یکی از مهمترین مبانی طب سنتی و اسلامی، مزاج‌های چهارگانه و اخلاط اربعه می‌باشد. روش صحیح تغذیه در مکتب طب قدیم جایگاه مهمی داشت. تغذیه به مسأله مزاج ارتباط مستقیم دارد و معیار اصلی سلامتی و تندرستی است. شناخت مزاج‌ها و بهداشت جسم در روایات طبی اهل بیت (علیهم السلام) به صورت برجسته مطرح است. حضرت رضا (علیه السلام) در جای جای رساله ذهبیه به انواع مزاج‌ها و متعادل نگاه داشتن آن برای حفظ صحت جسم تأکید دارند. مناسب است به دو نمونه اشاره شود:
"بدان که قوّت نفس تابع مزاج‌های بدن آدمی است. و مزاج بدن نیز تحت تأثیر و شرایط جوّی است که با تغییر و تحوّل هوا در مکان‌های مختلف تغییر می‌یابد. هنگامی که هوا سرد یا گرم باشد، مزاج بدن‌ها نیز تغییر می‌کند و نمود این تغییر در صورت واضح و آشکار است؛ زیرا خداوند متعال بدن‌ها را بر پایه چهار طبع بنا نموده است: خون، بلغم، صفراء و سودا. دو تای آن‌ها گرم و دو تای دیگر سرد هستند. بین دو تای آن‌ها نیز تفاوتی وجود دارد؛ یکی گرم و خشک و دیگری گرم و تر، یکی سرد و خشک و دیگر سرد و تر.(1)"
نمونه دیگر را می‌توان در حدیث ذیل یافت. حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) می‌فرماید:
"طبایع چهارند؛ یکی بلغم که دشمنی است ستیزه‌جو و دیگر خون که بنده‌ایست و بسا که بنده آقایش را کشته، سوم باد که شاهی است که باید با او سازش کرد و دیگر مرّه است. هیهات، هیهات زمانی که چون بلرزد هرچه بر آنست بلرزاند.(2)"
روش زندگی و تغذیه در طب سنتی اسلامی برای حفظ سلامت مادران، پدران، کودکان و افراد کهنسال و باز گرداندن سلامتی به تن رنجور بیماران و دردمندان می‌باشد.(3)
اصول روش تغذیه در مکتب طب سنتی ایران بر یک جمله استوار است. بر هر فرد لازم است تغذیه‌ای مخصوص به خود براساس مشخصات فردی خویش داشته باشد.(4)

یک) ارکان چهارگانه

بدن انسان از چهار ماده اصلی به نام چهار رکن ساخته شده است که عبارتند از خاک، آب، هوا و آتش. قابل ذکر است این ارکان با آب و خاک و هوا و آتشی که در اطراف ما وجود دارد متفاوت است. هر کدام از این ارکان دارای کیفیت خاص خود می‌باشد. خاک، سرد و خشک، آب، سرد و تر، هوا، گرم و تر و آتش، گرم و خشک است. (جدول 1)

4 رکن	خاک	آب	هوا	آتش
کیفیت‌های اولیه	سرد و خشک	سرد و تر	گرم و تر	گرم و خشک

جدول 1- کیفیت‌های اولیه 4 رکن تشکیل دهنده جهان مادی و بدن انسان

دو) مزاج‌های چهارگانه

اگر بدن انسان از مقادیر متناسب خاک، آب، هوا و آتش ترکیب شده باشد، مزاج معتدل بوجود می‌آید و اگر یکی بر دیگری برتری داشته باشد مزاج‌های چهارگانه اصلی یعنی مزاج سوداوی، بلغمی، دموی و صفراوی ایجاد می‌شود که در جدول (2) رابطه هر مزاج با کیفیت مربوطه خلاصه گردیده است. در شخص سوداوی سردی و خشکی، در انسان بلغمی سردی و تری، در فرد دموی گرمی و تری و نهایتاً در شخص صفراوی گرمی و خشکی غلبه دارد. این کیفیات یعنی سردی، گرمی، تری و خشکی موجب بروز علایمی در فرد می‌گردند.

4 رکن	خاک	آب	هوا	آتش
کیفیت‌های اولیه	سرد و خشک	سرد و تر	گرم و تر	گرم و خشک
مزاج‌های اصلی	سوداوی	بلغمی	دموی	صفراوی

جدول 2- کیفیت‌های غالب در مزاج‌های مختلف

سه) نشانه مزاج‌های مختلف

در ذیل بعضی از علائم و نشانه‌های شایع مزاج‌های چهارگانه صفراوی، دموی، بلغمی و سوداوی مورد بررسی قرار گرفته است.

الف) صفراوی مزاج‌ها

این افراد دارای مزاج گرم و خشک می‌باشند. چهره این افراد و سفیدی چشم آنان کم یا زیاد به زردی می‌زند، دهان و بینی آنان خشک است و زبان آنان خشک و زبر و گاهی تلخ می‌شود. عطش آنان زیاد و اشتهایشان کم است. لاغر هستند و مطالب را سریع درک می‌کنند، سر آنها کلاه نمی‌رود. بیخوابی و سبک بودن خواب یکی از مشکلات آنان است. تحریک پذیر هستند و زود عصبانی و مضطرب می‌گردند. پوست آنان گرم و خشک و بی‌حالت است. دور چشم آنان به علت از دست دادن رطوبت گود می‌افتد. خارش پوست و وزوز گوش در آنها شایع است. سردرد بخصوص در هوای گرم و هنگام عصبانیت بعضی از آنها را آزار می‌دهد و گاهی دچار گزگز اندام‌ها می‌شوند. هنگام لمس، اندامهای آنها گرم است و از هوای خنک لذت می‌برند.
اولین ادرار صبحگاهی آنها پررنگ و گاهی سوزان است. گرمی و خشکی در این افراد در فصل تابستان شدت می‌یابد. افراد صفراوی مزاج در سن جوانی دچار بیشترین مشکلات در سلامتی خود می‌شوند و به خصوص بیشتر این مشکلات در فصل تابستان بروز می‌نماید.

ب) دموی مزاج‌ها

مزاج این افراد گرم و تر است و رنگ چهره آنان قرمز و پرخون می‌باشد. سر و اندامها سنگین بوده و معمولاً کسل هستند. خواب زیاد و احساس سنگینی دارند و در فصل بهار این حالت تشدید می‌شود. دهان دره، کش و قوس بدن و کشیدن دستها به اطراف جزء عادات آنان می‌باشد. این افراد معمولاً خوش اخلاق و اهل بگو بخند هستند و در دیگران ایجاد نشاط می‌نمایند. شجاع و فرمانبردار هستند ولی مطالب جدید را راحت درک نمی‌کنند و زود فراموش می‌کنند. مزه دهان آنان شیرین و پوست و زبان و چشم آنان قرمز است. خونریزی از نقاط مستعد مثل بینی و لثه در آنان شایع است. در محل فصد و حجامت احساس خارش دارند. در فصل بهار این علائم بیشتر دیده می‌شود.

ج) بلغمی مزاج‌ها

مزاج این افراد سرد و تر است. این افراد چهره سفید دارند، پوست آنان سرد و نرم و شفاف است ولی گاهی اوقات به علت رطوبت زیاد پوست آنان در ناحیه زیر چشم و زیر گلو دچار چین خوردگی می‌شود. آب دهان زیاد، تشنگی و عطش کم، نرم بودن گوشت اندام‌ها، تنبلی، آروغ ترش و ریفلاکس(5) از علائم دیگر افراد بلغمی می‌باشد. حرکات این افراد کند است و حوصله انسان از پر حوصلگی آنان سر می‌رود، آرام حرف می‌زنند و در راه رفتن معمولاً عقب می‌مانند و زود خسته می‌شوند. ماست و دوغ و سردیجات دشمن آنان می‌باشد. خوش خوابی، کند فهمی، افت حافظه، کم رنگی ادرار صبحگاهی و زبان نرم با پرزهای تحلیل رفته و گاهی پوشیده از بار سفید از علائم افراد این گروه می‌باشد. در فصل زمستان بیماری‌های بلغمی شدت پیدا می‌کند.

د) سوداوی مزاج‌ها

مزاج این افراد سرد و خشک است. چهره این افراد تیره است و پوستشان خشک و بی‌طراوت. سیاهی خون و غلظت آن هنگام حجامت از علائم دیگر آنان است. زیادی فکر و خیال و نگرانی نسبت به مطالبی که در اطرافشان می‌گذرد و خواب‌های آشفته و تیره و تار از مشکلات این افراد است. بعلت سرعت فکر، در بین این افراد شاعران و سیاستمداران بیشتری یافت می‌شود ولی در صورتی که روش زندگی و تغذیه این افراد تصحیح نشود مشکلات روحی روانی جدی برای آنها بروز می‌کند. افسردگی و گوشه‌گیری و کم جوشیدن با دیگران یکی دیگر از خصوصیات افراد سوداوی است. سوزش سر معده و زیر جناغ، گرفتگی در عضلات پشت ساق پا، گرفتگی در ناحیه گلو به صورت یک حلقه، اشتهای کاذب و خرده‌خواری، پر مویی و بروز لکه‌های تیره در پوست در این افراد شایع است. این افراد در فصل بهار از وضعیت تعادل بهتری برخوردار می‌شوند و در فصل پائیز بیماری‌هایشان شدت پیدا می‌کند.

چهار) مزاج فصل‌ها

فصل بهار گرم و تر است و بیماری‌های دموی در آن شدت می‌یابد و بهتر است در این فصل حجامت انجام شود. فصل تابستان گرم و خشک است و بیماری‌های صفراوی مانند بی‌خوابی در آن افزایش می‌یابد و استفاده از غذاهای سرد و تر مانند هندوانه و خیار مناسب است. فصل پائیز سرد و خشک و فصل زمستان سرد و تر است و درد مفاصل معمولاً در آن تشدید می‌شود. (جدول 3)

فصل	بهار	تابستان	پاییز	زمستان
کیفیت	گرم و تر	گرم و خشک	سرد و خشک	سرد و تر

جدول 3- کیفیت فصل‌های مختلف

پنج) مزاج دوره‌های سنّی و مزاج زن و مرد

تا 30 سالگی سن رشد است و مزاج گرم و تر می‌باشد. از 30 تا 40 سالگی سن جوانی یا شباب است و گرمی و خشکی بر بدن غلبه دارد. از 40 تا 60 سالگی را سن جا افتادگی یا کهولت گویند و مزاج آن سرد و خشک است، این افراد مستعد بیماری‌های سوداوی مانند بواسیر و واریس و اختلالات فکری هستند و بخصوص در فصل پائیز علائم آنان تشدید می‌شود. از 60 سال به بعد را سن پیری گویند که مزاج آن سرد و تر است و مستعد درد و ورم مفصلی هستند و در زمستان‌ها بیماری‌های آنها تشدید می‌یابد. مزاج زنان سردتر از مزاج مردها می‌باشد و به همین علت خانمها بیشتر دچار درد مفاصل می‌شوند. (جدول 4)

سن	رشد (30-0)	جوانی (40-30)	جاافتادگی (60-40)	پیری (00-60)
مزاج غالب	گرم و تر	گرم و خشک	سرد و خشک	سرد و تر

جدول4- مزاج افراد در سال‌های مختلف

شش) اخلاط چهارگانه

غذایی که می‌خوریم تحت تأثیر ترشحات دهان و معده و جویدن دندان‌ها و حرکات دستگاه گوارش به یک ماده شبیه به سوپ جو کیلوس معدی تبدیل می‌شود، سپس این ماده سوپ مانند توسط عروق ماساریقا به کبد رفته و آنجا نیز تحت اثر حرارت کبدی تبدیل به کیموس کبدی می‌شد. کیموس کبدی خود شامل چهار خلط به نام سودا، بلغم، دم و صفرا (جدول 5) می‌باشد. تعادل این اخلاط نقش بسیار مهمی در حفظ سلامتی انسان دارد. برای تعادل این اخلاط تغذیه صحیح لازم است و تکرار استفاده از غذاهای غیرمناسب، تعادل اخلاط و نهایتاً تعادل مزاج را برهم می‌ریزد و موجب بروز بیماری می‌گردد.

4 رکن	خاک	آب	هوا	آتش
کیفیت‌های اولیه	سرد و خشک	سرد و تر	گرم و تر	گرم و خشک
مزاج‌های اصلی	سوداوی	بلغمی	دموی	صفراوی
اخلاط	سودا	بلغم	دم	صفرا

جدول 5- اخلاط اربعه

نتیجه‌گیری

دانش طب در اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد. نظام طب اسلامی سامانه‌ای جامع و پویاست که در شرایط قدیم و جدید می‌تواند برای هر فردی خدمات پزشکی ارائه نماید. این سامانه که از رهنمودهای قرآن آغاز شد با طب النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) استمرار یافت و از طریق احادیث طبی اهل بیت (علیهم السلام) به سامان رسید. در میراث اسلامی رهنمودها و آموزه‌ها فراوانی جهت تأمین، حفظ و ارتقاء سلامت انسان وجود دارد. در دوران تمدن طلایی اسلام، نظام جامع پزشکی شامل اصول پیش‌گیری، نسخه‌های درمانگرانه، بیان خواص گیاهان، بیان فلسفه احکام، اندام‌شناسی، روان‌شناسی بیمار، انجام جراحی‌های فراوان، ایجاد مراکز داروشناسی، راه‌اندازی بیمارستان‌های تخصصی و عرضه خدمات پزشکی ارائه شده است.
طب ایرانی- اسلامی از جمله سامانه‌های طب سنتی است که در کنار نظام‌های طبی سایر ملل هویتی مستقل یافت. طب سنتی، چه به صورت شفاهی و چه به شکل مکتوب، در قالب صدها کتاب و رساله به کمال رسید. این مجموعه امروز در اختیار بشر قرار گرفته است. گفتنی اینکه طب سنتی و اسلامی از جهات مختلف با پزشکی جدید تفاوت‌هایی دارد.
یکی از متون گران سنگ طبی، رساله ذهبیه یا زرین نامه رضوی است که از حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) به یادگار مانده است. این رساله در باب تندرستی و رعایت صحت بدن خطاب به مأمون نگاشته شده و به شکلی کاملاً تخصصی و دقیق ابلاغ گردیده است. امروزه نسخه‌های متعددی از این رساله شریفه در اختیار ماست که مهمترین آن روایتی است که علامه مجلسی در جلد 59 بحارالانوار عرضه داشته است.

پی‌نوشت‌ها:

1- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص338.
2- صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج2، ص79؛ صدوق، علل الشرائع، ج1، ص106؛ مجلسی، بحارالانوار، ج58، ص295.
3- ناصری، دهکده سلامتی، ص59-52.
4- ابن سینا، قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، ص51؛ جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ص122؛ اخوینی، هدایةالمتعلمین فی الطب، ص18.
5- بازگشت مواد و اسید از معده به مری.

منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (4) - بهداشت غذا و تغذیه، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام)، چاپ اول.