پیش‌گیری از مواد مخدر یکی از برنامه‌هایی بود که در ابتدای مبارزه با مواد مخدر به آن توجه چندانی نشد
چکیده
در تقسیم‌بندی وظایف، ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد، پس از مبارزه با عرضۀ مواد و درمان معتادان پیش‌گیری را در مرحلۀ سوم در دستور کار خود قرار داد. مرحلۀ سوم برنامه‌های ستاد، برنامه‌های آموزشی و پیش‌گیرانه بود. این برنامه‌ها به طور بسیار وسیعی طرح‌ریزی شده بود و از کلیۀ امکانات ملی و مملکتی برای آموزش افراد و بالا بردن سطح معلومات‌شان استفاده می شد تا از بروز پدیدۀ اعتیاد در جامعه جلوگیری شود.
تعداد کلمات 2617/ تخمین زمان مطالعه 13 دقیقه
در تقسیم‌بندی وظایف، ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد، پس از مبارزه با عرضۀ مواد و درمان معتادان پیش‌گیری را در مرحلۀ سوم در دستور کار خود قرار داد. مرحلۀ سوم برنامه‌های ستاد، برنامه‌های آموزشی و پیش‌گیرانه بود. این برنامه‌ها به طور بسیار وسیعی طرح‌ریزی شده بود و از کلیۀ امکانات ملی و مملکتی برای آموزش افراد و بالا بردن سطح معلومات‌شان استفاده می شد تا از بروز پدیدۀ اعتیاد در جامعه جلوگیری شود.
تعداد کلمات 2617/ تخمین زمان مطالعه 13 دقیقه
در تقسیم‌بندی وظایف، ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد، پس از مبارزه با عرضۀ مواد و درمان معتادان پیش‌گیری را در مرحلۀ سوم در دستور کار خود قرار داد. در این خصوص، سرپرست ستاد اظهار کرد: «مرحلۀ سوم برنامه‌های ستاد، برنامه‌های آموزشی و پیش‌گیرانه است. این برنامه‌ها نیز به طور بسیار وسیعی طرح‌ریزی شده است و از کلیۀ امکانات ملی و مملکتی برای آموزش افراد و بالا بردن سطح معلومات‌شان استفاده می‌شود تا از بروز پدیدۀ اعتیاد در جامعه جلوگیری شود» (روزنامۀ اطلاعات، 15/6/1359). در سمیناری که به منظور بررسی علل روانی و اجتماعی اعتیاد در ایران برگزار شد، آقای سیدحسین فخر موفقیت در امر مبارزه با اعتیاد را مشروط به اصلاحات اجتماعی دانست و اظهار داشت: «برای رفع مشکل باید از یک طرف عرضۀ مواد مخدر را قطع کرد و از طرف دیگر تقاضا را از بین برد. برای این که زمینۀ این عرضه و تقاضا از بین برود، باید اصلاحات اجتماعی بهبود یابد و به خصوص در آموزش بهداشت باید روی بهداشت روانی تأکید شود.» وی هم‌چنین در زمینۀ پیش‌گیری گفت: «یکی از مسائل مهمی که مسئولان هم به آن توجه کرده و آن را در دستور کار خود قرار داده‌اند، مسئلۀ آموزش و پیش‌گیری است که در این رابطه باید از نظر فرهنگی، جامعه به حدی برسد که بتواند زمینه‌های اعتیاد را از نظر فرهنگی و اجتماعی از بین برد. در زمینۀ آموزش و پیش‌گیری که بعد از مراحل مبارزه با عرضه و درمان اعتیاد مطرح می‌شود هنوز اقدامات مؤثری نشده است.» وی با اشاره به عدم همکاری رادیو و تلویزیون گفت: «ما تعداد زیادی در حدود 500/000 پوستر پخش کردیم و چون این مسئله یک مسئلۀ حیاتی عمومی است، برنامه‌هایی داشته‌ایم که افرادی بیایند و مسائل را در رادیو و تلویزیون تشریح کنند که متأسفانه این کار انجام نشده است» (روزنامۀ کیهان، 21/10/11359). شایان توجه است که مسئلۀ عدم تمایل مدیریت تلویزیون به طرح معضل اعتیاد، سنتی است که از آن تاریخ تا امروز، از مشکلات جدی مدیریت اعتیاد محسوب می‌شود.
درمان و بازپروری
درمان، یکی از اقداماتی است که رویکرد کاهش تقاضا را در پی دارد و فعالیت‌های حداقلی پزشکی برای ترک اعتیاد و نیز برنامه‌های درمانی بنیادی (برای جدایی روح و روان معتاد از اعتیاد) را در بر می‌گیرد. در میان اقدامات درمانی، تنها اقداماتی مؤثر واقع می‌شوند که اعتیاد را یک بیماری مزمن بدانند (وزیریان، 151:1382). پس از پیروزی انقلاب کم‌و‌بیش از درمان معتادان سخن به میان می‌آمد، ولی هنوز هیچ برنامه‌ریزی منسجمی برای آن وجود نداشت. در تهران، دو مرکز درمانی، بیماران معتاد را برای درمان می‌پذیرفت. در خرداد 1358 سخن‌گوی وقت وزارت بهداری و بهزیستی اعلام کرد: «به منظور تسریع در بستری کردن معتادان به مواد مخدر، تعداد تخت‌های بعضی از مراکز درمانی افزایش یافته است.» وی افزود: «هم‌اکنون دو مرکز روان‌پزشکی اسماعیلی واقع در خیابان انقلاب، اول خیابان جمال‌زاده، و هدایت، واقع در پیچ شمیران، خیابان هدایت، آماده پذیرش و بستری کردن معتادان هستند. آن‌ها می‌توانند جهت پذیرش، با همراه داشتن شش قطعه عکس و دو برگ فتوکپی شناسنامه به این مراکز مراجعه کنند» (روزنامۀ جمهوری اسلامی، 22/3/1358).
رهبر انقلاب نیز طی سخنرانی‌هایش گاهی تلویحاً به درمان معتادان اشاره می‌کرد. یکی از این موارد سخنرانی ایشان در تیرماه 58 در شهر قم، در جمع کارکنان سازمان مبارزه با اعتیاد بود: «آن‌هایی که معتاد هستند باید آن‌ها را در مراکزی، از اعتیاد بیرون بیاورند ... اگر آقایان، یک برنامه‌ای دارند و آن برنامه موافق با مصالح است و موافق با همین قضیه است که برای جلوگیری از اعتیاد و برای این که معتادان را معالجه بکنند، بسیار امر صحیحی است» (محمدی، 31:1382).
رهبر انقلاب نیز طی سخنرانی‌هایش گاهی تلویحاً به درمان معتادان اشاره می‌کرد. یکی از این موارد سخنرانی ایشان در تیرماه 58 در شهر قم، در جمع کارکنان سازمان مبارزه با اعتیاد بود: «آن‌هایی که معتاد هستند باید آن‌ها را در مراکزی، از اعتیاد بیرون بیاورند ... اگر آقایان، یک برنامه‌ای دارند و آن برنامه موافق با مصالح است و موافق با همین قضیه است که برای جلوگیری از اعتیاد و برای این که معتادان را معالجه بکنند، بسیار امر صحیحی است» (محمدی، 31:1382).
برنامه‌های درمان در ستاد هماهنگی
به موجب مادۀ 2 مصوبه تشکیل ستاد هماهنگی مبارزه با اعتیاد، درمان معتادان و هماهنگ کردن سازمان‌های مختلف ذی‌ربط در این زمینه، از وظایف ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد بود، اما تا تصویب لایحۀ «تشدید مجازات مجرمین مواد مخدر و اقدامات تأمینی و درمانی به منظور مداوا و اشتغال به کار معتادان» در تاریخ 19/3/1359، این ستاد اقدام مؤثری در این زمینه نکرد. قبل از تصویب این لایحه، شاید بتوان اولین اقدام در زمینۀ درمان را تصویب قانونی جهت خرید تریاک مورد نیاز معتادان از کشور هند، در شورای انقلاب دانست، که پیش‌تر اشاره شد. اما جدی‌ترین میزان توجه به مسئلۀ درمان، مربوط به لایحۀ تشدید مجازات است. در مادۀ 19 این لایحۀ آمده بود: «دولت مکلف است مراکز مجهزی برای نگه‌داری و مداوای مجرمین معتاد به وجود آورد و در مراکز مذکور کارگاه‌های صنعتی و مزارع کشاورزی و غیره به منظور اشتغال معتادین به کار و آشنایی آنان به حرفۀ تخصصی و امکان اشتغال و تحصیل درآمد پس از خروج از زندان ایجاد نماید.» در این ماده، معتاد، مجرم تلقی شده و محل درمان و بازپروری او را زندان دانسته‌اند، ولی در عین حال در مادۀ 20 این لایحه به معتادان شش ماه فرصت داده شده است تا اعتیاد خود را ترک کنند. مادۀ 20 مقرر می‌داشت: «به کلیۀ اشخاص معتاد به استعمال مواد مخدر از تاریخ تصویب این قانون شش ماه مهلت داده می‌شود که به منظور معالجۀ خود به درمانگاه‌ها یا بیمارستان‌هایی که وزارت بهداری تعیین خواهد کرد مراجعه نمایند، در غیر این صورت پس از انقضای مدت مذکور تعقیب و مجازات خواهند شد.» این مادۀ قانونی باعث شد تا شش ماه پس از تصویب لایحۀ تشدید مجازات، وزارت بهداری و بهزیستی به استناد آن، همۀ فعالیت‌های درمانی خود را متوقف کند. در همین مقطع، در لایحۀ قانونی مربوط به تأمین اعتبار مبارزه با اعتیاد و درمان معتادان مبلغ 5 میلیارد ریال اعتبار در نظر گرفته شد تا برای درمان معتادان مصرف شود.
روز بعد از تصویب این لایحه، دکتر موسی زرگر وزیر بهداری و بهزیستی در پایان جلسۀ مشترک شورای انقلاب و هیئت دولت، طی مصاحبه‌ای اعلام کرد: «با درخواست 500 میلیون تومان بودجه برای یک طرح ضربتی درمان معتادان موافقت شد و قرار است لایحۀ آن تنظیم شود. وی افزود سه هزار تخت بیمارستانی در سراسر کشور برای بستری کردن معتادان ایجاد خواهد شد» (روزنامۀ اطلاعات، 20/3/1359). براساس مصوبۀ شورای انقلاب، به سازمان برنامه و بودجه اجازه داده شد که این مبلغ را از محل اعتبار طرح‌های عمرانی قانون بودجه کسر و به اعتبار دولت اضافه کند. طبق این مصوبه، این بودجه در اختیار وزارت بهداری و بهزیستی گذارده شد تا براساس آیین‌نامۀ مصوب شورای انقلاب، این اعتبار هزینه گردد. حدود سه ماه بعد نیز سرپرست ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد اعلام کرد که بودجۀ فوق از طرف وزارت بهداری در اختیار این ستاد قرار گرفته است (روزنامۀ اطلاعات، 15/6/1359).
روز بعد از تصویب این لایحه، دکتر موسی زرگر وزیر بهداری و بهزیستی در پایان جلسۀ مشترک شورای انقلاب و هیئت دولت، طی مصاحبه‌ای اعلام کرد: «با درخواست 500 میلیون تومان بودجه برای یک طرح ضربتی درمان معتادان موافقت شد و قرار است لایحۀ آن تنظیم شود. وی افزود سه هزار تخت بیمارستانی در سراسر کشور برای بستری کردن معتادان ایجاد خواهد شد» (روزنامۀ اطلاعات، 20/3/1359). براساس مصوبۀ شورای انقلاب، به سازمان برنامه و بودجه اجازه داده شد که این مبلغ را از محل اعتبار طرح‌های عمرانی قانون بودجه کسر و به اعتبار دولت اضافه کند. طبق این مصوبه، این بودجه در اختیار وزارت بهداری و بهزیستی گذارده شد تا براساس آیین‌نامۀ مصوب شورای انقلاب، این اعتبار هزینه گردد. حدود سه ماه بعد نیز سرپرست ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد اعلام کرد که بودجۀ فوق از طرف وزارت بهداری در اختیار این ستاد قرار گرفته است (روزنامۀ اطلاعات، 15/6/1359).
بیشتر بخوانید: برنامه‌های کاهش زیان اثرات اعتیاد
سرپرست ستاد، آقای سیدحسین فخر در مورد درمان معتادان در مصاحبه‌ای گفت: «برای درمان معتادان دو روش پیشنهاد شده است؛ یکی به روش سرپایی و یکی بستری کردن. آن کسانی که از نظر بدنی سالم هستند و اعتیادشان خفیف است و سن آن‌ها کم است، به طور سرپایی درمان می‌شوند، زیرا درمان سرپایی هم سرعتش زیادتر و هم خرجش کم‌تر است و ضمناً فرد برای ترک اعتیاد مجبور نیست که ترک شغل بکند و مرخصی بگیرد و از خانواده‌اش دور شود، بلکه صبح و عصر می‌رود داروی ترک اعتیاد را می‌خورد و بعد از ده تا پانزده روز اعتیادش برطرف می‌شود. برای آن‌ها که سنشان بالا است و مشکلات بدنی و بیماری جسمی دارند و درجۀ اعتیادشان بالا است و یا اعتیاد مخلوط دارند، یعنی مثلاً هم مشروب می‌خورند و هم از مواد افیونی و قرص‌های روان‌گردان استفاده می‌کنند، برای درمان این قبیل افراد پیشنهاد کردیم بستری شوند و در تمام مراکز استان و شهرستان‌های بزرگ مراکز بستری آماده شده است که معتادان به خوبی می‌توانند از این درمانگاه‌ها استفاده کنند و ظرف دو تا سه هفته درمان شوند» (روزنامۀ اطلاعات، 15/6/1359).
بر اساس برخی گزارش‌ها به منظور اجرای لایحۀ تشدید مجازات مرتکبین مواد مخدر، و مطابق اظهارات دبیر ستاد هماهنگی کمیته‌های مبارزه با اعتیاد استان‌ها و شهرستان‌ها، از طریق درمانگاه‌های بازگیری معتادان به تریاک و مشتقات آن، با استفاده از قرص تریاک و محلول متادون توانستند 154.389 نفر از افراد غیر سهمیه‌گیر را بازگیری کنند (شورای هماهنگی پیش‌گیری و درمان اعتیاد، 1377). به‌رغم تمهیدات فوق در قانون مصوب شورای انقلاب پیش‌بینی شده بود که وزارت بهداری و سازمان بهزیستی، امکانات لازم برای درمان و بازپروری معتادان را فراهم سازند، اما با توجه به تعداد معتادان و امکانات و شرایط زمان این امر کاملاً غیر عملی بود (مهریار، 22:1376). ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد خطاب به پزشکان و داروخانه‌ها اعلام کرد که از تاریخ 16 شهریور داروهای کدئین و دیونین در داروخانه‌ها توزیع نخواهد شد؛ لذا متقاضیان ترک اعتیاد می‌بایست به مراکز درمانی رایگان ستاد مراجعه نمایند (روزنامۀ جمهوری اسلامی، 18/6/1359). از مجموع اظهارات مدیران مرتبط با درمان چنین استنباط می‌شود که از دیدگاه آنان درمان اعتیاد با یک بار اقدام درمانی نتیجه خواهد داد و به عبارتی آنان اعتیاد را به عنوان یک بیماری مزمن عودکننده، مورد توجه قرار نمی‌دادند. از نکات حائز اهمیت دیگر در این دوره، تأکید بر ارائۀ خدمات رایگان درمانی به معتادان است. در واقع، این تمایل عمدتاً متأثر از آن بود که مدیران، فقر معتادان را مانع درمان آن‌ها می‌دانستند. این تصور هنوز هم پس از سال‌ها سیاست‌های مبارزه با اعتیاد را در کشور تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
ایجاد مراکز درمانی
از جمله فعالیت‌های این دوره در درمان معتادان، ایجاد مراکز درمانی برای درمان معتادان بود. در ادامه، به برخی از مهم‌ترین فعالیت‌ها در زمینۀ تأسیس و تقویت مراکز درمانی در این دوره، اشاره شده است:
1. در تهران مراکز درمانی متعددی به درمان معتادان اختصاص داده شد. در پی تعیین مهلت شش‌ماهه برای درمان، وزارت بهداری و بهزیستی اعلام کرد که 30 مرکز درمان معتادان آمادۀ پذیرش افراد است (روزنامۀ جمهوری اسلامی، 10/6/1359). البته، آمارهای ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد در مورد تعداد مراکز درمانی متفاوت بود. در تهران ابتدا از طرف ستاد مرکزی هماهنگی اعلام شد که 43 پلی‌کلینیک و بیمارستان و درمانگاه ترک اعتیاد به این کار اختصاص یافته است، اما دو ماه بعد، اعلام شد که مراکز ترک اعتیاد در تهران و حومه 20 واحد است (روزنامۀ اطلاعات، 15/8/1359).
جالب توجه است که حتی در حال حاضر نیز این تعداد مراکز درمانی اعتیاد در تهران وجود ندارد. البته، شواهدی نیز مبنی بر عدم فعال بودن مراکز درمان اعلام‌شده در آن مقطع وجود دارد؛ از آن جمله دکتر فخر در سمینار بررسی مسائل ترک و درمان معتادان در مورد اقدامات لازم پزشکی گفت: «ما از همان ابتدا تعدادی از بیمارستان‌ها و مراکز درمانی را برای معالجۀ معتادان تهیه و پیش‌بینی کردیم و تنها در تهران حدود 1400 تخت برای بستری کردن بیماران آماده کردیم، ولی بعد متوجه شدیم که تعداد مراجعان کم‌تر است و مجبور شدیم که تعدادی از آن‌ها را کم کنیم تا اینکه بالاخره در دورۀ آخر، 14 درمانگاه برای ترک اعتیاد و بستری کردن معتادان داشتیم (روزنامۀ کیهان، 23/10/1359).
2. طرح درمان معتادان منحصراً در تهران اجرا نشد، بلکه هم‌زمان در شهرستان‌ها نیز به اجرا درآمد. به کمک کمیتۀ بهداشت و درمان جهاد سازندگی و سپاه پاسداران تایباد، «چایخانۀ سنتی و اردوگاه ناصرخسرو» در مرز «دوغارون» که در زمان شاه با صرف هزینه ده‌ها میلیون ریال احداث شده بود به بیمارستان معتادان تبدیل شد (روزنامۀ انقلاب اسلامی، 8/8/1359). در سنندج نیز اعلام شد که 900 معتاد درمان شدند. مسئول ستاد مبارزه با مواد مخدر سنندج در گفت‌وگویی اظهار داشت: «علاوه بر پرداخت مستمری به خانواده‌های زندانیان، بیش از 1 میلیون ریال نیز به این خانواده‌ها کمک شده است» (روزنامۀ اطلاعات، 3/10/1359).
3. خارج از برنامۀ ستاد مرکزی هماهنگی، بعضی از نهادها و سازمان‌ها به طور خودجوش برنامه‌هایی را به درمان معتادان اختصاص دادند؛ از جمله جهادسازندگی شمیران، بانوان معتاد را به منظور ترک اعتیاد بیست روز در محلی به نام «خانۀ امید» بستری می‌کرد. هم‌چنین زنانی که فرزندان معتاد داشتند، می‌توانستند فرزندان خود را نیز برای ترک در این مرکز بستری کنند (روزنامۀ انقلاب اسلامی، 1/3/1359). افزون بر این، انجمن اسلامی شرق تهران با تصرف میدان اسب‌دوانی فرح‌آباد، صدها نفر از افراد معتاد را برای ترک اعتیاد به این محل منتقل کرد. به گفتۀ مسئول انجمن اسلامی، این محل گنجایش و امکانات فراوانی برای اسکان و درمان معتادان داشته و به همین دلیل در وهلۀ اول تعداد زیادی معتاد به این محل انتقال داده شدند، ولی از آن‌جا که دولت و سایر ارگان‌های انقلابی هیچ نوع کمکی به آن‌ها نکردند، تنها توانستند تعداد کمی را در این محل نگه دارند (روزنامۀ انقلاب اسلامی، 10/3/1359).
4. به غیر از فعالیت‌های وزارت بهداری، رسمی‌ترین اقدام از نظر ایجاد مراکز درمانی، مربوط به مجتمع تخت جمشید و بیمارستان کمیل بود. مجتمع تخت جمشید مجموعه‌ای رفاهی (شامل: هتل هما، هتل پرسپولیس، چای‌خانه نقش رستم و کوی سران) بود که در نزدیکی شیراز قرار داشت و به پیشنهاد هواپیمایی ملی ایران (هما) و موافقت آقای خلخالی برای معالجۀ معتادان در نظر گرفته شده بود. اما، در عمل این مجتمع به دلیل مشکلات اداری و عدم اتخاذ تصمیم جدی در مورد آن، بهره‌برداری نشد. یکی دیگر از مراکز درمانی، بیمارستان کمیل بود که در محل کاباره «شکوفه نو» سابق دایر شد، و عده‌ای از نیکوکاران محل آن را اداره می‌کردند. روند درمان در این بیمارستان چنین بود: درمان اول رایگان بود و پس از خاتمه، بیماران برای کنترل در دو ماه اول، هر هفته یک‌بار و در دو ماه دوم، هر ده روز یک‌بار و در دو ماه سوم هر پانزده روز یک‌بار مراجعه می‌کردند. بیمار پس از مرخص شدن از بیمارستان، برای اشتغال به کار به سازمان جهادسازندگی معرفی می‌شد. در صورتی که در شش ماه پیگیری، بیمار مجدداً مبتلا می‌شد، به محلی مثل زندان قزل حصار که برای کار اجباری در نظر گرفته شده بود، معرفی می‌گردید (روزنامۀ اطلاعات، 24/4/1359).
1. در تهران مراکز درمانی متعددی به درمان معتادان اختصاص داده شد. در پی تعیین مهلت شش‌ماهه برای درمان، وزارت بهداری و بهزیستی اعلام کرد که 30 مرکز درمان معتادان آمادۀ پذیرش افراد است (روزنامۀ جمهوری اسلامی، 10/6/1359). البته، آمارهای ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد در مورد تعداد مراکز درمانی متفاوت بود. در تهران ابتدا از طرف ستاد مرکزی هماهنگی اعلام شد که 43 پلی‌کلینیک و بیمارستان و درمانگاه ترک اعتیاد به این کار اختصاص یافته است، اما دو ماه بعد، اعلام شد که مراکز ترک اعتیاد در تهران و حومه 20 واحد است (روزنامۀ اطلاعات، 15/8/1359).
جالب توجه است که حتی در حال حاضر نیز این تعداد مراکز درمانی اعتیاد در تهران وجود ندارد. البته، شواهدی نیز مبنی بر عدم فعال بودن مراکز درمان اعلام‌شده در آن مقطع وجود دارد؛ از آن جمله دکتر فخر در سمینار بررسی مسائل ترک و درمان معتادان در مورد اقدامات لازم پزشکی گفت: «ما از همان ابتدا تعدادی از بیمارستان‌ها و مراکز درمانی را برای معالجۀ معتادان تهیه و پیش‌بینی کردیم و تنها در تهران حدود 1400 تخت برای بستری کردن بیماران آماده کردیم، ولی بعد متوجه شدیم که تعداد مراجعان کم‌تر است و مجبور شدیم که تعدادی از آن‌ها را کم کنیم تا اینکه بالاخره در دورۀ آخر، 14 درمانگاه برای ترک اعتیاد و بستری کردن معتادان داشتیم (روزنامۀ کیهان، 23/10/1359).
2. طرح درمان معتادان منحصراً در تهران اجرا نشد، بلکه هم‌زمان در شهرستان‌ها نیز به اجرا درآمد. به کمک کمیتۀ بهداشت و درمان جهاد سازندگی و سپاه پاسداران تایباد، «چایخانۀ سنتی و اردوگاه ناصرخسرو» در مرز «دوغارون» که در زمان شاه با صرف هزینه ده‌ها میلیون ریال احداث شده بود به بیمارستان معتادان تبدیل شد (روزنامۀ انقلاب اسلامی، 8/8/1359). در سنندج نیز اعلام شد که 900 معتاد درمان شدند. مسئول ستاد مبارزه با مواد مخدر سنندج در گفت‌وگویی اظهار داشت: «علاوه بر پرداخت مستمری به خانواده‌های زندانیان، بیش از 1 میلیون ریال نیز به این خانواده‌ها کمک شده است» (روزنامۀ اطلاعات، 3/10/1359).
3. خارج از برنامۀ ستاد مرکزی هماهنگی، بعضی از نهادها و سازمان‌ها به طور خودجوش برنامه‌هایی را به درمان معتادان اختصاص دادند؛ از جمله جهادسازندگی شمیران، بانوان معتاد را به منظور ترک اعتیاد بیست روز در محلی به نام «خانۀ امید» بستری می‌کرد. هم‌چنین زنانی که فرزندان معتاد داشتند، می‌توانستند فرزندان خود را نیز برای ترک در این مرکز بستری کنند (روزنامۀ انقلاب اسلامی، 1/3/1359). افزون بر این، انجمن اسلامی شرق تهران با تصرف میدان اسب‌دوانی فرح‌آباد، صدها نفر از افراد معتاد را برای ترک اعتیاد به این محل منتقل کرد. به گفتۀ مسئول انجمن اسلامی، این محل گنجایش و امکانات فراوانی برای اسکان و درمان معتادان داشته و به همین دلیل در وهلۀ اول تعداد زیادی معتاد به این محل انتقال داده شدند، ولی از آن‌جا که دولت و سایر ارگان‌های انقلابی هیچ نوع کمکی به آن‌ها نکردند، تنها توانستند تعداد کمی را در این محل نگه دارند (روزنامۀ انقلاب اسلامی، 10/3/1359).
4. به غیر از فعالیت‌های وزارت بهداری، رسمی‌ترین اقدام از نظر ایجاد مراکز درمانی، مربوط به مجتمع تخت جمشید و بیمارستان کمیل بود. مجتمع تخت جمشید مجموعه‌ای رفاهی (شامل: هتل هما، هتل پرسپولیس، چای‌خانه نقش رستم و کوی سران) بود که در نزدیکی شیراز قرار داشت و به پیشنهاد هواپیمایی ملی ایران (هما) و موافقت آقای خلخالی برای معالجۀ معتادان در نظر گرفته شده بود. اما، در عمل این مجتمع به دلیل مشکلات اداری و عدم اتخاذ تصمیم جدی در مورد آن، بهره‌برداری نشد. یکی دیگر از مراکز درمانی، بیمارستان کمیل بود که در محل کاباره «شکوفه نو» سابق دایر شد، و عده‌ای از نیکوکاران محل آن را اداره می‌کردند. روند درمان در این بیمارستان چنین بود: درمان اول رایگان بود و پس از خاتمه، بیماران برای کنترل در دو ماه اول، هر هفته یک‌بار و در دو ماه دوم، هر ده روز یک‌بار و در دو ماه سوم هر پانزده روز یک‌بار مراجعه می‌کردند. بیمار پس از مرخص شدن از بیمارستان، برای اشتغال به کار به سازمان جهادسازندگی معرفی می‌شد. در صورتی که در شش ماه پیگیری، بیمار مجدداً مبتلا می‌شد، به محلی مثل زندان قزل حصار که برای کار اجباری در نظر گرفته شده بود، معرفی می‌گردید (روزنامۀ اطلاعات، 24/4/1359).
درمان معتادان سهمیه‌گیر
آیت‌الله خلخالی به منظور درمان سهمیه‌بگیران اعلام کرد که سهمیۀ معتادان قطع شده است. او در توضیح این مطلب افزود: «از آن‌جا که اکثر معتادانی که کارت سهمیۀ تریاک دارند، به نوعی قاچاق فروش هستند، لذا از نظر من این‌گونه کوپن‌ها باطل است و دستور داده شده است که سهمیۀ تریاک آن‌ها قطع شود.» آیت‌الله خلخالی در مورد اینکه در میان افرادی که کارت سهمیۀ تریاک دارند، کسانی پیدا می‌شوند که واقعاً معتادند و به علت کهولت سن در صورت قطع تریاک، امکان مرگ آن‌ها می‌رود، گفت: «این قبیل افراد یک درصد معتادان را تشکیل می‌دهند و این‌ها هم بالاخره راهی برای ترک اعتیاد خود پیدا خواهند نمود، هر چند که ممکن است سن آن‌ها 60 یا 70 سال باشد» (روزنامۀ انقلاب اسلامی، 18/3/1359).
با وجود این اظهارنظر، برای درمان معتادان سهمیه‌گیر، یک برنامۀ دو ماه و نیمه تنظیم شد. بر اساس این برنامه، معتادان باید به همان درمانگاه‌هایی که کارت سهمیه می‌گرفتند، مراجعه می‌کردند و طبق سهمیه‌شان به جای تریاک، به طور مجانی، قرص ترک تریاک دریافت می‌کردند. طبق این برنامه، در پنج مرحلۀ 15 روزه هر بار 20 درصد از قرص‌ها کم می‌شد تا به صفر می‌رسید. دکتر فخر در این مورد گفت: «برنامۀ درمان معتادان سهمیه‌بگیر تا آخر شهریور ماه به پایان می‌رسد و از آخر شهریور به آن طرف معتادان سابق سهمیه‌بگیر که سن آن‌ها از 60 سال بیشتر باشد، روزانه دو قرص دریافت خواهند کرد و این دو تا قرص برای نگه‌داری این افراد نه به عنوان اعتیاد، بلکه به عنوان یک نوع مسکن و آرام‌بخش داده می‌شود تا از این دو قرص یک عدد را صبح و یک عدد را شب بخورند» (روزنامۀ اطلاعات، 15/6/1359). بر اساس برخی گزارش‌ها دربارۀ برنامه مذکور، از جمعیت 165/000 نفری معتادان سهمیه‌گیر، تعداد 123،249 نفر در درمانگاه‌های عامل توزیع و کنترل سهمیۀ تریاک بازگیری (سم‌زدایی) شدند (شورای هماهنگی با پیش‌گیری و درمان اعتیاد، 1377).
منبع: کتاب اعتیاد در ایران، نوشته سعید مدنی قهفرخی، انتشارات ثالث، تهران، 1390.
با وجود این اظهارنظر، برای درمان معتادان سهمیه‌گیر، یک برنامۀ دو ماه و نیمه تنظیم شد. بر اساس این برنامه، معتادان باید به همان درمانگاه‌هایی که کارت سهمیه می‌گرفتند، مراجعه می‌کردند و طبق سهمیه‌شان به جای تریاک، به طور مجانی، قرص ترک تریاک دریافت می‌کردند. طبق این برنامه، در پنج مرحلۀ 15 روزه هر بار 20 درصد از قرص‌ها کم می‌شد تا به صفر می‌رسید. دکتر فخر در این مورد گفت: «برنامۀ درمان معتادان سهمیه‌بگیر تا آخر شهریور ماه به پایان می‌رسد و از آخر شهریور به آن طرف معتادان سابق سهمیه‌بگیر که سن آن‌ها از 60 سال بیشتر باشد، روزانه دو قرص دریافت خواهند کرد و این دو تا قرص برای نگه‌داری این افراد نه به عنوان اعتیاد، بلکه به عنوان یک نوع مسکن و آرام‌بخش داده می‌شود تا از این دو قرص یک عدد را صبح و یک عدد را شب بخورند» (روزنامۀ اطلاعات، 15/6/1359). بر اساس برخی گزارش‌ها دربارۀ برنامه مذکور، از جمعیت 165/000 نفری معتادان سهمیه‌گیر، تعداد 123،249 نفر در درمانگاه‌های عامل توزیع و کنترل سهمیۀ تریاک بازگیری (سم‌زدایی) شدند (شورای هماهنگی با پیش‌گیری و درمان اعتیاد، 1377).
منبع: کتاب اعتیاد در ایران، نوشته سعید مدنی قهفرخی، انتشارات ثالث، تهران، 1390.