد کرده‏اند که همه ساله افرادي صحيح‏القرائه با خواندن قرآن براي شادي روح واقف دعا کنند. اين مورد مصرف وقف علاوه بر ثواب اخروي براي واقف، در ترويج فرهنگ قرآن و توسعه‏ي فرهنگ ديني در جامعه مي‏تواند تأثيرگذار باشد.

وقف قنات و ساير مصارف خيريه

علاوه بر آن چه به طور مفصل درباره‏ي مصارف وقف قنات ذکر شد، مصارف ديگري از قبيل وقف بر اولاد، رد مظالم، وجوه بر، گرفتن صوم و خواندن صلاة براي واقف و موارد ديگر در وقف‏نامه‏هاي مورد بررسي وجود داشت. به عنوان مثال در قنات شاهيک که هم اکنون از قنات‏هاي مهم و داير شهر است، از مجموع 210 بل آب وقفي 62 بل وقف اولاد است که درآمد حاصل از آن بين کل اولاد و عمدتا اولاد فقير تقسيم مي‏شود. اين املاک قابل فروش نيست و نيز در همين قنات 3 بل آب وقف نخل مسجد جامع، 13 بل وقف مقبره‏ي شعرا و بزرگان و يک بل وقف حوض وجود
دارد(8).از قنات ابوالخيري نيز يک سهم آن بر مقبره‏ي ابوذر جمهر که در دامنه‏ي کوه ابوذر قرار دارد، وقف است که حاصل اين موقوفه صرف تعمير اين اثر باستاني مي‏شود. به کمک همين منبع درآمدي و رسيدگي به اين مقبره اين محل به يکي از نقاط تفريحي و توريستي شهر قاين تبديل شده و همواره محل مناسبي بر گذران اوقات فراغت ساکنان اين شهر بوده است.

نتيجه‏ گيري و راهبرد

پژوهش حاضر که درباره‏ي ميزان وقف و انواع مصارف آن در قنوات شهر قاين با تکيه بر تأثيرات اجتماعي، فرهنگي به انجام رسيد، ما را به نکاتي چند رهنمون مي‏گرداند:
نخست آن که به قنات تنها با ديد يک فناوري و ابزار فيزيکي ننگريم، بلکه قنات را يک فناوري بدانيم که در طي اعصار و قرون تبديل به يک فرهنگ شده و ارتباط تنگاتنگي با ديگر ساختارهاي موجود در جامعه من جمله وقف داشته که همين ارتباط باعث تأثيرات مثبت اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و حتي مذهبي در سطح جامعه گرديده است. وقف قنات توانسته بخشي از نيازهاي جامعه را در عرصه‏هاي اقتصادي - اجتماعي در طول زمان تأمين کند؛ بنابراين تلاش وافر نسل امروزي بايد در جهت حفظ اين ميراث کهن باشد؛ زيرا به اعتقاد ما با نابودي هر رشته قنات تنها چند ميله چاه با کوره، آن از بين خواهد رفت.
هر چند قنات يک فناوري سنتي است، اما بسياري از کارکردهاي آن، که در اين پژوهش به آن پرداخته شد از قبيل وقف بر مدارس علميه، اعانت اهل علم و طلاب و دستگيري فقرا کارکردهايي هستند که در دوران مدرنيته از نيازهاي اساسي اين دوران به شمار مي‏آيند، زيرا با گذار از سنت به مدرنيته و گسترش نظام سرمايه‏داري در جهان اختلاف طبقاتي در حال تشديد است.
سيستم قنات در مناطق خشک و نيمه خشک و از جمله در منطقه‏ي مورد مطالعه با وجود تکنيک‏هاي مدرن هنوز از اعتبار خاصي برخوردار است که در تلفيق با فناوري‏هاي مدرن و نو
مي‏تواند بازدهي مطلوب‏تري داشته باشد(9).
در پايان اضافه مي‏شود، هر چند با ورود فناوري چاه‏هاي عميق و نيمه عميق در سطح شهرستان از سال 1325 به تدريج قنوات مهمي (از جمله 9 رشته قنات در شهر قاين) باير شد، براي حفظ قنوات داير، مديريت صحيح و برنامه‏ريزي شده در جهت استفاده‏ي بهينه از اين فناوري به منظور حمايت از جنبه‏هاي فرهنگي آن از قبيل وقف ضرورتي اجتناب‏ناپذير است که همت تمامي مسؤولان، برنامه‏ريزان و توده‏ي مردم را مي‏طلبد.

پی نوشت:

1- غيور، حسنعلي، نگرشي تازه بر قنات در ايران و چگونگي توزيع آن در مناطق مختلف جغرافيايي، فصلنامه‏ي تحقيقات جغرافيايي، شماره 23، سال 1370، ص 115.
2- سليمي‏فر، مصطفي، نگاهي به وقف و آثار اقتصادي - اجتماعي آن، انتشارات بنياد پژوهش‏هاي آستان قدس رضوي، سال 1370، ص 144.
3- احمد بن سليمان، ابوسعيد، مقدمه‏اي بر فرهنگ وقف، ص 140.
4- وقف‏نامه‏ي عادي حاجي محمد حسين بيک مربوط به سنه‏ي 1338 قمري به کلاسه پرونده‏ي م - 117.
5- ساعاتي، يحيي محمود، وقف و ساختار کتابخانه‏هاي اسلامي، ترجمه‏ي احمد اميري شادمهري، انتشارات بنياد پژوهش‏هاي آستان قدس رضوي، سال 1374، صص 34-20.
6- وقف‏نامه‏ي عادي مدرسه‏ي جعفريه قاين مربوط به سنه‏ي 1122 ه.ق به کلاسه پرونده‏ي م - 34.
7- وقف‏نامه‏ي عادي دکتر سيد حسن مرتضوي مربوط به سنه 1361 هجري شمسي به کلاسه پرونده‏ي س - 34.
8- شاطري، مفيد، «نظام مديريت در قنات شاهيک»، مجموعه مقالات همايش بين‏المللي قنات، جلد دوم، انتشارات شرکت سهامي آب منطقه‏اي يزد، سال 1379، ص 490.
9- بهنيا، عبدالکريم، قنات‏سازي و قنات‏داري، نشر دانشگاهي، سال 1367.

منبع: ميراث جاويدان