جایگاه دل و قلب از منظر عارفان مسلمان
 

چکیده
«خدا» بین انسان و «دل انسان» که همان حقیقت انسان است، یعنی بین خودش و خودش حائل مى‌شود، و از خودش به خودش نزدیک‌تر است. خداوند می‌فرماید: «أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ»[1]؛ خدا در میان شخص و قلب او حائل مى‌شود (و از اسرار درونى همه آگاه است). عرفاى اسلامى روى «قلب» و ادراکات آن تکیه فراوان دارند. نزد یک عارف مسلمان و محقق عاشق «دل‌آگاه» جایگاهی بسیار برتر از عقل فلسفى دارد تا جایی که عرفا، عقل استدلالی را با چشم تحقیر مى‌نگرند و راز معرفت را در قلمرو قلب که سر‌و‌کارش با کشف‌و‌شهود است، و نه با تجربه و برهان‌؛ یعنی آن سوى راه عقل مى‌جویند. «دل» یک لطیفۀ معنوى است و حقیقت انسانیت هم همان است. این همان چیزى است که شاعران عارف مسلک، مانند حافظ(ره) و عطار(ره) از آن تعبیر به «جام جم» یا «جام جهان‌بین» مى‌کنند؛ چیزی که در آن همه چیز، چنان‌که هست، جلوه دارد و لطف و صفاى آن، هر حقیقت را چنان که هست منعکس مى‌کند. ارزش و اهمیت قلب و دل در عرفان، زمانی خود را جلوه‌گر می‌نماید که متوجه بشویم عرفان مصطلح عبارت است از منصرف ساختن ذهن از ما سوى اللَّه و توجه کامل به ذات حق براى تابش نور حق بر قلب. پس، مراقبت از دل و قلب به خاطر اینکه «محل نزول نور حق» است و اینکه خداوند بین ما و قلب ما حائل می‌شود و «دل‌های عاشقان» او جام‌های شراب ربوبیست، می‌تواند به عنوان رکنی استوار در سلوک روحانی و ابزاری برای ادراک حقیقت وجود مطرح شود که نباید از آن غفلت کرد. در این مقاله به جایگاه دل و قلب از منظر عارفان مسلمان می‌پردازم.

تعداد کلمات 1340/ تخمین زمان مطالعه 7 دقیقه

مراد عرفا از قلب که این همه اوصاف معنوى و عناوین عالى و قواى غیر عادى برایش قائل شده‌اند، نه نفس، روح و عقل به معناى متداول است، و نه آن اندام بدنى و به اصطلاح قلب جسمانى که گفته شد در سمت چپ بدن قرار دارد، بلکه همچنان‌که این جماعت خود تصریح کرده‌اند، منظور از آن جوهر نورانى غیر مادّى و به تعبیرى دیگر، لطیفه ربّانى روحانى است که به این قلب جسمانى تعلّق دارد؛ مانند تعلّق اعراض به اجسام و اوصاف به موصوفات، و آن حقیقت انسان است. و به عقیده آن‌ها، مراد از قلب که در کتاب و سنّت آمده است، همین معنى است‌. (جهانگیری، محسن، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، 1375ش، ص226.
 

صاحب دل چهار کس‌اند: زاهد است دل او به شوق خسته؛ خائف است دل او با شک شسته؛ مرید است دل او به خدمت کمر بسته؛ محب است دل وى به حضرت پیوسته. به داود پیامبر وحى آمد که: یا داود! خانه که میدان مواصلت ما را شاید (شایسته است) پاک کن و از غیر ما با ما پرداز. داود گفت: خداوندا! و آن کدام خانه است که جلال و عظمت تو را شاید؟! گفت: دل بنده مؤمن، هر کجا خرمن سوخته را بینى در راه جست‌و‌جوى ما که با سوز عشق ما را می‌جوید آنجاش نشان ده، که خرگاه قدس ما جز به فناء دل‌سوختگان نزنند، دل بنده مؤمن خزینه بازار ما است، منزل‌گاه اطلاع ماست، محراب وصال ماست، خیمه اشتیاق ماست، مستقر کلام ماست، گنج خانه اسرار ماست، معدن دیدار ماست، هر چیزى که بسوزند، بى‌قیمت گردد و دل که بسوزد، قیمت گیرد. حضرت مصطفى(ص) فرمود: دل‌هاى عاشقان امت، جام‌هاى شراب مهر ربوبیت است؛ هر دل که از مکوّنات صافى‌تر و بر مؤمنان رحیم‌تر، آن دل به حضرت عزت عزیزتر، زینهار تا عزیز دارى و روى وى از کدورات هوا و شهوت نگاه‌دارى، که آن لطیفه است ربّانى و نظرگاه سبحانى. (‌میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف‌الأسرار و عدة‌الأبرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، 1371ش، ج4، ص37، با اندکی تصرّف)
 

منابع:

1- طباطبائی، موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ یازدهم، 1378ش.
2 - امین (بانوی اصفهانی)، سیده‌نصرت، مخزن‌العرفان در تفسیر قرآن، ایران، تهران، نهضت زنان مسلمان، چاپ اول، 1361ش.
3 - جهانگیری، محسن، محی‌الدین ابن‌عربی چهره برجسته عرفان اسلامی، ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1375ش.
4 - غزالی، خدیو جم، کیمیای سعادت، ایران، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ یازدهم، 1383ش.
5 – شیرازی (بابا رکنا)، مسعود‌بن‌عبدالله، نصوص الخصوص فی ترجمة الفصوص، ایران، تهران، مؤسسه مطالعاتی دانشگاه مک گیل، چاپ اوّل، 1359ش.
6 - میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف‌الأسرار و عدة‌الأبرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371ش.

پی نوشت:
[1]. انفال: 24.