مقدمه:
هرچند در قرآن کریم آی های خاص دربارهی وقف نیامده است ولی می توان وقف را یکی از مصادیق بارز خیر و عمل صالح دانست که مبنی بر قرآن (1) و تبعیت از پیامبر اکرم و ائمه معصومین(2) است،
از این رو موقوفات در جامعهی اسلامی به صورت بسیار متنوعی دیده می شود که از آن جمله است وقف قرآن به اماکن مقدسه و بقاع متبرکه، که از دیرباز وجههی همت گروهی از مردان و زنان متدین و متمکن بوده است.
از میان گنجینه ی غنی قرآن های خطی وقفی آستان قدس رضوی نگاهی به تعدادی از قرآن های وقفی بانوان و تأملی در شیوهی وقف نامه نویسی آنان موردنظر نگارنده بوده است همچنین طبقهبندی القاب و عناوین آنها که به منظور روشن نمودن موقعیت هر طبقه و نمایش توان مالی و ایمانی آنان صورت گرفته است.
هر وقف نامه می تواند بخش هایی به شرح زیر داشته باشد:
(الف) عبارات عربی اول وقف نامه ها:
وقف نامهها معمولا با عبارات عربی که نمایانگر اعتقاد واقفین است به صورت عبارات کوتاه و گویا و گاه طولانی آغاز می شود شواهد زیر از این قبیل است:
1. هو الواقف. بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الواقف علی الضمائر المطلع علی السرائر و الصلوة و السلام علی نبیه محمد صاحب المناقب و المفاخر و آله ألائمة الطاهرین خیر القبایل و اشرف العشایر و سلم تسلیما دائما الی یوم الاخر (ق) (3) قرآن شمارهی /238
2. هو الله الواقف علی اسرائر الضمائر ق /637
3. بعد الحمد و الصلوة ق /1918
4. بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله انزل علی عبده الکتاب و الصلوة و السلام علی آبائه... مقصد الرساله محمد و آله و عترته الطاهرین ق/ 936
5. هو الواقف علی الضمائر ق /1678 ق
(ب) عبارات فارسی اول وقف نامه ها:
علاوه بر عبارت وقف مؤبد و حبس مخلد که در اکثر وقف نامه ها به چشم می خورد، بانوان با صفاتی چون: اختر برج عفت و طهارت بلقیس زمان، مریم دوران، قمر نقاب، خورشید احتجاب، زین العفاف و... توصیف شدهاند و گاه با افزودن نام همسر یا پدر یاد، و نام آنها را مخلد ساختند به عنوان نمونه چند شاهد ارائه می گردد:
1. وقف مؤبد، حبس مخلد نمودند سرکار نواب نور حدقه الخلافه و نور حدیقه السلطنه، مصباح مشکوة العصمه، سرادق العفه، شمس الاقبال و بدر الاجلال، عزت الدوله ملکزاده خانم همشیره سرکار اعلیحضرک کیوان رفت،
گردون بسطت دارا دربان، قیصر پاسبان، السلطان السلطان بن السلطان و الخاقان ابن الخاقان الخاقان ناصرالدین شاه قاجار خلد الله ملکه و سلطانه این یک جلد کلام الله مجید و تنزیل من حکیم حمید را به روضهی منوره مطهره سدره مرتبه عرش آستان، ملایک پاسبان سرکار فیض آثار حضرت امام همام علی بن موسی الرضا - علیه و آله و اولاد الاف التحیه و الثناء - ق /133
2. وقف موبد و حبس مخلد نمود شمس ملک جلالت اختر برج عصمت و طهارت، بلقیس زمان و مریم دوران نوابه مستطابه همدم خانم صبیه جلیله مرحوم مبرور م یرزا تقیخان امیرکبیر نور الله مضجعه، یک جلد کلام الله مجید و فرقان حمید را بر کافه مؤمنین و مؤمنات که در آستانهی متبرکه ولی الله الاعظم امام الانس و الجان حضرت علی بن موسی الرضا - علیه و علی الائمه الاف التحیه و الثنا - تلاوت نمایند. ق/1482
3. وقف موبد شرعی و حبس مخلد نمود این یک جلد کلام الله ربانی و فرقان حمید سبحانی را نواب قمر نقاب، خورشید احتجاب، سپهر انتساب، زین العفاف و المستورات نواب دلشاد میرزا همشیره معظمه بندگان عیوق نشان، سکندرشأن، دارا دربان اعلیحضرت ظل اللهی محمد شاه خلد الله ملکه. ق /1678
4. وقف مؤبد و حبس مخلد نمود این کلام الله را بر عموم اهالی و خدام آستانهی ثامن الائمه - علیه الف الاف التحیه - علیا مخدره صبیه مرحوم مغفور جنت مکان اشرف الحاج حاجی ملا محمد علی. ق /1889
(ج) شرایط وقف نامه ها:
واقفان برای دوام و استمرار موقوفات خود شرط یا شرایطی را در ضمن وقف نامه ها آورده اند، در دستنوشته های آنان شرط خارج نکردن قرآن از حرم مطهر یا اختصاص ثواب تلاوت آن به روح واقف، پدر و مادر قاری آمده است و همچنین در بسیاری از وقف نامه ها عبارت: لا یباع و لا یوهب و لا یرهن که هیچ کس حق فروش و بخشش و رهن را ندارد آمده است چند نمونهی زیر به پاره ای از شرایط وقف تصریح دارد.
1. این قرآن مجید به کتابخانه مبارکه تقدیم است که در آن محل مبارکه محفوظ بود اگر ترتیبی برای مقبره مرحوم حشمتالدوله داده شد به همانجا برسانند والا در همان محل پاک امن تابناک بماند. ق /125
2. مشروط بر آن که بعد از تلاوت ثواب آن را به روح کثیر الفتوح واقفه مذکور قربت نمایند. ق /403
3. شروط آن که از حرم و روضهی مقدسه بیرون نبرند. ق /454
4. شروط آن اینست که از کتابخانهی سرکار و حرم محترم و عمارات اطراف روضه متبرکه بجای دیگر نبرند مگر در ماه مبارک رمضان که در مسجد جامع و سایر محلات و خانه های ارض اقدس در هر جا تلاوت نمایند رخصت است به اذن کتابدار سرکار و نیز از بهربند مشهد بیرون نبرند. ق /490
5. شرط آن که هیچ احدی این کلام الله مجید را بلکه ورقی از اوراق این قرآن عظیم از مشهد مقدس رضیه مرضیه بیرون نبرند و احدی تصرف در آن نکند و به احدی نفروشد و نبخشد و رهن ننماید و تغییر به قواعد وقفیت این کلام الله راه ندهند. ق /2149
(د) ثواب وقف:
بسیاری از واقفان به قصد قربت حضرت حق و ارادت به ساحت
مقدس علی بن موسی الرضا علیهالسلام قرآن وقف نموده اند و ثواب تلاوت آن را نیز به روح امام همام تقدیم داشته اند و پاره ای هم ثواب قراءت را به روح پدر یا مادر یا خود واقف اختصاص داده اند چند نمونهی زیر از این قبیل است:
1. ثواب آن را بر ارواح ابا و اجداد خود هدیه نمودند. ق /133
2. ثواب این را به روح مقدس سلطان ابوالحسن علی بن موسی الرضا، ائمه اطهار - صلوات الله علیه و علی آبائه الطاهرین - هدیه نمایند. ق /238
3. واقفه را به دعای خیر یاد نمایند. ق /490
4. کافهی مؤمنین اثنا عشری که به مرور دهور تلاوت و ثواب آن به روح کثیرالفتوح پدر بزرگوارشان حضرت رضوان مکان علیین آشیان نایب السلطنه عباس می رزا قرین نمایند. ق /1678
5. روح نواب مرحمت و غفران پناه گوهرشاد بیگم را از ثواب آن بهرهمند می گردانیده باشد. ق /1918
(ه) لعن و نفرین در وقف نامه ها:
نکته دیگری که در پاره ای از وقف نامه ها خودنمایی می کند نگرانی واقفان از تغییر و تبدیل شرایط وقف است که نفرین و لعنت خدا و رسول و یا روسیاهی نزد امام را برای متخلفین خواسته اند. به چند نمونهی زیر اشاره می شود.
1. چنانچه اراده بیع و شرا نمایند با[ یع ]و مشتری به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شوند. ق /238
2. هرکس شروط مذکوره را به عمل نیاورد به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود و روز قیامت در نزد علی بن موسی الرضا روسیاه باشد. ق /1127
3. خلاف کننده به لعنت خدا و نفرین حضرت رسول و ائمه هدی گرفتار گردد. ق /2149
(و) تولیت: عهدهدار انجام امور موقوفه است که از طرف واقف به این مهم گماشته می شود گاه واقفین مراقبت و ترمیم و صحافی قرآن ها را نیز یادآور شده اند.
1. تولیت آن را به طریقی که سایر کتب موقوفه در کتابخانهی آن حضرت مقرر دارند. ق /133
2. تولیت قرآن با متولی باشی سرکار فیض در هر عصری از اعصار است. ق /238
3. و تولیت به رسم متولی سرکار فیض آثار ق /334
4. تولیت این را به متولی جلیل الشأن آستانهی سرکار فی ض آثار که انشاءالله مراقبت فرموده اگر مرمت و صحافی بهم رساند در هیچ وقت مضایقه از ترمیم نفرمایند ق /637
(ز) عبارات پایانی وقف نامه ها:
بسیاری از متون وقف نامه ها با ذکر تاریخ وقف عبارت صیغه وقف جاری شد آمده است و گاه به تمام یا بخشی از آیهی «فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم سورهی بقره /آیهی 181 «نیز مزین شده است. که چند نمونه ذیلا ارائه می گردد.
1. الحمد لله اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا و له الشکر علی کل الحال و نساله التوفیق و حسن المعاد، ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخرة حسنه و قنا عذاب النار واجعل القرآن لنا مونسا و شفیقا یوم القیامه و احشرنا مع الائمه الاطهار و الابرار و صل علی اشرف الانبیاء المرسلین ق /233
2. وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یباع و لا یرهن صیغه وقف جاری شد تحریرا فی سنه 1256 ق /490
3. بعدما سمعه و سعی فی ابطاله فعلیه لعنة الله و الملائکه و الناس اجمعین ق /936
4. وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یباع و لا یوهب و لا یرهن «فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم ق /1678
در بین زنان واقف قرآن این قبیل القاب فراوان دیده می شود که در اینجا هر طبقه را بطور جداگانه همراه با شمارهی قرآن و تاریخ وقف فهرست نمودیم تا خواننده با یک نگاه اجمالی بتواند درصد القاب و عناوین الدوله، نساء، بیبی، بیگم... را دریابد .
و کسانی را که با نام پدر یا همسر و یا با نام خانوادگی مشخص شد ه اند در دست های مجزا آوردیم تا با مقایسه هر دسته درصد هر گروه که از هفتاد و هفت قرآن استخراج شده است روشن گردد.
2. حاجیه سلطان صفیه دختر عباس میرزا ق 1670 / وقفی 1270.
3. همدم خانم بنت میرزا تقیخان امیرکبیر ق 1482 / وقفی 1284.
4. عزتالدوله خواهر ناصرالدین شاه قاجار ق 133/ وقفی 1284.
5. شاهزادهی نواب خانم دختر بهرام میرزا معزالدوله ق 1677 / وقفی 1303.
6. شاهزاده خانم صبیه احتشامالملک ق 130 / وقفی 1306.
7. مهدعلیا خورشید کلاه والدهی محمد شاه قاجار ق 334 / وقفی نامعلوم.
2. مهرالنساء خانم دختر دیانتخان ق 173 / وقفی ربیعالثانی 1184.
3. طیب النساء خانم بنت حاج محمد هاشم تبریزی ق 238 / وقفی 1212.
4. زینب نساء خانم ق 629 / وقفی 22 شعبان 1217.
5. شاه نساء خانم ق 1722 / وقفی چهارم شهریور ماه 1354 ش.
6. فخرالنساء ق 120 / وقفی نامعلوم.
1. بانو شمسالدوله ق 352 / وقفی 1284.
2. بدرالدوله صبیه اعتضادالملک ق 139/ وقفی 1321.
3. بانو مفتخرالدوله ق 115/ وقفی 1338.
1. جهان بانو بیگم امیر قاسم بیک حاکم اصفهان ق 403 / وقفی قرن 11.
2. شریفه بیگم بنت میرسید محمد استرآبادی ق 1127 / وقفی 1201.
3. سیده معصوم بیگم ق 323 / وقفی 1281.
4. بیگم صاحبه ق 1792 / وقفی 1325.
1. خاتون جان ق 2149 / اوایل قرن 11.
1. بیبی بلوچ ق 1918 / وقفی شوال 1211.
2. بیبی جان خانم بنت مولا دادخان ق 132 / وقفی 1220.
3. گل بیبی خانم بنت مرحوم حسنعلی و همسر یارخان بیگلربیگی ق 454 / وقفی 1294.
4. بیبی خانم ق 1797 / وقفی ربیعالثانی 1313.
و اگر ناگزیر می شدند به صورت مضاف به شکل «صبیه بنت، فرزند، خواهر، دختر، والده...» قلمداد می کردند، ممکن است این شیوه ناشی از شدت تحفظ و توجه معنوی مردان نسبت بهدختران و همسرانشان بوده است که نخواسته اند حتی نام آنان برای نامحرمان آشکار شود نمونهه ای زیر شاهدی گویا بر این مدعاست.
1. خواهر محمد تقیخان و خواهر محمد حسنخان ق 435 / وقفی 1110.
2. دختران شیخ اسماعیل حاجی احمدی ق 365 / وقفی 1237.
3. والدهی یمینالدوله و جلالالدوله ق 385 / وقفی 1284.
4. صبیهی حاجی علینقی ق 331 / وقفی 1308.
5. صبیهی حاج ملا محمد علی قاینی ق 1889/ وقفی 1312.
6. دختر یا همسر جمشیدخان ق 1000 / وقفی نامعلوم.
7. والدهی محمد تقی ق 363 / وقفی نامعلوم.
پیوند اسامی زنان واقف به نام پدر یا همسر
پیوند اسامی زنان واقف به نام پدر یا همسر را میتوان نشانه ی حرمت خاص و یا نوعی حمایت از زن به حساب آورد که گاه برای کسب اعتبار و منزلت اجتماعی زنان صورت می گرفته است.
1. خراسان بنت ابیالقاسم بن علی ق 343 / وقفی قرن ششم.
2. عایشه الحولا بنت عبدالله عبدالرحمن ق 29 / وقفی ربیعالثانی 954.
3. خانم جان بنت مرحوم آقا اسماعیل ق 695 / وقفی رمضان 1217.
4. موجود خانم بنت محمد امین زنگنه ق 994 / وقفی 1223.
5. معصومه خانم فرزند آقا نوروز قندهاری ق 581 / وقفی 1228.
6. گوهر بنت آقا حسین نیشابوری ق 1871 / وقفی 1258.
7. زینب خانم بنت باباعلی ق 750 / وقفی 1260.
8. گلنار خانم صبیهی حضرتقلی چوله ق 1907 / وقفی محرم 1267.
9. فاطمه سلطان فرزند عبدالباقیجان ق 195 / وقفی 1285.
10. خدیجه خانم بنت عبدالحسین خان بن نظام الدوله ق 357 / وقفی 1296.
11. بانو گوهر بیات صبیهی احتشامالملک ق 1503 / وقفی 1317.
12. شهربانو دختر محسن ق 2167 / وقفی نامعلوم.
2. خدیجه سلطان خانم شیرازی ق 1267 / وقفی 1297.
3. فاطمه سلطان خانم ق 637 / وقفی ذیقعده 1313.
3. حاجیه خانم همشیره میرزا موسیخان ق 1354 / 1718.
خانم:
لغت ترکی متداول در فارسی که در اصل به معنی زوجهی خان بوده است. و بعدها در تداول عام به معنی مطلق بانوی محترم و تقریبا آنچه در ادوار قدیمتر حره و ستی میگفته اند بکار رفته است...» (9).
1. احتمالا فانیذی خانم ق 837 / وقفی 1090.
2. فاطمه خانم ق 1747 / وقفی 1203.
3. معصومه خانم ق 581 / وقفی 1228.
4. زینب خانم حاجی رستم قندهاری ق 216 / وقفی 1250.
5. شهربانو خانم ق 386 / وقفی 1262.
6. ستاره خانم ق 139 / وقفی 1268.
7. تاج گل خانم ق 456 / وقفی 1284.
8. منیره خانم ق 1522 / وقفی 1311.
9. جواهر خانم ق 1543 / وقفی 1315 ش.
10. نور شرف خانم مشهور به جانی خانم ق 1899 / وقفی شهریور 1340.
11. فاطمه خانم ق 2190 / وقفی 12. 1360. خانم فروغ پورهاشمی
ق 1725 / وقفی 1381.
13. خانم فرحدخت ق 2010 / وقفی نوروز 1349.
15. آمنه خانم فردوسی ق 2168 / وقفی شهریور ماه 1357.
2. بانو مهرآسا سپهبدی ق 1578 / وقفی 1350.
3. بانو اشرف صدری ق 1526 / وقفی خرداد 1316.
4. بانو شیرین علیمحمدی ق 1584 / وقفی مهرماه 1328.
5. بانو جهان ارشد بختیاری ق 1964 / وقفی خردادماه 1339.
6. بانو عفت وزیری ق 1704 / وقفی تیرماه 1353.
7. بانو مریم حیدرنژاد ق 1709 / وقفی نامعلوم.
2. ضعیفه ترشیزیه ق 2112 / وقفی 1292.
3. صغری خلعتبری ق 2033 / وقفی مهرماه 1327.
4. بتول هدایت ق 1956 / وقفی شهریور ماه 1340.
با توجه به مطالب مندرج در وقف نامه ها و طبقه بندی زنان واقف درمی یابیم که زنان مسلمان از دیرباز به قرآن کریم و خاندان رسالت عشق م یورزیدند.
زنان متدین علاوه بر انجام وظایف خطیر مادری به پیروی از فرامین قرآنی و تبعیت از اسوه ها ی ایمانی چون حضرت خدیجه کبری علیهاالسلام و فاطمه زهرا (س)... در عرصه اجتماع حضور می یافتند و با اعمال صالحی چون:
ایجاد ابنیه خیریه، مساجد، وقف قرآن به بقاع متبرکه با مردان باایمان همقدمی می کردند. این نکته هم گفتنی است که زن در دیدگاه اسلام راستین برخوردار از ارزش و کرامتی والاست (10) و نیز «همرزم مردان در میدان های فعال حیات می باشد»(11).
میراث جاویدان
از این رو موقوفات در جامعهی اسلامی به صورت بسیار متنوعی دیده می شود که از آن جمله است وقف قرآن به اماکن مقدسه و بقاع متبرکه، که از دیرباز وجههی همت گروهی از مردان و زنان متدین و متمکن بوده است.
از میان گنجینه ی غنی قرآن های خطی وقفی آستان قدس رضوی نگاهی به تعدادی از قرآن های وقفی بانوان و تأملی در شیوهی وقف نامه نویسی آنان موردنظر نگارنده بوده است همچنین طبقهبندی القاب و عناوین آنها که به منظور روشن نمودن موقعیت هر طبقه و نمایش توان مالی و ایمانی آنان صورت گرفته است.
هر وقف نامه می تواند بخش هایی به شرح زیر داشته باشد:
(الف) عبارات عربی اول وقف نامه ها:
وقف نامهها معمولا با عبارات عربی که نمایانگر اعتقاد واقفین است به صورت عبارات کوتاه و گویا و گاه طولانی آغاز می شود شواهد زیر از این قبیل است:
1. هو الواقف. بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الواقف علی الضمائر المطلع علی السرائر و الصلوة و السلام علی نبیه محمد صاحب المناقب و المفاخر و آله ألائمة الطاهرین خیر القبایل و اشرف العشایر و سلم تسلیما دائما الی یوم الاخر (ق) (3) قرآن شمارهی /238
2. هو الله الواقف علی اسرائر الضمائر ق /637
3. بعد الحمد و الصلوة ق /1918
4. بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله انزل علی عبده الکتاب و الصلوة و السلام علی آبائه... مقصد الرساله محمد و آله و عترته الطاهرین ق/ 936
5. هو الواقف علی الضمائر ق /1678 ق
(ب) عبارات فارسی اول وقف نامه ها:
علاوه بر عبارت وقف مؤبد و حبس مخلد که در اکثر وقف نامه ها به چشم می خورد، بانوان با صفاتی چون: اختر برج عفت و طهارت بلقیس زمان، مریم دوران، قمر نقاب، خورشید احتجاب، زین العفاف و... توصیف شدهاند و گاه با افزودن نام همسر یا پدر یاد، و نام آنها را مخلد ساختند به عنوان نمونه چند شاهد ارائه می گردد:
1. وقف مؤبد، حبس مخلد نمودند سرکار نواب نور حدقه الخلافه و نور حدیقه السلطنه، مصباح مشکوة العصمه، سرادق العفه، شمس الاقبال و بدر الاجلال، عزت الدوله ملکزاده خانم همشیره سرکار اعلیحضرک کیوان رفت،
گردون بسطت دارا دربان، قیصر پاسبان، السلطان السلطان بن السلطان و الخاقان ابن الخاقان الخاقان ناصرالدین شاه قاجار خلد الله ملکه و سلطانه این یک جلد کلام الله مجید و تنزیل من حکیم حمید را به روضهی منوره مطهره سدره مرتبه عرش آستان، ملایک پاسبان سرکار فیض آثار حضرت امام همام علی بن موسی الرضا - علیه و آله و اولاد الاف التحیه و الثناء - ق /133
2. وقف موبد و حبس مخلد نمود شمس ملک جلالت اختر برج عصمت و طهارت، بلقیس زمان و مریم دوران نوابه مستطابه همدم خانم صبیه جلیله مرحوم مبرور م یرزا تقیخان امیرکبیر نور الله مضجعه، یک جلد کلام الله مجید و فرقان حمید را بر کافه مؤمنین و مؤمنات که در آستانهی متبرکه ولی الله الاعظم امام الانس و الجان حضرت علی بن موسی الرضا - علیه و علی الائمه الاف التحیه و الثنا - تلاوت نمایند. ق/1482
3. وقف موبد شرعی و حبس مخلد نمود این یک جلد کلام الله ربانی و فرقان حمید سبحانی را نواب قمر نقاب، خورشید احتجاب، سپهر انتساب، زین العفاف و المستورات نواب دلشاد میرزا همشیره معظمه بندگان عیوق نشان، سکندرشأن، دارا دربان اعلیحضرت ظل اللهی محمد شاه خلد الله ملکه. ق /1678
4. وقف مؤبد و حبس مخلد نمود این کلام الله را بر عموم اهالی و خدام آستانهی ثامن الائمه - علیه الف الاف التحیه - علیا مخدره صبیه مرحوم مغفور جنت مکان اشرف الحاج حاجی ملا محمد علی. ق /1889
(ج) شرایط وقف نامه ها:
واقفان برای دوام و استمرار موقوفات خود شرط یا شرایطی را در ضمن وقف نامه ها آورده اند، در دستنوشته های آنان شرط خارج نکردن قرآن از حرم مطهر یا اختصاص ثواب تلاوت آن به روح واقف، پدر و مادر قاری آمده است و همچنین در بسیاری از وقف نامه ها عبارت: لا یباع و لا یوهب و لا یرهن که هیچ کس حق فروش و بخشش و رهن را ندارد آمده است چند نمونهی زیر به پاره ای از شرایط وقف تصریح دارد.
1. این قرآن مجید به کتابخانه مبارکه تقدیم است که در آن محل مبارکه محفوظ بود اگر ترتیبی برای مقبره مرحوم حشمتالدوله داده شد به همانجا برسانند والا در همان محل پاک امن تابناک بماند. ق /125
2. مشروط بر آن که بعد از تلاوت ثواب آن را به روح کثیر الفتوح واقفه مذکور قربت نمایند. ق /403
3. شروط آن که از حرم و روضهی مقدسه بیرون نبرند. ق /454
4. شروط آن اینست که از کتابخانهی سرکار و حرم محترم و عمارات اطراف روضه متبرکه بجای دیگر نبرند مگر در ماه مبارک رمضان که در مسجد جامع و سایر محلات و خانه های ارض اقدس در هر جا تلاوت نمایند رخصت است به اذن کتابدار سرکار و نیز از بهربند مشهد بیرون نبرند. ق /490
5. شرط آن که هیچ احدی این کلام الله مجید را بلکه ورقی از اوراق این قرآن عظیم از مشهد مقدس رضیه مرضیه بیرون نبرند و احدی تصرف در آن نکند و به احدی نفروشد و نبخشد و رهن ننماید و تغییر به قواعد وقفیت این کلام الله راه ندهند. ق /2149
(د) ثواب وقف:
بسیاری از واقفان به قصد قربت حضرت حق و ارادت به ساحت
مقدس علی بن موسی الرضا علیهالسلام قرآن وقف نموده اند و ثواب تلاوت آن را نیز به روح امام همام تقدیم داشته اند و پاره ای هم ثواب قراءت را به روح پدر یا مادر یا خود واقف اختصاص داده اند چند نمونهی زیر از این قبیل است:
1. ثواب آن را بر ارواح ابا و اجداد خود هدیه نمودند. ق /133
2. ثواب این را به روح مقدس سلطان ابوالحسن علی بن موسی الرضا، ائمه اطهار - صلوات الله علیه و علی آبائه الطاهرین - هدیه نمایند. ق /238
3. واقفه را به دعای خیر یاد نمایند. ق /490
4. کافهی مؤمنین اثنا عشری که به مرور دهور تلاوت و ثواب آن به روح کثیرالفتوح پدر بزرگوارشان حضرت رضوان مکان علیین آشیان نایب السلطنه عباس می رزا قرین نمایند. ق /1678
5. روح نواب مرحمت و غفران پناه گوهرشاد بیگم را از ثواب آن بهرهمند می گردانیده باشد. ق /1918
(ه) لعن و نفرین در وقف نامه ها:
نکته دیگری که در پاره ای از وقف نامه ها خودنمایی می کند نگرانی واقفان از تغییر و تبدیل شرایط وقف است که نفرین و لعنت خدا و رسول و یا روسیاهی نزد امام را برای متخلفین خواسته اند. به چند نمونهی زیر اشاره می شود.
1. چنانچه اراده بیع و شرا نمایند با[ یع ]و مشتری به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شوند. ق /238
2. هرکس شروط مذکوره را به عمل نیاورد به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود و روز قیامت در نزد علی بن موسی الرضا روسیاه باشد. ق /1127
3. خلاف کننده به لعنت خدا و نفرین حضرت رسول و ائمه هدی گرفتار گردد. ق /2149
(و) تولیت: عهدهدار انجام امور موقوفه است که از طرف واقف به این مهم گماشته می شود گاه واقفین مراقبت و ترمیم و صحافی قرآن ها را نیز یادآور شده اند.
1. تولیت آن را به طریقی که سایر کتب موقوفه در کتابخانهی آن حضرت مقرر دارند. ق /133
2. تولیت قرآن با متولی باشی سرکار فیض در هر عصری از اعصار است. ق /238
3. و تولیت به رسم متولی سرکار فیض آثار ق /334
4. تولیت این را به متولی جلیل الشأن آستانهی سرکار فی ض آثار که انشاءالله مراقبت فرموده اگر مرمت و صحافی بهم رساند در هیچ وقت مضایقه از ترمیم نفرمایند ق /637
(ز) عبارات پایانی وقف نامه ها:
بسیاری از متون وقف نامه ها با ذکر تاریخ وقف عبارت صیغه وقف جاری شد آمده است و گاه به تمام یا بخشی از آیهی «فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم سورهی بقره /آیهی 181 «نیز مزین شده است. که چند نمونه ذیلا ارائه می گردد.
1. الحمد لله اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا و له الشکر علی کل الحال و نساله التوفیق و حسن المعاد، ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخرة حسنه و قنا عذاب النار واجعل القرآن لنا مونسا و شفیقا یوم القیامه و احشرنا مع الائمه الاطهار و الابرار و صل علی اشرف الانبیاء المرسلین ق /233
2. وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یباع و لا یرهن صیغه وقف جاری شد تحریرا فی سنه 1256 ق /490
3. بعدما سمعه و سعی فی ابطاله فعلیه لعنة الله و الملائکه و الناس اجمعین ق /936
4. وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یباع و لا یوهب و لا یرهن «فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم ق /1678
عناوین و القاب در قرآن های وقفی زنان
در گذشته حکام و سلاطین دارای عناوین و القابی چون معزالدوله، رکنالدوله تاجالملة، نظامالملک و... بودند، برای زنان متشخص نیز مشابه مردان القابی همراه با پسوند: الدوله، بیگم، خاتون، السلطنه، الملوک... که مبین شأن و اعتبار و موقعیت اجتماعی آنان است آورده اند،در بین زنان واقف قرآن این قبیل القاب فراوان دیده می شود که در اینجا هر طبقه را بطور جداگانه همراه با شمارهی قرآن و تاریخ وقف فهرست نمودیم تا خواننده با یک نگاه اجمالی بتواند درصد القاب و عناوین الدوله، نساء، بیبی، بیگم... را دریابد .
و کسانی را که با نام پدر یا همسر و یا با نام خانوادگی مشخص شد ه اند در دست های مجزا آوردیم تا با مقایسه هر دسته درصد هر گروه که از هفتاد و هفت قرآن استخراج شده است روشن گردد.
زنان دربار
1. دلشاد میرزا دختر عباس میرزا «قرآن شمارهی 1678 / وقفی 1261 ه ق» (4).2. حاجیه سلطان صفیه دختر عباس میرزا ق 1670 / وقفی 1270.
3. همدم خانم بنت میرزا تقیخان امیرکبیر ق 1482 / وقفی 1284.
4. عزتالدوله خواهر ناصرالدین شاه قاجار ق 133/ وقفی 1284.
5. شاهزادهی نواب خانم دختر بهرام میرزا معزالدوله ق 1677 / وقفی 1303.
6. شاهزاده خانم صبیه احتشامالملک ق 130 / وقفی 1306.
7. مهدعلیا خورشید کلاه والدهی محمد شاه قاجار ق 334 / وقفی نامعلوم.
نساء
1. فاطمه النساء بنت حاجی محمد شفیع ق 983 / وقفی جمادیالثانی 1116.2. مهرالنساء خانم دختر دیانتخان ق 173 / وقفی ربیعالثانی 1184.
3. طیب النساء خانم بنت حاج محمد هاشم تبریزی ق 238 / وقفی 1212.
4. زینب نساء خانم ق 629 / وقفی 22 شعبان 1217.
5. شاه نساء خانم ق 1722 / وقفی چهارم شهریور ماه 1354 ش.
6. فخرالنساء ق 120 / وقفی نامعلوم.
الدوله
پس از این که خلیفه مستکفی (334 -333 ه. ق) به برادران بویه لقب معزالدوله و عمادالدوله و رکنالدوله را اعطاء نمود (5) بتدریج القاب با پسوند الدوله به وزراء و فرماندهان و زنان متشخص نیز داده شد.1. بانو شمسالدوله ق 352 / وقفی 1284.
2. بدرالدوله صبیه اعتضادالملک ق 139/ وقفی 1321.
3. بانو مفتخرالدوله ق 115/ وقفی 1338.
بیگم
زن بیگ در دوران امپراطوری مغول در هند این لفظ فقط به شاهزاده خانم های خاندان سلطنت اطلاق می شد. بعدا استعمالش در مورد بانوان مسلمان خاندان های اشرافی تعمیم یافت» (6).1. جهان بانو بیگم امیر قاسم بیک حاکم اصفهان ق 403 / وقفی قرن 11.
2. شریفه بیگم بنت میرسید محمد استرآبادی ق 1127 / وقفی 1201.
3. سیده معصوم بیگم ق 323 / وقفی 1281.
4. بیگم صاحبه ق 1792 / وقفی 1325.
خاتون
عنوان ترکی و به معنی بانوی عالینسب است «خاتون در معنی ملکه و زوجهی خاقان سابقهی استعمال بالنسبه قدیم دارد و در تداول شیعه ایران خاتون مطلق و همچنین خاتون قیامت، خاتون عرب، و خاتون کاینات غالبا کنایه از فاطمه زهرا علیهاالسلام دختر پیغمبر صلی الله علیه و اله است» (7).1. خاتون جان ق 2149 / اوایل قرن 11.
بیبی
به معنی کدبانو مادربزرگ جده به زنان متشخص و محترم نیز اطلاق می شده عنوان «بیبی شهربانو برای دختر یزدگرد بدین مناسبت بوده است» (8).1. بیبی بلوچ ق 1918 / وقفی شوال 1211.
2. بیبی جان خانم بنت مولا دادخان ق 132 / وقفی 1220.
3. گل بیبی خانم بنت مرحوم حسنعلی و همسر یارخان بیگلربیگی ق 454 / وقفی 1294.
4. بیبی خانم ق 1797 / وقفی ربیعالثانی 1313.
صبیه بنت، فرزند، خواهر، دختر، والده
در گذشته غالبا شخصیت زن دستخوش تمایلات و تصورات نادرست بسیاری از مردان بود پاره ای از نویسندگان به تصور حفظ شرف بانوان خود حتی لامکان از آوردن نام و نشان همسر یا بستگان خویش در مکتوبات خودداری می کردند.و اگر ناگزیر می شدند به صورت مضاف به شکل «صبیه بنت، فرزند، خواهر، دختر، والده...» قلمداد می کردند، ممکن است این شیوه ناشی از شدت تحفظ و توجه معنوی مردان نسبت بهدختران و همسرانشان بوده است که نخواسته اند حتی نام آنان برای نامحرمان آشکار شود نمونهه ای زیر شاهدی گویا بر این مدعاست.
1. خواهر محمد تقیخان و خواهر محمد حسنخان ق 435 / وقفی 1110.
2. دختران شیخ اسماعیل حاجی احمدی ق 365 / وقفی 1237.
3. والدهی یمینالدوله و جلالالدوله ق 385 / وقفی 1284.
4. صبیهی حاجی علینقی ق 331 / وقفی 1308.
5. صبیهی حاج ملا محمد علی قاینی ق 1889/ وقفی 1312.
6. دختر یا همسر جمشیدخان ق 1000 / وقفی نامعلوم.
7. والدهی محمد تقی ق 363 / وقفی نامعلوم.
پیوند اسامی زنان واقف به نام پدر یا همسر
پیوند اسامی زنان واقف به نام پدر یا همسر را میتوان نشانه ی حرمت خاص و یا نوعی حمایت از زن به حساب آورد که گاه برای کسب اعتبار و منزلت اجتماعی زنان صورت می گرفته است.
1. خراسان بنت ابیالقاسم بن علی ق 343 / وقفی قرن ششم.
2. عایشه الحولا بنت عبدالله عبدالرحمن ق 29 / وقفی ربیعالثانی 954.
3. خانم جان بنت مرحوم آقا اسماعیل ق 695 / وقفی رمضان 1217.
4. موجود خانم بنت محمد امین زنگنه ق 994 / وقفی 1223.
5. معصومه خانم فرزند آقا نوروز قندهاری ق 581 / وقفی 1228.
6. گوهر بنت آقا حسین نیشابوری ق 1871 / وقفی 1258.
7. زینب خانم بنت باباعلی ق 750 / وقفی 1260.
8. گلنار خانم صبیهی حضرتقلی چوله ق 1907 / وقفی محرم 1267.
9. فاطمه سلطان فرزند عبدالباقیجان ق 195 / وقفی 1285.
10. خدیجه خانم بنت عبدالحسین خان بن نظام الدوله ق 357 / وقفی 1296.
11. بانو گوهر بیات صبیهی احتشامالملک ق 1503 / وقفی 1317.
12. شهربانو دختر محسن ق 2167 / وقفی نامعلوم.
سلطان
1. صاحب سلطان خانم ق 1544 / وقفی 1274.2. خدیجه سلطان خانم شیرازی ق 1267 / وقفی 1297.
3. فاطمه سلطان خانم ق 637 / وقفی ذیقعده 1313.
حاجیه
1. حاجیه منوره خانم هندی ق 490 / وقفی.
3. حاجیه خانم همشیره میرزا موسیخان ق 1354 / 1718.
خانم:
لغت ترکی متداول در فارسی که در اصل به معنی زوجهی خان بوده است. و بعدها در تداول عام به معنی مطلق بانوی محترم و تقریبا آنچه در ادوار قدیمتر حره و ستی میگفته اند بکار رفته است...» (9).
1. احتمالا فانیذی خانم ق 837 / وقفی 1090.
2. فاطمه خانم ق 1747 / وقفی 1203.
3. معصومه خانم ق 581 / وقفی 1228.
4. زینب خانم حاجی رستم قندهاری ق 216 / وقفی 1250.
5. شهربانو خانم ق 386 / وقفی 1262.
6. ستاره خانم ق 139 / وقفی 1268.
7. تاج گل خانم ق 456 / وقفی 1284.
8. منیره خانم ق 1522 / وقفی 1311.
9. جواهر خانم ق 1543 / وقفی 1315 ش.
10. نور شرف خانم مشهور به جانی خانم ق 1899 / وقفی شهریور 1340.
11. فاطمه خانم ق 2190 / وقفی 12. 1360. خانم فروغ پورهاشمی
ق 1725 / وقفی 1381.
13. خانم فرحدخت ق 2010 / وقفی نوروز 1349.
15. آمنه خانم فردوسی ق 2168 / وقفی شهریور ماه 1357.
بانو همراه با نام خانوادگی
1. بانو مریم خبوشانی ق 326 / وقفی 1270.2. بانو مهرآسا سپهبدی ق 1578 / وقفی 1350.
3. بانو اشرف صدری ق 1526 / وقفی خرداد 1316.
4. بانو شیرین علیمحمدی ق 1584 / وقفی مهرماه 1328.
5. بانو جهان ارشد بختیاری ق 1964 / وقفی خردادماه 1339.
6. بانو عفت وزیری ق 1704 / وقفی تیرماه 1353.
7. بانو مریم حیدرنژاد ق 1709 / وقفی نامعلوم.
نام و نام خانوادگی
1. فاطمهی زنگنه ق 1853 / وقفی 1243.2. ضعیفه ترشیزیه ق 2112 / وقفی 1292.
3. صغری خلعتبری ق 2033 / وقفی مهرماه 1327.
4. بتول هدایت ق 1956 / وقفی شهریور ماه 1340.
با توجه به مطالب مندرج در وقف نامه ها و طبقه بندی زنان واقف درمی یابیم که زنان مسلمان از دیرباز به قرآن کریم و خاندان رسالت عشق م یورزیدند.
زنان متدین علاوه بر انجام وظایف خطیر مادری به پیروی از فرامین قرآنی و تبعیت از اسوه ها ی ایمانی چون حضرت خدیجه کبری علیهاالسلام و فاطمه زهرا (س)... در عرصه اجتماع حضور می یافتند و با اعمال صالحی چون:
ایجاد ابنیه خیریه، مساجد، وقف قرآن به بقاع متبرکه با مردان باایمان همقدمی می کردند. این نکته هم گفتنی است که زن در دیدگاه اسلام راستین برخوردار از ارزش و کرامتی والاست (10) و نیز «همرزم مردان در میدان های فعال حیات می باشد»(11).
پی نوشت:
1- قرآن کریم: (سورهی کهف 18 / آیهی 46) و (سورهی مریم 19/ آیهی 76) و (سورهی آل عمران 3/ آیهی 92) و (سورهی مزمل 73 / آیهی 20).
2- شیخ محمد بن الحسین الحر العاملی، وسایل الشیعه، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1297، ج 6، جزء 13، ص 303.
3- در همه جای این مقاله حرف (ق) نشانهی قرآن و شمارهی بعد از خط کج تاریخ وقف است.
4- شماره های ردیف در سراسر مقاله براساس تاریخ وقف ه. ق و سپس شمسی تنظیم شده است. ضمنا در بخش عناوین و القاب شمارهی قرآن و تاریخ وقف از سه کتاب ارزشمند زیر اخذ شده است:
الف: احمد گلچین معانی، راهمای گنجینهی قرآن، ناشر کتابخانه آستان قدس، اسفندماه 1347.
ب: محمد آصف فکرت، فهرست نسخ خطی قرآن های مترجم، ناشر کتابخانهی مرکزی آستان قدس رضوی، بهمن 1363.
ج: محمد جعفر یاحقی، فرهنگنامهی قرآنی، انتشارات آستان قدس رضوی، ج 1، تیرماه 1372.
5- فرهنگ معین ذیل کلمهی آل بویه.
6- غلامحسین مصاحب، دایرة المعارف فارسی ذیل کلمهی بیگم.
7- همان مأخذ ذیل کلمهی خاتون.
8- همان مأخذ ذیل کلمهی بیبی.
9- همان مأخذ ذیل کلمهی خانم.
10- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، یکصد و ده جلد ناشر، دار احیاء التراث العربی بیروت لبنان 1403 ه ج 103 باب فضل حب النساء از جمله حدیث عن النبی «ان أکمل المؤمنین ایمانا احسنهم خلقا و خیارکم خیارکم لنساهم» ص 226 و «أعطینا اهل البیت سبه لم یعطهن احد کان قبلنا و لا یعطاهن احد بعدنا: الصباحه و الفصاحه و السماحه و الشجاعه و العلم و الحلم و المحبة فی النساء» ص 228.
11- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ناشر کانون انتشارات ناصر، قم مقدمه ص 11.
میراث جاویدان
وقف نامه های قرآن و طبقات زنان واقف کتابخانه آستان قدس رضوی
نویسنده: سید محمود خسروانی شریعتی
* این مقاله در تاریخ 1402/2/23 بروز رسانی شده است.