مقدمه

دهه‌های آغازین قرن بیستم میلادی به دنبال جنگ جهانی اول و فروپاشی خلافت عثمانی، آغازی بر یک تلاطم پایدار در خاورمیانه بود. در سال 1917 با صدور اعلامیه بالفور، دولت انگلیس رسماً از تشکیل دولت یهود در فلسطین حمایت کرد. در سال 1947 م طرح تقسیم فلسطین در سازمان ملل متحد تصویب و یک سال بعد به اجرا درآمد. در 1967 ارتش رژیم اسرائیل به فرماندهی موشه دایان با بمباران هوایی سوریه و مصر و هم زمان حمله زمینی سریع نیروهای مکانیزه تحت پوشش هوایی، جنگ شش روزه‌ای را به راه انداخت و موفق گردید مساحت قابل توجهی از کشورهای مصر، اردن و سوریه را اشغال کند. (1) در مقابل نهضت خودجوش انتفاضه، جنبش‌های اسلامی واقعی را در این سرزمین به دنبال داشت که به دنبال هویت و سرزمین از دست رفته بود. مهم‌ترین این جنبش ها، جنبش جهاد اسلامی، جنبش حماس و جنبش فتح است. از آنجا که شکل گیری این جنبش‌ها در واکنش به توطئه قدرت‌های آن روز غرب به ویژه دولت استعماری بریتانیا مبنی بر تاسیس دولت در اراضی فلسطینیان برای یهودیان بود، شکل گیری دولت یهود را به طور مجمل مورد اشاره قرار می‌ دهیم.

1- شکل گیری دولت یهود در فلسطین

درس ال 1895 (1274 ه ش) در پاریس کتابی به نام دولت یهود توسط تئودور هرتزل به چاپ رسید که در آن به طرح دیدگاه‌های وی راجع به ضرورت تشکیل دولت یهود پرداخته شد. دو سال بعد، طرح تشکیل دولت یهود در سال 1897 در اولین کنگره صهیونیست‌ها در شهر بال سویس مورد تاکید قرار گرفت؛ این که در کجا باید دولت یهود را تاسیس کرد، مناطقی چون آرژانتین، اوگاندا در آفریقا و طرابلس در لیبی مدنظر یهودی‌ها قرار گرفت، و سرانجام فلسطین به عنوان وطن ملی یهود مورد توافق یهودی‌های صهیونیست و نظام سلطه ی جهانی به سرکردگی انگلیس قرار گرفت. (2) در سال 1917 (بهمن 1296) بالفور وزیر خارجه وقت انگلیس در جواب روتشلید، صهیونیست فرانسوی متوفی 1934 درباره لزوم تاسیس دولت یهود در فلسطین وعده مساعد داده بود که از هیچ تلاشی درا ین مورد فرو گذار نکند. نیروهای نظامی انگلیس 27 روز بعد از اعلامیه ی بالفور وارد بیت المقدس شدند و در کنفرانس سان رمو قیمومت انگلیس بر فلسطین به رسمیت شناخته شد. انگلیس از آن پس تا پایان جنگ جهانی دوم، تمام تلاش خود را برای تشکیل وطن یهود در فلسطین به کار گرفته است. در سال 1947 مجمع عمومی سازمان ملل با فشار شدید آمریکا و همکاری شوروی سابق، طرح تقسیم فلسطین به تصویب رساند. در این قطعنامه 56 درصد خاک فلسطین به یهودی‌ها واگذار شد و سر سال 1948 با خروج نیروهیا انگلیس از فلسطین، بن گورین تاسیس دولت یهود را در فلسطین اعلام داشت. (3) به دنبال این اتفاق، نخستین حرکت‌های اسلامی فلسطین جهت آزادی این سرزمین شکل گرفت که در ادامه به بررسی تاریخی این حرکت‌ها پرداخته می‌ شود. این حرکت‌ها را می‌ توان به گونه نظامی و سیاسی تقسیم نمود:

2. واکنش‌های نظامی

1 -2. قیام عزالدین قسنام

قسام اهل سوریه، تحصیل کرده الازهر مصر و از شاگردان شیخ محمد عبده بوده است. در سال 1935 م وقتی در سوریه توسط نظامیان فرانسوی به صورت غیابی محکوم به اعدام شد، به شهر حیفا در فلسطین رفت و در آنجا به آموزش اسلامی و سازماندهی مردم فلسطین پرداخت و با تشکیل گروه‌های کوچک بر علیه استعمار انگلیس دست به قیام زد و سرانجام با محاصره کوه یعبد توسط نظامیان انگلیس و پس از نبرد سخت بین نیروهای قسام و انگلیس او و یارانش به شهادت رسیدند. قیام شیخ قسام اولین حرکت نظامی بود که توسط اسلام گرایان صورت گرفت و از مسجد استقلال در حیفا آغاز و پس از ان به مناطق جنین، طولکرم و نابلس گسترش یافت.

2-2. نبردهای اعراب علیه اسراییل

کشورهای عربی و در راس آنها مصر و سوریه به طور رسمی طی سه مرحله در سال‌های 1948 (1327)، 1967(1346) و 1973 ( 1352ه ش)، با رژیم صهیونیست وارد جنگ شدند و در تمام این جنگ‌ها به جز جنگ سال 1973 که به طور ناقص موفقیتی کسب کردند، نه تنها شکست را متحمل شدند بلکه مناطقی از خاک این کشورها نیز توسط اسرائیل اشغال شد. در جنگ 1948 که یک روز پس از تاسیس دولت اسراییل و با حمله هواپیماهای مصر به تل آویو آغاز شد و همزمان نیروهای زمینی مصر، اردن، سوریه، عرا، لبنان، یمن و قوایی زا عربستان با حرکت به سوی تل آویو، ساحل غربی رود اردن و اورشلیم وارد فلسطین شدند. بعد از 8 ماه نبرد، سرانجام با پادرمیانی سازمان ملل که خواستار آتش بس 28 روزه شد، جنگ خاتمه یافت. از پیامدهای مهم این جنگ این بود که صهیونیست‌ها از اعلام آتش بس توسط سازمان ملل نهایت بهره را برده و با شروع عملیات بر علیه ارتش‌های عرب، دامنه اشغال خود را در فلسطین به 77 درصد گسترش دادند. از آن پس مساله‌ای به نام مساله ی آوارگان فلسطین پیش آمد که حدود هفتصد هزار نفر را در بر می‌ گرفت. دو دهه بعد، در جنگ 1967 وقتی جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، سوریه را از احتمال حمله صهیونیست‌ها به این کشور آگاه کرد، ارتش‌های مصر، سوریه، اردن، عراق و کویت به حال آماده باش درآمدند. شوروی سابق و آمریکا تصمیم گرفتند جلو جنگ را بگیرند اما ناصر با این پیشنهاد موافقت نکرد. در نتیجه، ارتش اسراییل پیشدستی کرد و با نیروی هوایی خود فرودگاه‌های مصر، سوریه، اردن و عراق را بمباران کرد. با ورود نیروی زمینی اسرائیل به جنگ، طی شش روز صحرای سینا، کرانهی باختری رود اردن، بلندهیا جولان، نوار غزه و شهر بیت المقدس که شهر بین المللی اعلام شده بود به تصرف صهیونیست‌ها درآمد. این جنگ به جنگ شش روزه معروف است قطعنامه ی 242 سازمان ملل به طور ضمنی موجودیت اسرائیل را در محدوده مرزهای اشغالی پیش از جنگ شش روزه به رسمیت شناخت و اعراب درخواست کرد که اسرائیل را به رسمیت بشناسند. شش سال بعد، پس از مرگ عبدالناصر و روی کار آمدن اتور سادات، اعراب برای جبران شکست‌های گذشته خود به رهبری سادات از مصر و حافظ اسد از سوریه، در جنگ 1973،عملیات غافل گیرانه‌ای را علیه اسراییل آغاز کردند. این جنگ چون در ماه رمضان اتفاق افتاد به جنگ رمضان معروف شد. در این جنگ نیز اسراییل کمک آمریکا، عملیات ارتش‌های عرب متوقف شد. بدین سان امیدواری ارتش‌های عرب به یاس تبدیل شد و بار دیگر رژیم اشغالگر به مواضع قبلی برگشت و حتی بخش‌های دیگری را نیز به تصرف خود درآورد.

2-3. تشکیل سازمانهای مسلح فلسطینی

تشکیل سازمان‌های مسلح، واکنشی دیگر به شکل گیری دولت یهود بود. سازمان الفتح به رهبری یاسر عرفات و دیگر گروه‌های شبه نظامی فلسطینی مانند الصاعقه به رهبری ظهیر محسن، جبهه دمکراتیک آزادی‌بخش فلسطین که طرفدار تفکر مارکسیستی بود به رهبری نایف حواتمه و عمر ادیب، جبهه خلق برای آزادی فلسطین به رهبری جرج حبش، جبهه خلق آزادیبخش فلسطین فرماندهی کل به رهبری احمد جبرئیل، جبهه آزادیبخش فلسطین به رهبری طلعت توفیق و محمدالعباس، جبهه آزادیبخش عربی به رهبری احمد و ابواسماعیل، جبهه مبارزات خلقی به رهبری دکتر سمیر قوشاه و سازمان ژوئن سیاه به رهبری خلیل البناء همواره سعی کردند در دفاع از حقوق مردم فلسطین دست به اقداماتی علیه منافع رژیم اشغالگر در بیرون از مرزهای فلسطین بزنند که چندان موفقیتی را کسب نکردند. (4)

3- واکنش‌های سیاسی

به دنبال منازعات خونین دهه‌های پیش، سازمان اهی بین المللی و برخی از سران دول عرب و آمریکا برای پایان دادن به بحران فلسطین، به رویکردهای سیاسی روی آوردند:

3-1. طرح صلح سران دول عرب

نخستین تلاش، مذاکرات کمپ- دیوید است که طی آن انوار سادات رئیس جمهوری مصر که فرماندهی جنگ 1973 م بر علیه رژیم صهیونیست را عهده دار بود، در مقابل خواسته‌های اسراییل تسلیم شد. انور سادات در بهمن 1356 (نوامبر 1977) به اسرائیل رفت و گفتگوهای صلح را با رژیم صهیونیست آغاز کرد؛ ولی این سفر نتیجه چندانی نداشت، این مذاکران به دعوت کارتر رئیس جمهور آمریکا، میان سادات و بگین در کمپ دیوید ادامه پیدا کرد و سرانجام به توافقنامه صلح ختم شد. در آبان 1360 (1981) نیز فهد ولیعهد وقت عربستان سعودی طرحی هشت ماده‌ای را جهت حل بحران فلسطین ارائه داد که عقب نشینی اسرائیل را از اراضی اشغالی سال 1967م، از میان بردن آبادی‌های یهودی نشین در مناطق اشغالی 1967، تضمین آزادی مراسم مذهبی در اماکن مقدسه برای پیروان تمام مذاهب، حق بازگشت آوارگان فلسطینی به وطن خود، نظات سازمان ملل بر کرانه ی غربی و نوار غزه در یک دوره ی انتقالی، تاسس دولت فلسطین در سال حغربی رود اردن و نوار غزه از مهم‌ترین مواد آن به حساب می‌ آمد. ولی این طرح نیز با مخالفت بعضی از دولت‌های عربی به شکست انجامید. در سال 1361 (1982) در شهر فاس کشور مراکش سران عرب طرحی را برای حل مساله ی فلسطین فراهم کردند که تفاوت چندانی با طرح فهد نداشت و بعد از ساعت‌ها مذاکره نتیجه‌ای نیز در بر نداشت.(5)

3-2. طرح‌های آمریکا با صلح

آمریکا برای تامین امنیت منطقه و استقرار صلح مورد نظر خود در خاومیانه، تاکنون طرح‌های چند را ارائه کرده است: طرح ریگان در آذرماه 1361 (سپتامبر 1982)، طرح شولتز وزیر خارجه وقت آمریکا در سال 1367 (1988)، طرح جیمز بیکر وزیر خارجه وقت آمریکا در سال 1368 (1989)، کنفرانس صلح مادرید (1991) و نقشه راه (2002) از آن جمله است. (6) جنبش‌های اسلامی در جهت مقابله با طرح‌های صلح خاورمیانه واکنش‌های متفاوتی را بروز داده اند که با مطالعه آن می‌ توان وجوه تمایزات این جنبش‌ها را بهتر درک نمود.

4- مهم‌ترین جنبش‌های اسلامی

1- 4. جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس)

جنبش مقاومت اسلامی حماس که هم اکنون مهم‌ترین جنبش فلسطین محسوب می‌شود، در سال 1987 با صدور بیانیه‌ای به رهبری شیخ احمد یاسین پایه گذاری شد. (7) ایدئولوژی حماس ریشه در اخوان المسلمین مصر دارد. این جنبش همزمان با قیام سراسری مردم فلسطین (انتفاضه) از اخوان المسلمین جدا شد و اعلام موجودیت کرد. جنبش حماس در ابتدا سعی کرد با تربیت جوانان فلسطین در قالب عقیده ی اسلامی وارد جنگ با دشمن بشود. رهبری معنوی این جنبش در دست شهید شیخ احمد یاسین بود که در سال 2003 (1382 ه.ش) بعد از نماز صبح توسط عوامل دشمن به شهادت رسید. حماس علیرغم اتخاذ مشی مبارزه مسلحانه در سایه اسلام، با جنبش‌های دیگر فلسطین نظیر ساف برخوردی مسالمت آمیز داشته و از این نظر با سازمان جهاد اسلامی تفاوت اساسی دارد. زیرا سازمان جهاد اسلامی هیچ رابطه‌ای با سازمان‌های لاتیک فلسطینی ندارد. ولی هر دو سازمان در مبارزه ی بی امان با صهیونیست ها، تشکیل دولت اسلامی و آزادی همه ی سرزمین فلسطین وحدت نظر دارند. (8)
در میثاق حماس که در اوت 1988 منتشر شد، فلسطین یک زمین موقوفه اسلامی تلقی شد که آزادی آن از طریق جهاد، برای هر مسلمان یک واجب عینی است. (9) شعار حماس همان شعاری است که گروه اخوان المسلمین بر افراشته اند: «خداوند هدف ما، اسلام دین ما و قرآن قانون ماست، محمد رهبر ما، جهاد راه ما و مرگ در راه خدا والاترین آرزوی ماست.» از همین رو، فعالیت نظامی، یکی از ابزارهای راهبردی جنبش حماس در رویارویی و مقابله با پروژه صهیونیستی محسوب می‌ شود. در همین راستا است که شاخه نظامی جنبش حماس به نام «گردان‌های شهید عزالدین قسام» شکل گرفت. فعالیت مبارزاتی این گردانها از اواخر دهه 1980، یعنی از زمان به اسارت گرفتن دو سرباز صهیونیستی در مارس و مه 1989 شروع شد. (10)
ناتوانی ابومازن و شکست کابینه‌اش از عواملی بود که فلسطینی‌ها را ناامید کرد و همین امر در افزایش حمایت عمومی از حماس موثر واقع افتاد به این امید که جنبش جدید، جایگزین فتح باشد. از زمانی که محمود عباس (ابومازن) در سال 2004 میلادی اداره تشکیلات خودگردان را به دست گرفت، رژیم اشغالگر قدس به بهانه عدم وجود شریک فلسطینی او را نادیده انگاشت و هیچ امتیازی به وی نداد. اما وقتی حماس روی کار آمد ابومازن در محاسبات رژیم صهیونیستی و جهانی به شخصیتی محوری تبدیل گردید و کسی که در ماه‌های گذشته کاملا مطرود بود به نمادی مهم و شخصیتی مورد توجه مبدل گشت و تنها رهبر فلسطینی لقب گرفت که اسرائیلی‌ها و غربی‌ها حاضرند با او تعامل داشته باشند، به موازات آن، ساف که نادیده انگاشته می‌ شد پس از انتخابات حماسی به صورت نمادی مهم و مرجع معرفی گردید که باید به نقش آن توجه و مشروعیت آن برای همه فلسطینیان پذیرفته شود. انتخابات پارلمانی فلسطین در سال 2006 برگزار شد و در این انتخابات حماس توانست اکثریت کرسی‌های پارلمان را به دست آورد؛ از مهم‌ترین دلائل این پیروزی می‌ توان به گفتمان اسلامی حماس، انسجام تشکیلاتی، پافشاری بر حقوق مسلم فلسطینیها، حضور فعال زنان هوادار حماس در انتخابات و بهره برداری حداکثری از ابزارهای تبلیغاتی اشاره کرد. (11)
از سوی دیگر، دولت فلسطین به رهبری حماس برای تشکیل دولت وحدت ملی برای مشارکت همه احزاب و گروههای فلسطینی کوشیده است ولی شکل گیری آن با دشواریهایی روبرو بوده است زیرا با جنبش فتح و دولت ابوزمان اختلافات اصولی دارد، با محدویت منابع مالی روبرو است و برخی اعضای کابینه‌اش از جمله 8 وزیر و 37 نماینده شورای قانونگذاری توسط اسرائیل دستگیر شده اند، دولت‌های غربی در صورتی کمک به دولت فلسطین را ادامه می‌ دهند که به تصور آنان خشونت را کنار بگذارد و اسرائیل را به رسمیت بشناسد و این را حماس نمی‌پذیرد. به حالت تعلیق درآمدن برخی پروژه ها، بلوکه شدن درآمدهای مالیاتی، مشکلات معیشتی و عدم پرداخت به موقع حقوق کارمندان و معلمان، قطع برق مراکز درمانی و گسترش ناامنی ها، کشتارها و دستگیری‌ها از سوی صهیونیست‌ها از دیگر دشواری‌ها بر سر راه دولت حماس است. کشورهای عربی نیز حماس را برای پذیرش توافق نامه هایی تحت فشار قرار داده اند، اروپائیان روابط دیپلماتیک خود را با این دولت قطع کرده و هیات‌ها و مقامات حماس اجازه حضور در همایش‌ها و اجلاس‌های برگزار شده در قلمرو این کشورها را ندارند. علاوه مردم فلسطین به دلیل روی آوردن به انتخابات دموکراتیک که مورد پذیرش استکبار و رژیم صهیونیستی نمی‌باشد به شدت مجازات می‌شوند، حملات نظامی به مناطق مسکونی، کشتارهای هدفمند، بازداشت‌های بی دلیل و تخریب منازل و کوچانیدن اجباری فلسطینی‌ها همچنان ادامه دارد. آنان با تحریم‌های فرساینده اقتصادی مواجه اند و 40 /0 مردم زیر خط فقر زندگی می‌ کنند و به کمک‌های غذایی نیاز دارند. نقض قوانین بین المللی از سوی رژیم اشغالگر قدس توسط شورای امنیت و دادگاه بین المللی عدالت بدون مجازات مانده است و ابراز نگرانی صرف کمیته بین المللی صلیب سرخ نمی‌تواند مشکل را حل کند.

4-2. حرکت جهاد اسلامی

جنبش جهاد اسلامی فلسطین، پس از جنبش مقاومت اسلامی «حماس»، دومین جنبش اسلامی فلسطین محسوب می‌ شود که در اواخر دهه 1970 توسط سه دانشجوی فلسطینی در مصر یعنی فتحی شقاقی، عبدالعزیز عوده و بشیر موسی به عنوان بخشی از جهاد اسلامی مصر تشکیل شد. با تاسیس جنبش جهاد اسلامی در فلسطین، تصویر جدیید از اسلام سیاسی در آن سرزمین ظاهر شد. (12)
جهاد اسلامی فلسطین که قبل از شکل گیری، شاخه‌ای از اخوان المسلمین مصر بود، در غزوه به فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی می‌ پرداخت اما از آنجا که مبارزه با صهیونیست‌ها به طور جدی در برنامه و دستور کار اخوان قرار نداشت، بنابراین جوانان انقلابی که خواهان مبارزه عملی و مسلحانه به رژیم صهیونیستی بودند، به گروه‌های مختلف نظامی فلسطین از جمله الفتح روی آورند. این گروه‌ها که دارای تفکر وگرایش سوسیالیستی و یا ملی گرایانه بودند و تمایلات اسلامی در آنها کمتر مشاهده می‌ شد، جوانان انقلابی مسلمان را که پیش از آن در اخوان المسلمین فعالیت داشتند، سرخورده و سردرگم کرد. شکست مبارزه مسلحانه با اسرائیل با انگیزه‌ها و شیوه‌های سوسیالیستی و ملی گرایی، عامل مهمی در سردرگمی بیشتر این عده از جوانان بود. اما پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، این امید را در دل‌ها آن‌ها زنده کرد که می‌ توان با بهره برداری از اسلام و تعلیم آن و با تکیه بر انگیزه و ایمان قوی اسالمی، فصل جدیدی از مبارزه با رژیم صهیونیستی را آغاز کرد. این حزب در مصر تنها به جذب و گزینش دانشجویان و تاثیر فکری و معنوی بر آنان از طریق آموزشهای خاصی اکتفا می‌ کرد که متفاوت با برنامه‌های اخوان بود. پس از مصر، در مدارس، دانشگاه‌ها و نماز جماعت و احیای شبهای قدر افکار خود را برای مردم پخش می‌ کردند. مجله «المختار الاسلامی و المسلم المعاصر» ابزار بیان ایده جنبش جهاد بود که بین مردم توزیع می‌ شد. (13)
شاخه نظامی آن "گروهان قدس" نام دارد که با جنگهای چریکی و گروه‌های ضربتی و انجام عملیات استشهادی، حملات بسیاری را علیه اسرائیل به اجرا درآوردند و صدها نفر از نظامیان صهیونیستی را به هلاکت رساندند. این جنبش، همانند انقلاب اسلامی ایران، از مسجد و اماکن دینی سرچشمه می‌ گیرد و به همان جا ختم می‌ شود. حتی دانشجویان انقلابی، حرکتهای ضد صهیونیستی خود را از مسجد دانشگاه‌ها سامان می‌ دهند. (14) بدین سان، مساجد، رونقی تازه یافته و اجتماع نمازگزاران در مساجد افزون گشته و مساجد به مرکز مخالفتهای ضد اسرائیلی تبدیل شده اند و از اینروست که انتفاضه را «انقلاب مساجد» نیز گفته اند. (15) جنبش جهاد، خود را با حماس متحد می‌ داند و معتقد است که اعتقادات مذهبی و واقعیتهای کشور و دشمن مشترک، آنها را به هم نزدیک می‌ کند. اعتقاد به اسلام ناب، التزام به شریعت محمدی، آزادی کامل فلسطین، نابودی موجودیت صهیونیستی، برقراری حکومت اسلامی در سرزمین فلسطین، تلاش در جهت بیداری امت اسلامیف تحکیم روباط با جنبشهای اسلامی و آزادی بخش از اصول و اهداف این جنبش به حساب می‌ آید. (16) با ظهور سازمان جهاد اسلامی فلسطین، تصویر جدیدی از اسلام در مبارزات مردم فلسطین ارائه شد و با ارتباط دادن دین و سیاست توسط این سازمان انتفاضه ی فلسطین وارد مرحله ی جدیدی از حیات خود گردید. سازمان جهاد اسلامی، به مبارزه مسلحانه به عنوان استراتژی کار سیاسی ایمان دارد. مهمت‌ترین عملیات شهادت طلبانه جهادی را، گروه طارق و ناصرحسن در سال 1986 به نام عملیات باب المغاربه انجام دادند. البته استراتژی جنگ چریکی جهاد به هدفهای نظامی محدود نبوده، بلکه بر متعدد بودن محورهای عملیاتی استوار است. اوج نبرد جنبش جهاد اسلامی، در مقابل رژیم صهیونیستی نبرد «الشجاعیه» 1987 بود که یک افسر امنیتی صهیونیسم کشته شد.
جنبش جهاد اسلامی فلسطین در میان کشورهای مسلمان منطقه، بیش از همه با ایران روابط خود را استحکام بخشید و به طور همه جانبه از انقلاب اسلامی ایران تاثیر پذیرفت. جهاد اسلامی از حمایت‌های مادی و معنوی دولت ایران برخوردار است. (17) مواضع و دیدگاه‌های رهبران جنبش جهاد اسلامی نسبت به انقلاب اسلامی، مثبت بوده و خود را مولود انقلاب اسلامی می‌ دانند. (18) رهبران جنبش جهاد اسلامی نسبت به انقلاب اسلامی بر این عقیده اند که انقلاب ایران، سرآغاز یک تحول انقلابی فراگیر به شمار می‌ آید. شیخ عبدالعزیز عوده، رهبر معنوی جهاد، می‌ گوید: حالت جهاد و بیدار شدن روح جهاد و آگاهی اسلامی، افق نوینی را در برابر مردم قرار داد که سه محور مشخص داشت: اسلام و فلسطین و جهاد؛ اسلام باور مردم، و تاریخ اسلام، سرچشمه اعتقادات ماست. همچنین فلسطین، جزو مقدسی از دنیای اسلام است.

3- 4. جنبش آزادی بخش فلسطین با جنبش نجات فلسطین (فتح)

فتح شکل وارونه واژه «حتف» است و این واژه علامت اختصاری حرکه التحریر الفلسطینیه ی (جنبش رهایی بخش فلسطین است) که در پایان دهه 50 و آغاز دهه 60 و پس از تجاوز سه گانه به کشور مصر در سال 1956 و اشغال نوار غزه توسط اسرائیل تاسیس شد. هسته اصلی این جریان (فتح) به صورت محرمانه در پایان دهه پنجاه و آغاز دهه 60 در سوریه، لبنان، اردن و چندین کشور منطقه شکل گرفت. طولی نکشید که این جنبش در نوامبر سال 1959 ماهنامه‌ای را با عنوان فلسطین ما منتشر کرد که منادی شکل گیری یک دولت فلسطینی مستقل از رژیم‌های عربی و مخالف قیمومت عربی بر ملت فلسطین بود.
به گفته یکی از رهبران جنبش فتح بن مایه ایده شکل گیری این جنبش به تجربه جبهه مقاومت مردمی برمی گردد و این تجربه در همپیمایی کوتاه مدت اخوان المسلمین با بعثی‌های سوریه در جریان اشغال نوار غزه در سال 1965 از سوی اسرائیل نمود پیدا می‌ کند. سلیم الزعنون یکی از پایه گذاران این جنبش می‌ گوید که این تجربه کوتاه مدت عامل اصلی تولد هسته اصلی این جنبش بود؛ به نحوی که 12 تن از اعضای جبهه مقاومت مردمی در غزه گرد هم آمدند و طرحی را برای ساماندهی به جبهه‌ای در فلسطین تدوین کردند که منجر به شکل گیری جنبش فتح در سال 1961 شد و 35 یا 40 سازمان فلسطینی که به صورت خودجوش در کویت شکل گرفته بودند به این جنبش پیوستند و محمود عباس (ابومازن) و محمد یوسف النجار و کمال عدوان- از اعضای کمیته مرکزی این جنبش- آن را رهبری می‌ کردند که دو تای آخر در سال 1973 به دست نظامیان صهیونیست در بیروت مورد سوء قصد قرار گرفتند.
جنبش فتح احداث پایگاه‌های خود در الجزایر را در سال 1962 و در سوریه در سال 1964 آغاز کرد تا اینکه شاخص نظامی آن العاصفه شکل گرفت و تبدیل به صدها تیم عملیاتی شد و این تیم‌ها در کرانه باختری و نوار غزه مستقر شدند و کنترل اسرائیل از هر سو به دست گرفتند و حتی دایره فعالیت‌های آنها به اردوگاه‌های سوریه و لبنان و آمریکای شمالی و جنوبی نیز کشیده شد. جنبش مورد بحث مبارزه مسلحانه خود را در سال 1965 آغاز کرد و این جنبش به رغم محدودیت هایی که کشورهای مجاور اسرائیل بر آن تحمیل می‌ کرد، اما همچنان به فعالیت‌های خود ادامه داد.
فعالیت‌های مسلحانه نیروهای العاصفه در پایان سال 1966 و آغاز سال 1967 شدت یافت؛ امری که وزیر جنگ وقت اسرائیل را بر آن داشت تا به تشدید اقدامات و عملیات نظامی این نیروها اعتراف کند. یاسر عرفات در حمایت محرمانه از جنبش فتح، توسعه و ایجاد تیم‌های نظامی جدید در 30/6/1967 در کرانه باختری نقش عمده‌ای داشت. پس از جنگ کرمه سیل کمک‌های نظامی و مادی کشورهای عربی و خارجی بها ین جنبش سرازیر شد و در اجلاس سال 1969 سران 5 تا از کشورهای عربی در رباط - پایتخت مراکش- مورد حمایت قرار گرفت.
در پی ظهور جنبش فتح و توسعه آن چندین سازمان فلسطینی از جمله سازمان پیشگامان ایثار برای آزادی فلسطین (تیم خالد بن الولید) در هفتم سپتامبر سال 1968، جبهه آزادی بخش ملی در سیزدهم سپتامبر سال 1968، جبهه انقلابیون فلسطین در بیست و پنجم نوامبر سال 1968، نیروهای جهاد مقدس در دوازدهم ژوئن 1969 در این جنبش ادغام شدند و نیروهای العاصفه نماینده تمامی این سازمان‌ها است.
پس از اینکه فتح عزم خود را جزم کرد و تصمیم گرفت در مسیر مذاکره با رژیم صهیونیستی گام بردارد مرام نامه خود را تعدیل کرد و بند مربوط به محو اسرائیل از صفحه روزگار و آنچه را که با پیمان اسلو در تضاد بود حذف کرد و این رویکرد در پیام یاسر عرفات رئیس سازمان آزادی بخش فلسطین ساف به اسحاق رابین نخست وزیر وقت رژیم صهیونیستی قبل از امضای اسلو مبنی بر اینکه ساف اسرائیل و حق برخورداری آن از امنیت و صلح را به رسمیت می‌ شناسد ظهور کرد. وی در این پیام پایبندی ساف به تلاش مسالمت آمیز در جهت حل فصل درگیری میان طرفین فلسطینی و صهیونیستی و کنار گذاشتن تروریسم (مقاومت) و ملزم کردن تمامی اعضای این سازمان بها ین امر را مورد تاکید قرار داد. در بخشی از این پیام آمده است: در پرتو آغاز عصری نوین و امضای مرام نامه جنبش فتح و پایبندی طرف فلسطینی به قطعنامه 242 و 338 شورای امنیت، سازمان آزادی بخش فلسطین تاکید می‌ کن که بندهایی از این پیمان نامه که موجودیت اسرائیل را نادیده می‌ گیرد و با تعهدات مذکور در این پیام تناقض دارد ملغی است و دیگر موضوعیت ندارد و قابل اجرا نیست؛ از این رو ساف متعهد می‌ شود که رسما موافقت خود با تغییرات ضروری بندهای این مرام نامه را تقدیم شورای ملی فلسطین می‌کند. (19)

جمع بندی

وضعیت اسلامگرایی در فلسطین، چند جانبه و پیچیده است. به ویژه از این جهت که تشکیل دولت یهود و اشغال فلسطین خود به عنوان یکی از زمینه‌های شکل گیری و تداوم جنش‌های اسلامی در دیگر کشورهای اسلامی بوده است. عواملی چند بر شکل گیری و تداوم این جنبش‌ها تاثیرگذار بوده است. شکست و ناکامی‌های اعراب در جنگ‌های 1948، 1967 و 1973 و تسلط اسرائیل بر کرانه باختری رود اردن، صحرای سینا، نوار غزه، بلندی‌های جولان و بیت المقدس، نمایانگر ناتوانی ارتش‌های عربی برای نجات فلسطین بوده است و لذا خیزش عظیم و اسلامی مردم فسطین در انتفاضه حاکی از یاس و ناامید مردم فلسطین از ارتش‌های عرب به حساب می‌ آید. قبول پیمان صلح کمپ دیوید در سال 1978 توسط انوار سادات، طرح هشت ماده‌ای صلح فهد در سال 1981 و سرانجام کنفرانس صلح فارس (مراکش) در سال 1982 توسط سران کشورهای عربی، نیز به این ناامیدی دامن زد. از سوی دیگر، نفوذ و سلطه قدرت‌ها و کشورهای بزرگ و کوشش سازمان ملل در به سازش کشاندن مردم فلسطین در قالب صدور قطعنامه‌های بی اثر نقطه پایانی بود بر امید مردم مظلوم فلسطین از سازمان‌های بین المللی که دریافتند از این سازمانها هم در جهت رهایی آنها از چنگال بی رحمانه صهیونیست‌ها کاری ساخته نیست. در کنار این عوامل، سیاست سرکوب فلسطینی‌ها توسط رژیم اسرائیل نیز به شکل گیری و تداوم این جنبش‌ها موثر بوده است. (20) در این میان، نقش انقلاب اسلامی ایران، نقشی بی بدیل است با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 ه. ش که رستاخیز اسلامی در جهان پر از ظلم و وحشت نام گرفت، روحیه ی خودباوری در میان مسلمانان فلسطینی ایجاید شد. تجربه ی موفقی که نشان داد اسلام تونایی رویارویی با قدرت‌های سلطه گر و در راس آنها آمریکا را دارد. رهبران انتفاضه بارها بیان کرده اند که حیات و استمرار خود را مدیون انقلاب اسلامی ایران هستند. (21) به گفته فتحی شقاقی، انقلاب اسلامی ایران تاثیر مهمی بر جنبش‌های اسلامی در همه جا و از جمله جنبش‌های اسلامی اراضی اشغالی فلسطین داشت. انقلاب اسلامی دلیلی برای امکان پیروزی اسلام بر ظلم و برپایی دولت اسلامی، و الگویی برای تمام جنبش‌های اسلامی است. (22)
امروزه مسئله فلسطین نه تنها مسئله جهان اسلام، بلکه دغدغه همه کشورهای جهان است. به دیگر سخن، اگر در میان کشورهای اسلامی نگاهی اسلامی یا ناسیونالیستی به این کشور وجود دارد، در میان سایر کشورهای جهان به ویژه کشورهای اروپایی و آمریکایی نگاه امنیتی به این کشورها و منازعات موجود بر سر آن، حاکم است. در این میان پیروزی انقلاب اسلامی شکل و محتوای تازه‌ای به حرکت‌های اسلامی و به ویژه جنبش‌های اسلامی در فلسطین داد. انقلاب اسلامی ایران، ضمن اعلام حمایت همه جانبه خود از انتفاضه فلسطین، آزادی این سرزمین را همواره خواستار بوده است و از سایر مسلمانان و کشورهای اسلامی نیز خواسته است تا این موضوع را به عنوان هدف خود قرار دهند. نام گذاری آخرین جمعه ماه رمضان به عنوان «روز جهانی قدس» توسط امام خمینی رحمه الله، ضمن دلگرمی مردم مظلوم فلسطین، به صهیونیست‌ها و حامیان آنان فهمانید که فلسطین، بخشی از پیکره اسلام اس تو روزی نه چندان دور، قدس شریف به آغوش اسلام باز خواهد گشت.
منابع :
ابوعمر، زیاد، جنبش‌های اسلامی در فلسطین، ترجمه هادی صبا، تهران: نشر سفیر، 1371
احمدی، حمید، ریشه‌های بحران در خاورمیانه، تهران: موسسه کیهان، 1369
امام خمینی (ره)، روح الله، پیام برائت، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1366
جنبش جهاد اسلامی فلسطین (سرزمین تاریخ و مقاومت ) تهران: انتشارات جنبش جهاد اسلامی فلسطین، 1371
بهیار مقم، سید رازق، پایان نامه کارشناسی ارشد" مطالعه مقایسه‌ای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و عربستان در قبال صلح خاورمیانه از 1991-2001"، دانشگاه امام صادق (ع)، 1385
حشمت زاده، محمد باقر: تاثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1385
خسروشاهی، سید هادی، اسرائیل پایگاه امپریالیسم و حرکت‌های اسلامی فلسطین، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371
رد ایستدل و اچ. بلیک، جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا، ترجمه خانم دره میرحیدر، ترجمه دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1370
شقاقی، فتحی ابراهیم، انتفاضه و طرح اسلامی معاصر، تهران: انتشارات بین المللی، 1371
شیرودی، مرتضی، فلسطین و صهیونیسم، قم: مرکز تحقیقات اسلامی، 1381
الغنوشی، راشد، مساله فلسطین و ماهیت طرح صهیونیسم، ترجمه سید هادی خسروشاهی، قم: فرانشیر، 1370
کدیور، جمیله، انتفاضه حماسه مقاومت فلسطین، تهران: اطلاعات، 1372
ماکسیم رودنسون و ایزاک دویچ، درباره فلسطین، ترجمه منوچهر خوارخانی، تهران: توس، بی تا.
محنمدی، منوچهر: بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385
Islamic Jihad Movement in Palestine 2006, Director, Division on Middle East and International
Terrorism American Jewish Committee

پی‌نوشت‌ها:

* عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور
hatami5@yahoo.com
**دانشجوی دکتری پیام نور
behyarmoghadam@yahoo.com
1-حمید احمدی، ریشه‌های بحران در خاورمیانه، تهران: موسسه کیهان، 1369.
2-همان
3- محمد اسماعیل خدادادی، شکل گیری انتفاضه ی فلسطین، زمینه‌ها و چرایی، فصلنامه دین و سیاست، شماره 1، پاییز 1383.
4- همان
5- الغنوشی، راشد، مساله فلسطین و ماهیت طرح صهیونیسم، ترجمه سید هادی خسرو شاهی، قم: فرانشیر، 1370
6- برای مطالعه بیشتر نگاه کنید به: بهیار مقدم، سید رازق، پایان نامه کارشنای ارشد "مطالعه مقایسه‌ای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و عربستان در قبال صلح خاورمیانه از 1991- 2001" دانشگاه امام صادق (ع)، 1385
7- مقاومت فلسطین پس از اشغال، مجید صفا تاج، سفیر اردهال، چاپ دوم، زمستان 1387، ص 163.
8-خسروشاهی، سید هادی، اسرائیل پایگاه امپریالیسم و حرکت‌های اسلامی فلسطین، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371
9- پیروزی 2006 حماس و چشم انداز آینده، عبدالله کرمی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1387، ص 63.
10- جنبش هیا فلسطین در:
http:// www.hawzah.net/fa/magart/130/6118/6453
11- عبدالله کرمی، پیروزی 2006 حماس و چشم انداز آینده، صص 96 تا 100.
12-منوچهر محمدی، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385، 258
13- جنبش‌های فلسطینی در:
http://www.hawzah.net/fa/magart/130/6118/64953
14- جنبش جهاد اسلامی فلسطین (سرزمین تاریخ و مقاومت) تهران: انتشارات جنبش جهاد اسلامی فلسطین، 1371
15- مرتضی شیرودی، فلسطین، انتفاضه و انقلاب اسلامی ایران، فصل نامه معرفت، شماره 54.
16- مجید صفاتاج، مقاومت فلسطین پس از اشغال، ص 152.
17- عزت الله ملاابراهیمی، فرهنگ معاصر فلسطین؛ شخصیتها و جنبشها، تهران، اندیشه سازان نو، 1382، ص 152.
18- زیاد ابوعمر، جنبشهای اسلامی در فلسطین، تترجمه هادی صبا، تهران، نشر سفیر، 1371، ص 78.
19-مرکز اطلاع رسانی فلسطین، سایت HTTP://WWW.palestine-info
20- محمد اسماعیل خدادادی، پیشین
21- زیاد ابوعمرو، پیشین، ص 1
22- جمیله کدیور، انتفاضه حماسه مقاومت فلسطین، تهران: اطلاعات، 1372، ص 160.

منبع مقاله :
حاتمی، محمد رضا، بحرانی، مرتضی؛ (1392)، دایرة المعارف جنبش‌های اسلامی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چاپ اول.