برگزیده بازخوانی مأموریت‌ها و جایگاه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در توسعه فرهنگ قرآنی
چکیده
اصطلاح «توسعه فرهنگ قرآنی»، به عنوان یکی از اصطلاحات نوپدید در عرصه مدیریت فرهنگی کشور است. در این میان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی کشور، وظایف و اختیاراتی دارد که در این نگاشته، سعی بر آن شده تا بازخوانی‌ای از وظایف و مأموریت‌های این وزارت‌خانه را با اسناد بالادستی فرهنگی و قرآنی کشور ارائه نماید.
تعداد کلمات 2973/ تخمین زمان مطالعه 15 دقیقه
اصطلاح «توسعه فرهنگ قرآنی»، به عنوان یکی از اصطلاحات نوپدید در عرصه مدیریت فرهنگی کشور است. در این میان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی کشور، وظایف و اختیاراتی دارد که در این نگاشته، سعی بر آن شده تا بازخوانی‌ای از وظایف و مأموریت‌های این وزارت‌خانه را با اسناد بالادستی فرهنگی و قرآنی کشور ارائه نماید.
تعداد کلمات 2973/ تخمین زمان مطالعه 15 دقیقه
نویسنده: محمدحسین فریدونی[1]
مقدمه
«توسعه فرهنگ قرآنی» از سال‌ها قبل یکی از اصطلاحات به کار رفته در ادبیات فرهنگی کشور بوده است، اما تبدیل این عبارت به هدفی تعریف‌شده در ادبیات نظام فرهنگی کشور سابقه چندانی ندارد.
اولین تعریف از توسعه فرهنگ قرآنی در مرحله اول طرح پژوهشی شناسایی و تبیین اهداف و سیاست‌های توسعه فرهنگ قرآنی، که به سفارش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی توسط جامعه قاریان قرآن مشهد در سال ۱۳۸۴ به اجرا درآمده، به صورت زیر بیان شده است:
اهداف کلان توسعه فرهنگ قرآنی در سه حیطه: شناختی، حسی - عاطفی و رفتاری عبارتند از:
الف) افزایش دانایی و شناخت مردم از قرآن؛
ب) افزایش علاقه‌مندی، باورها و اعتقادات مردم نسبت به قرآن؛
ج) تجلی قرآن در رفتار مردم (عمل به قرآن)[2].
این تعریف در مرحله دوم این تحقیق، که توسط مؤسسه دین‌پژوهی بشری در سال ۱۳۸۶ انجام شد، به صورت دیگری درآمد:
توسعه فرهنگ قرآنی، ساختن الگوی قرآنی و اندیشیدن بر مدار قرآن و عمل و تعامل بر اساس آن و خوی و منش و خصلت‌های فردی و جمعی را با آن سازگار کردن و هرچه بیشتر دانستن آن و دعوت به آن است.[3]
با تصویب منشور توسعه فرهنگ قرآنی، ادبیات منشور از لابه‌لای تحقیقات و جلسات کارشناسی استخراج و اصطلاحات آن در قالب ادبیات نظام توسعه فرهنگ قرآنی در کتاب آشنایی با منشور توسعه فرهنگ قرآنی، تنظیم و پس از آن، این تعاریف در نظام‌نامه استاد راهبردی توسعه فرهنگ قرآنی، به تصویب شورای توسعه فرهنگ قرآنی رسید و در حکم تعاریف حقوقی درآمد. در این نظام‌نامه تعریف «توسعه فرهنگ قرآنی» از این قرار است:
«تعمیم و تعمیق شناخت و ایمان به قرآن و ارتباط و انس با آن و تحقق مضامین آیات قرآنی در رفتار فردی و اجتماعی اقشار مختلف جامعه.»[4]
بر اساس مدل کارکردی نظام توسعه فرهنگ قرآنی، این توسعه از طریق دو کارکردِ فرهنگ‌سازی قرآنی در حوزه فرهنگ عمومی و نظام‌سازی قرآنی در نظام مدیریت کشور تحقق می‌یابد. مسئولیت نظام‌سازی قرآنی برعهده نهادهای علمی حوزه و دانشگاه است و دیگر نهادهای فرهنگی و آموزشی در حوزه فرهنگ‌سازی قرآنی ایفای نقش میکنند.
فرهنگ‌سازی قرآنی از طریق تربیت قرآنی در حوزه آموزش عمومی قرآن و فضاسازی قرآنی در حوزه تبلیغ و ترویج قرآنی صورت می‌پذیرد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یکی از دستگاه‌های مهم حاکمیتی است که می‌تواند در فضاسازی قرآنی نقش اساسی ایفا کند.
اولین تعریف از توسعه فرهنگ قرآنی در مرحله اول طرح پژوهشی شناسایی و تبیین اهداف و سیاست‌های توسعه فرهنگ قرآنی، که به سفارش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی توسط جامعه قاریان قرآن مشهد در سال ۱۳۸۴ به اجرا درآمده، به صورت زیر بیان شده است:
اهداف کلان توسعه فرهنگ قرآنی در سه حیطه: شناختی، حسی - عاطفی و رفتاری عبارتند از:
الف) افزایش دانایی و شناخت مردم از قرآن؛
ب) افزایش علاقه‌مندی، باورها و اعتقادات مردم نسبت به قرآن؛
ج) تجلی قرآن در رفتار مردم (عمل به قرآن)[2].
این تعریف در مرحله دوم این تحقیق، که توسط مؤسسه دین‌پژوهی بشری در سال ۱۳۸۶ انجام شد، به صورت دیگری درآمد:
توسعه فرهنگ قرآنی، ساختن الگوی قرآنی و اندیشیدن بر مدار قرآن و عمل و تعامل بر اساس آن و خوی و منش و خصلت‌های فردی و جمعی را با آن سازگار کردن و هرچه بیشتر دانستن آن و دعوت به آن است.[3]
با تصویب منشور توسعه فرهنگ قرآنی، ادبیات منشور از لابه‌لای تحقیقات و جلسات کارشناسی استخراج و اصطلاحات آن در قالب ادبیات نظام توسعه فرهنگ قرآنی در کتاب آشنایی با منشور توسعه فرهنگ قرآنی، تنظیم و پس از آن، این تعاریف در نظام‌نامه استاد راهبردی توسعه فرهنگ قرآنی، به تصویب شورای توسعه فرهنگ قرآنی رسید و در حکم تعاریف حقوقی درآمد. در این نظام‌نامه تعریف «توسعه فرهنگ قرآنی» از این قرار است:
«تعمیم و تعمیق شناخت و ایمان به قرآن و ارتباط و انس با آن و تحقق مضامین آیات قرآنی در رفتار فردی و اجتماعی اقشار مختلف جامعه.»[4]
بر اساس مدل کارکردی نظام توسعه فرهنگ قرآنی، این توسعه از طریق دو کارکردِ فرهنگ‌سازی قرآنی در حوزه فرهنگ عمومی و نظام‌سازی قرآنی در نظام مدیریت کشور تحقق می‌یابد. مسئولیت نظام‌سازی قرآنی برعهده نهادهای علمی حوزه و دانشگاه است و دیگر نهادهای فرهنگی و آموزشی در حوزه فرهنگ‌سازی قرآنی ایفای نقش میکنند.
فرهنگ‌سازی قرآنی از طریق تربیت قرآنی در حوزه آموزش عمومی قرآن و فضاسازی قرآنی در حوزه تبلیغ و ترویج قرآنی صورت می‌پذیرد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یکی از دستگاه‌های مهم حاکمیتی است که می‌تواند در فضاسازی قرآنی نقش اساسی ایفا کند.
پیشینه فعالیت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، با تأکید بر وظایف قرآنی آن
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در میان دستگاه‌های فرهنگی کشور دارای ریشه‌ای قابل توجه است. تأسیس این وزارت در آذرماه سال ۱۳۴۴ به عنوان وزارت فرهنگ و هنر انجام گرفت که امور فرهنگی هنری، از جمله باستان شناسی را عهده دار بود. در کنار این مجموعه، در سال ۱۳۵۳ ساختار دیگری با نام وزارت اطلاعات و جهان‌گردی تشکیل شد که امور رادیو و تلویزیون و ایران‌گردی و جهان‌گردی را مدیریت می‌کرد.[5]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و هنر با وزارت علوم و آموزش عالی، ادغام و وزارت فرهنگ و آموزش عالی تشکیل شد. وزارت اطلاعات و جهان‌گردی نیز به وزارت ارشاد ملی تغییر نام یافت، و رادیو تلویزیون از آن منفک شد. تصویب قانون وظایف و اختیارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در 12 اسفند 1365 موجب شد که وظایف و مأموریت‌های این وزارت‌خانه با رویکرد اسلامی و انقلابی بازنویسی شود، اما پیشینه مخاطبان اصلی این وزارت و نقش سنتی وظایف اجرایی آن در حوزه‌های نشر، مطبوعات، سینما و هنر موجب شد که ماهیت و ساختار آن به عنوان یک دستگاه حاکمیتی ناظر بر تولید و عرضه محصولات فرهنگی، هنری و رسانه‌ای به صورت عام حفظ شود و مانع نشر مطالب ضد اسلامی باشد.
اگرچه الحاق سازمان اوقاف و امور خیریه، سازمان حج و زیارت و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به تشکیلات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به نوعی ورود وزارتی به عرصه فعالیت‌های دینی بود، اما این سازمان‌ها از ستاد وزارتی مستقل بودند؛ لذا بدنه وزارتی در سطوح ملی، استانی و شهرستانی، ورودی به فعالیت‌های دینی نداشت.برگزاری نمایشگاه قرآن کریم در ماه رمضان سال ۱۳۷۱ را می‌توان اولین ورود رسمی ستاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به حوزه فعالیت‌های دینی دانست. نمایشگاه قرآن کریم در تهران، در واقع نمایشگاهی فرهنگی و هنری با موضوع قرآن بود. در این نمایشگاه، آثار مکتوب و هنری قرآنی شامل کتب، تابلوهای خط، نقاشی و نمونه‌هایی از دیگر آثار هنرهای سنتی با موضوع آیات قرآن، در معرض دید علاقمندان قرار گرفت. فضای فرهنگی ماه مبارک رمضان به عنوان بهار قرآن و بدیع بودن این کار باعث شد که نمایشگاه قرآن مورد استقبال مردم، مسئولان و اصحاب فرهنگ، هنر و رسانه قرار گیرد، تا آن جا که هم‌اکنون بیش از دو دهه از استمرار آن و زایش نمایشگاه‌های قرآنی استانی از آن توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گذرد و همچنان به عنوان پرمخاطب‌ترین رویدادهای فرهنگی دینی کشور شناخته می‌شود.
نتیجه آنکه در افکار عمومی و در میان کارکنان وزارتی، هرگز این دستگاه به عنوان یک دستگاه مسئول و جریان‌ساز در جهات اسلامی و انقلابی شناخته نشد. تأسیس و فعالیت نهادهای فرهنگی و دینی همچون سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری، نتیجه این تلقی و عامل دیگری برای عدم رسمیت یافتن نقش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در فعالیت‌های دینی بود.
برگزاری نمایشگاه قرآن کریم در ماه رمضان سال ۱۳۷۱ را می‌توان اولین ورود رسمی ستاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به حوزه فعالیت‌های دینی دانست. نمایشگاه قرآن کریم در تهران، در واقع نمایشگاهی فرهنگی و هنری با موضوع قرآن بود. در این نمایشگاه، آثار مکتوب و هنری قرآنی شامل کتب، تابلوهای خط، نقاشی و نمونه‌هایی از دیگر آثار هنرهای سنتی با موضوع آیات قرآن، در معرض دید علاقمندان قرار گرفت. فضای فرهنگی ماه مبارک رمضان به عنوان بهار قرآن و بدیع بودن این کار باعث شد که نمایشگاه قرآن مورد استقبال مردم، مسئولان و اصحاب فرهنگ، هنر و رسانه قرار گیرد، تا آن جا که هم‌اکنون بیش از دو دهه از استمرار آن و زایش نمایشگاه‌های قرآنی استانی از آن توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گذرد و همچنان به عنوان پرمخاطب‌ترین رویدادهای فرهنگی دینی کشور شناخته می‌شود.
هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم اتفاقات دیگری نیز در صحنه فعالیت‌های دینی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به وقوع پیوست. راه‌اندازی کانون‌های فرهنگی هنری در کنار مساجد از سال ۱۳۷۱ و سپردن تولیت آن به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در واقع اولین مسئولیت عملیاتی تصریح‌شده در فعالیت‌های دینی برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
شورای عالی انقلاب فرهنگی طی نیمه اول دهه هفتاد، اقداماتی در خصوص ساماندهی صدور مجوز نظارت بر مؤسسات فرهنگی و هنری کشور انجام داد، که مهم‌ترین و جامع‌ترین آن، مصوبه جلسه ۳۸۵ مورخ 8 آبان 1375 این شورا با عنوان الحاقیه ضوابط و مقررات تأسیس مراکز، مؤسسات، کانون‌ها و انجمن‌های فرهنگی و نظارت بر فعالیت‌های آن‌ها بوده است.[6] این مصوبه، امکان تأسیس هر نوع مؤسسه فرهنگی و هنری را توسط اشخاص حقیقی و حقوقی دولتی، عمومی و مردمی فراهم کرده است. مسئولیت اجرای این مصوبه بر عهده هیئتی به ریاست وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته شده است. امکان عامِ مندرج در این مصوبه موجب شد که اشخاص مستعد حقیقی و برخی اشخاص حقوقی دولتی و عمومی با مراجعه به هیئت رسیدگی به امور مراکز فرهنگی، نسبت به صدور مجوز راه‌اندازی مؤسسات دینی، از جمله مؤسسات قرآنی اقدام کنند. از جمله این موارد می‌توان به مؤسسات وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، نظیر: تبیان و سازمان دارالقرآن‌الکریم اشاره کرد. در واقع با این مصوبه ستاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به نحوی مسئولیت رسمی در فعالیت‌های دینی و قرآنی یافت.
لازم به ذکر است با توجه به اختیارات قانونی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه عام فرهنگ، هنر و رسانه و صدور مجوزهای متعدد در این حوزه‌ها، بسیاری از محصولات وخدمات قرآنی و دینی، خصوصاً کتب و نرم‌افزارهای دینی و قرآنی، منحصراً از طریق این وزارت مجوز نشر و توزیع یافته‌اند. شاخص‌ترین این موارد، اختیار مطلق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در صدور مجوز چاپ و نشر قرآن کریم است که عملیات اجرایی آن از اوایل دهه شصت به سازمان تبلیغات اسلامی سپرده شده است، اما همواره در مجوزهای صادره از سوی این سازمان بر ضوابط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصریح شده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و هنر با وزارت علوم و آموزش عالی، ادغام و وزارت فرهنگ و آموزش عالی تشکیل شد. وزارت اطلاعات و جهان‌گردی نیز به وزارت ارشاد ملی تغییر نام یافت، و رادیو تلویزیون از آن منفک شد. تصویب قانون وظایف و اختیارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در 12 اسفند 1365 موجب شد که وظایف و مأموریت‌های این وزارت‌خانه با رویکرد اسلامی و انقلابی بازنویسی شود، اما پیشینه مخاطبان اصلی این وزارت و نقش سنتی وظایف اجرایی آن در حوزه‌های نشر، مطبوعات، سینما و هنر موجب شد که ماهیت و ساختار آن به عنوان یک دستگاه حاکمیتی ناظر بر تولید و عرضه محصولات فرهنگی، هنری و رسانه‌ای به صورت عام حفظ شود و مانع نشر مطالب ضد اسلامی باشد.
اگرچه الحاق سازمان اوقاف و امور خیریه، سازمان حج و زیارت و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به تشکیلات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به نوعی ورود وزارتی به عرصه فعالیت‌های دینی بود، اما این سازمان‌ها از ستاد وزارتی مستقل بودند؛ لذا بدنه وزارتی در سطوح ملی، استانی و شهرستانی، ورودی به فعالیت‌های دینی نداشت.برگزاری نمایشگاه قرآن کریم در ماه رمضان سال ۱۳۷۱ را می‌توان اولین ورود رسمی ستاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به حوزه فعالیت‌های دینی دانست. نمایشگاه قرآن کریم در تهران، در واقع نمایشگاهی فرهنگی و هنری با موضوع قرآن بود. در این نمایشگاه، آثار مکتوب و هنری قرآنی شامل کتب، تابلوهای خط، نقاشی و نمونه‌هایی از دیگر آثار هنرهای سنتی با موضوع آیات قرآن، در معرض دید علاقمندان قرار گرفت. فضای فرهنگی ماه مبارک رمضان به عنوان بهار قرآن و بدیع بودن این کار باعث شد که نمایشگاه قرآن مورد استقبال مردم، مسئولان و اصحاب فرهنگ، هنر و رسانه قرار گیرد، تا آن جا که هم‌اکنون بیش از دو دهه از استمرار آن و زایش نمایشگاه‌های قرآنی استانی از آن توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گذرد و همچنان به عنوان پرمخاطب‌ترین رویدادهای فرهنگی دینی کشور شناخته می‌شود.
نتیجه آنکه در افکار عمومی و در میان کارکنان وزارتی، هرگز این دستگاه به عنوان یک دستگاه مسئول و جریان‌ساز در جهات اسلامی و انقلابی شناخته نشد. تأسیس و فعالیت نهادهای فرهنگی و دینی همچون سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری، نتیجه این تلقی و عامل دیگری برای عدم رسمیت یافتن نقش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در فعالیت‌های دینی بود.
برگزاری نمایشگاه قرآن کریم در ماه رمضان سال ۱۳۷۱ را می‌توان اولین ورود رسمی ستاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به حوزه فعالیت‌های دینی دانست. نمایشگاه قرآن کریم در تهران، در واقع نمایشگاهی فرهنگی و هنری با موضوع قرآن بود. در این نمایشگاه، آثار مکتوب و هنری قرآنی شامل کتب، تابلوهای خط، نقاشی و نمونه‌هایی از دیگر آثار هنرهای سنتی با موضوع آیات قرآن، در معرض دید علاقمندان قرار گرفت. فضای فرهنگی ماه مبارک رمضان به عنوان بهار قرآن و بدیع بودن این کار باعث شد که نمایشگاه قرآن مورد استقبال مردم، مسئولان و اصحاب فرهنگ، هنر و رسانه قرار گیرد، تا آن جا که هم‌اکنون بیش از دو دهه از استمرار آن و زایش نمایشگاه‌های قرآنی استانی از آن توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گذرد و همچنان به عنوان پرمخاطب‌ترین رویدادهای فرهنگی دینی کشور شناخته می‌شود.
هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم اتفاقات دیگری نیز در صحنه فعالیت‌های دینی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به وقوع پیوست. راه‌اندازی کانون‌های فرهنگی هنری در کنار مساجد از سال ۱۳۷۱ و سپردن تولیت آن به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در واقع اولین مسئولیت عملیاتی تصریح‌شده در فعالیت‌های دینی برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
شورای عالی انقلاب فرهنگی طی نیمه اول دهه هفتاد، اقداماتی در خصوص ساماندهی صدور مجوز نظارت بر مؤسسات فرهنگی و هنری کشور انجام داد، که مهم‌ترین و جامع‌ترین آن، مصوبه جلسه ۳۸۵ مورخ 8 آبان 1375 این شورا با عنوان الحاقیه ضوابط و مقررات تأسیس مراکز، مؤسسات، کانون‌ها و انجمن‌های فرهنگی و نظارت بر فعالیت‌های آن‌ها بوده است.[6] این مصوبه، امکان تأسیس هر نوع مؤسسه فرهنگی و هنری را توسط اشخاص حقیقی و حقوقی دولتی، عمومی و مردمی فراهم کرده است. مسئولیت اجرای این مصوبه بر عهده هیئتی به ریاست وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته شده است. امکان عامِ مندرج در این مصوبه موجب شد که اشخاص مستعد حقیقی و برخی اشخاص حقوقی دولتی و عمومی با مراجعه به هیئت رسیدگی به امور مراکز فرهنگی، نسبت به صدور مجوز راه‌اندازی مؤسسات دینی، از جمله مؤسسات قرآنی اقدام کنند. از جمله این موارد می‌توان به مؤسسات وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، نظیر: تبیان و سازمان دارالقرآن‌الکریم اشاره کرد. در واقع با این مصوبه ستاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به نحوی مسئولیت رسمی در فعالیت‌های دینی و قرآنی یافت.
لازم به ذکر است با توجه به اختیارات قانونی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه عام فرهنگ، هنر و رسانه و صدور مجوزهای متعدد در این حوزه‌ها، بسیاری از محصولات وخدمات قرآنی و دینی، خصوصاً کتب و نرم‌افزارهای دینی و قرآنی، منحصراً از طریق این وزارت مجوز نشر و توزیع یافته‌اند. شاخص‌ترین این موارد، اختیار مطلق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در صدور مجوز چاپ و نشر قرآن کریم است که عملیات اجرایی آن از اوایل دهه شصت به سازمان تبلیغات اسلامی سپرده شده است، اما همواره در مجوزهای صادره از سوی این سازمان بر ضوابط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصریح شده است.
بیشتر بخوانید: تدوین ساختار تولیت نظام تبلیغ و ترویج قرآن کشور
اهم مأموریت‌های قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متناسب با نظام توسعه فرهنگ قرآنی
با تصویب منشور توسعه فرهنگ قرآنی و براساس مصوبه جلسه اول شورای توسعه فرهنگ قرآنی، دو مسئولیت مهم در حوزه فعالیت‌های قرآنی کشور بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته شد.
مسئولیت هماهنگی و توسعه فعالیت‌های تبلیغی - ترویجی قرآنی کشور از طریق کمیسیون تخصصی وابسته شورای توسعه فرهنگ قرآنی، مسئولیت هماهنگی، پیگیری و گزارش‌دهی فعالیت‌های قرآنی کلیه دستگاه‌های دولتی و نهادهای مردمی. در یک جمع‌بندی از آنچه بیان شد می‌توان مسئولیت‌های قانونی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را در نظام توسعه فرهنگ قرآنی کشور، به صورت خلاصه بیان نمود:
۱- حمایت و نظارت بر چاپ و نشر محصولات فرهنگی، هنری و رسانه‌ای (تبلیغی ترویجی) قرآنی؛
۲- مدیریت امور کمیسیون هماهنگی و توسعه فعالیت‌های تبلیغی - ترویجی قرآنی کشور؛
٣- تهیه گزارش فعالیت‌های قرآنی کشور و ارائه آن به دولت، مجلس شورای اسلامی و شورای عالی انقلاب فرهنگی؛
۴- هماهنگی با دولت و مجلس شورای اسلامی در خصوص پیگیری نیازهای فعالیت‌های قرآنی کشور.
نگاهی به وظایف و اختیارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نشان می‌دهد که در اکثر موارد فوق، امکان مشارکت‌گیری یا واگذاری عملیات اجرایی توسط سایر دستگاه‌های دولتی و عمومی و یا بخش غیردولتی وجود دارد. البته این مشارکت یا واگذاری‌ها به هیچ‌وجه نافی مسئولیت حقوقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در هریک از حوزه‌های مذکور نمی‌باشد.
طی دو دهه گذشته برخی نهادهای انقلابی، به‌ویژه سازمان تبلیغات اسلامی، درصدد برآمده‌اند تا نسبت به توسعه وظایف و شفاف‌سازی و تفکیک وظایف خود از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در حوزه فعالیت‌های دینی اقدام کنند. از جمله این اقدامات، تدوین و کسب موافقت و ابلاغ دفتر مقام معظم رهبری در خصوص تفاهم‌نامه فیمابین دو دستگاه در تیرماه ۱۳۷۶ است که در آن به نحوی امور دینی، به سازمان و امور عام فرهنگی و هنری به وزارت سپرده شد. البته در خصوص تدوین دستورالعمل‌ها و اجرایی کردن این تفاهم‌نامه از سوی دو دستگاه اقدامی نشد، اما به استناد آن در برخی موارد، از جمله در موضوع صدور مجوز و نظارت بر مؤسسات قرآنی، هرازگاه تنش‌هایی بین بخش‌های مسئول در این دو دستگاه روی داد.
مسئولیت هماهنگی و توسعه فعالیت‌های تبلیغی - ترویجی قرآنی کشور از طریق کمیسیون تخصصی وابسته شورای توسعه فرهنگ قرآنی، مسئولیت هماهنگی، پیگیری و گزارش‌دهی فعالیت‌های قرآنی کلیه دستگاه‌های دولتی و نهادهای مردمی. در یک جمع‌بندی از آنچه بیان شد می‌توان مسئولیت‌های قانونی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را در نظام توسعه فرهنگ قرآنی کشور، به صورت خلاصه بیان نمود:
۱- حمایت و نظارت بر چاپ و نشر محصولات فرهنگی، هنری و رسانه‌ای (تبلیغی ترویجی) قرآنی؛
۲- مدیریت امور کمیسیون هماهنگی و توسعه فعالیت‌های تبلیغی - ترویجی قرآنی کشور؛
٣- تهیه گزارش فعالیت‌های قرآنی کشور و ارائه آن به دولت، مجلس شورای اسلامی و شورای عالی انقلاب فرهنگی؛
۴- هماهنگی با دولت و مجلس شورای اسلامی در خصوص پیگیری نیازهای فعالیت‌های قرآنی کشور.
نگاهی به وظایف و اختیارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نشان می‌دهد که در اکثر موارد فوق، امکان مشارکت‌گیری یا واگذاری عملیات اجرایی توسط سایر دستگاه‌های دولتی و عمومی و یا بخش غیردولتی وجود دارد. البته این مشارکت یا واگذاری‌ها به هیچ‌وجه نافی مسئولیت حقوقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در هریک از حوزه‌های مذکور نمی‌باشد.
طی دو دهه گذشته برخی نهادهای انقلابی، به‌ویژه سازمان تبلیغات اسلامی، درصدد برآمده‌اند تا نسبت به توسعه وظایف و شفاف‌سازی و تفکیک وظایف خود از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در حوزه فعالیت‌های دینی اقدام کنند. از جمله این اقدامات، تدوین و کسب موافقت و ابلاغ دفتر مقام معظم رهبری در خصوص تفاهم‌نامه فیمابین دو دستگاه در تیرماه ۱۳۷۶ است که در آن به نحوی امور دینی، به سازمان و امور عام فرهنگی و هنری به وزارت سپرده شد. البته در خصوص تدوین دستورالعمل‌ها و اجرایی کردن این تفاهم‌نامه از سوی دو دستگاه اقدامی نشد، اما به استناد آن در برخی موارد، از جمله در موضوع صدور مجوز و نظارت بر مؤسسات قرآنی، هرازگاه تنش‌هایی بین بخش‌های مسئول در این دو دستگاه روی داد.
رسالت فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی
ماهیت ذاتی وظایف و اختیارات قانونی و ریشه فعالیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حکایت از آن دارد که این دستگاه هویتی فرهنگی، هنری و رسانه‌ای دارد که در حوزه فعالیت‌های قرآنی، به معنای حوزه تبلیغ و ترویج قرآن معنا می‌یابد. بنابراین لازم است که تشکیلات و عملیات بخش قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، یعنی معاونت قرآن و عترت، بر اساس این هویت تعریف و بازسازی شود. مسئولیت تصریح‌شده برای وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه تبلیغ و ترویج قرآن و استقرار دبیرخانه کمیسیون تخصصی مربوط در این وزارت، سند دیگری بر لزوم توجه بیش از پیش بر ایفای این نقش مهم است.
رسالت فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی، فضاسازی قرآنی در کشور است. این فضاسازی در حوزه فرهنگ عمومی، امری بسیار حیاتی و کلیدِ ورود آحاد جامعه به عرصه تعلیم و تربیت قرآنی است. متأسفانه ضعف جدی در فعالیت‌های مذهبی - ترویجی قرآنی و عدم استفاده صحیح و روزآمد از نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای فرهنگی، هنری و رسانه‌ای موجب شده که علی‌رغم ایمان قلبی و میل پنهان اکثریت جامعه نسبت به قرآن مجید و آشنایی با آن، فضای عمومی جامعه، فاقد شاخص‌ها و نمادهای دعوت به قرآن است و همواره فعالیت‌های قرآنی، خصوصاً تعلیم و تربیت قرآنی، از کمبود مخاطب با انگیزه، به ویژه در میان نسل جوان، رنج می‌برد. این در حالی است که توسعه سایر حوزه‌های فرهنگی – علی‌رغم ضعف در پشتوانه‌های نظری و عاطفی - به دلیل استفاده از جذابیت‌های فرهنگی، هنری و رسانه‌ای بسیار بیشتر از جامعه فعالان قرآنی کشور است. این امر نشان‌دهنده خط تولیت صحیح و عدم ورود جدی به فضاسازی قرآنی از طریق تبلیغ و ترویج مؤثر است.
رسالت فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی، فضاسازی قرآنی در کشور است. این فضاسازی در حوزه فرهنگ عمومی، امری بسیار حیاتی و کلیدِ ورود آحاد جامعه به عرصه تعلیم و تربیت قرآنی است. متأسفانه ضعف جدی در فعالیت‌های مذهبی - ترویجی قرآنی و عدم استفاده صحیح و روزآمد از نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای فرهنگی، هنری و رسانه‌ای موجب شده که علی‌رغم ایمان قلبی و میل پنهان اکثریت جامعه نسبت به قرآن مجید و آشنایی با آن، فضای عمومی جامعه، فاقد شاخص‌ها و نمادهای دعوت به قرآن است و همواره فعالیت‌های قرآنی، خصوصاً تعلیم و تربیت قرآنی، از کمبود مخاطب با انگیزه، به ویژه در میان نسل جوان، رنج می‌برد. این در حالی است که توسعه سایر حوزه‌های فرهنگی – علی‌رغم ضعف در پشتوانه‌های نظری و عاطفی - به دلیل استفاده از جذابیت‌های فرهنگی، هنری و رسانه‌ای بسیار بیشتر از جامعه فعالان قرآنی کشور است. این امر نشان‌دهنده خط تولیت صحیح و عدم ورود جدی به فضاسازی قرآنی از طریق تبلیغ و ترویج مؤثر است.
آسیب‌شناسی فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی کشور
با همه اهمیت فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی باید اذعان داشت که به دلایل تاریخی، دانش و مهارت لازم قرآنی برای این کار، در مجموعه اصحاب فرهنگ، هنر وجود ندارد. این خلأ در کنار تقدس امر قرآن و حساسیت آن، موجب شده که نوعی هراس ناخواسته در ورود به تولید و عرضه محصولات فرهنگی، هنری و رسانه‌ای قرآنی در میان نخبگان این عرصه‌ها شکل گیرد. از سوی دیگر، جامعه فعالان قرآنی، عمدتاً دارای صبغه آموزشی بوده و کمتر توانایی حرفه‌ای در عرصه‌های فرهنگ، هنر و رسانه دارند. بنابراین جریان‌سازی تبلیغ و ترویج قرآنی به صورت حرفه‌ای مستلزم سرمایه‌گذاری‌های علمی، اجرایی و معنوی فراوانی است که عزم، همت و پشتکار ویژه‌ای را می‌طلبد.
سختی ورود به حوزه فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی و آسانی و در دسترس بودن فعالیت‌های آموزش عمومی قرآن در کنار برخی ذهنیت‌های غلط سازمانی و فرهنگی، موجب شد از سال ۱۳۸۵، بخش قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به جای ایفای مسئولیت توسعه تبلیغ و ترویج قرآن و حمایت از ایجاد و تکمیل چرخه تولید و عرضه آثار فاخر فرهنگی، هنری و رسانه‌ای قرآنی، عملاً تبدیل به یک نهاد آموزشی به موازات سایر نهادهای آموزشی فعال در حوزه قرآنی شود. رقابت نهادی با سازمان تبلیغات اسلامی بر سر تولیت امور مؤسسات مردمی قرآنی، عامل دیگری برای تشدید این رویکرد بود، چراکه اکثریت مؤسسات قرآنی در حوزه آموزش عمومی قرآن فعالیت دارند و فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی آنان نیز، عمدتاً محدود به برگزاری مسابقات قرآنی و دوره‌های آموزش و تربیت قاریان قرآن است. نتیجه آنکه طی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۸ غیر از برگزاری نمایشگاه قرآن کریم که فعالیتی سنتی مانده از گذشته بود، سایر فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی در بخش تخصصی قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مورد بی‌مهری قرار گرفت.
پس از مصوبه مهرماه ۱۳۸۸ شورای توسعه فرهنگ قرآنی و تصریح بر مسئولیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در هماهنگی و توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی، امید آن می‌رفت که جهت گذشته اصلاح و سرمایه‌گذاری‌های مادی و معنوی معطوف به حوزه تبلیغ و ترویج شود، اما در کمال تأسف به دلیل عادت سازمانی بدنه، بخش قرآنی و پیگیری‌های مستمر و حاکمیت تفکر مدیریت سابق بر کارکنان این بخش، و راحت‌طلبی تداوم فعالیت‌های آموزشی کماکان دنبال شد و علی‌رغم طراحی و اجرای برخی اقدامات مهم، نظیر منظومه جشنواره‌های قرآنی آیات، فقدان نگاه راهبردی در مدیریت مجموعه و عمل‌گرایی افراطی، موجب شد این فعالیت‌ها تنها صورتی از جهت‌گیری تبلیغی و ترویجی داشته باشند و آنچه باید، صورت نپذیرد. اقدام عجیب دیگر این مجموعه، اصرار بر حقوقی کردن مسئولیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در آموزش عمومی اقشار مختلف جامعه (غیر از دانش‌آموزان، فرهنگیان و دانشگاهیان) بود که در عمل تنها رقابتی دستگاهی برای توسعه اختیارات بود و هیچ اقدام درستی برای تحقق آن انجام نگرفت.
سختی ورود به حوزه فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی و آسانی و در دسترس بودن فعالیت‌های آموزش عمومی قرآن در کنار برخی ذهنیت‌های غلط سازمانی و فرهنگی، موجب شد از سال ۱۳۸۵، بخش قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به جای ایفای مسئولیت توسعه تبلیغ و ترویج قرآن و حمایت از ایجاد و تکمیل چرخه تولید و عرضه آثار فاخر فرهنگی، هنری و رسانه‌ای قرآنی، عملاً تبدیل به یک نهاد آموزشی به موازات سایر نهادهای آموزشی فعال در حوزه قرآنی شود. رقابت نهادی با سازمان تبلیغات اسلامی بر سر تولیت امور مؤسسات مردمی قرآنی، عامل دیگری برای تشدید این رویکرد بود، چراکه اکثریت مؤسسات قرآنی در حوزه آموزش عمومی قرآن فعالیت دارند و فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی آنان نیز، عمدتاً محدود به برگزاری مسابقات قرآنی و دوره‌های آموزش و تربیت قاریان قرآن است. نتیجه آنکه طی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۸ غیر از برگزاری نمایشگاه قرآن کریم که فعالیتی سنتی مانده از گذشته بود، سایر فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی در بخش تخصصی قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مورد بی‌مهری قرار گرفت.
پس از مصوبه مهرماه ۱۳۸۸ شورای توسعه فرهنگ قرآنی و تصریح بر مسئولیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در هماهنگی و توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی، امید آن می‌رفت که جهت گذشته اصلاح و سرمایه‌گذاری‌های مادی و معنوی معطوف به حوزه تبلیغ و ترویج شود، اما در کمال تأسف به دلیل عادت سازمانی بدنه، بخش قرآنی و پیگیری‌های مستمر و حاکمیت تفکر مدیریت سابق بر کارکنان این بخش، و راحت‌طلبی تداوم فعالیت‌های آموزشی کماکان دنبال شد و علی‌رغم طراحی و اجرای برخی اقدامات مهم، نظیر منظومه جشنواره‌های قرآنی آیات، فقدان نگاه راهبردی در مدیریت مجموعه و عمل‌گرایی افراطی، موجب شد این فعالیت‌ها تنها صورتی از جهت‌گیری تبلیغی و ترویجی داشته باشند و آنچه باید، صورت نپذیرد. اقدام عجیب دیگر این مجموعه، اصرار بر حقوقی کردن مسئولیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در آموزش عمومی اقشار مختلف جامعه (غیر از دانش‌آموزان، فرهنگیان و دانشگاهیان) بود که در عمل تنها رقابتی دستگاهی برای توسعه اختیارات بود و هیچ اقدام درستی برای تحقق آن انجام نگرفت.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
۱. ضرورت تمرکز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر جریان‌سازی تولید و عرضه آثار و محصولات فرهنگی، هنری و رسانه‌ای
مجموعه آنچه بیان شد بر این واقعیت انکارناپذیر تصریح دارد که بخش قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سطح ملی، استانی و شهرستانی باید هرچه زودتر از لاک آموزش عمومی قرآن خارج شده و به دنبال مسئولیت اصلی خود در جریان‌سازی و تولید و عرضه آثار و محصولات فرهنگی، هنری و رسانه‌ای برود. تحقق این امر، مستلزم تغییر نگاه مدیریت و کارکنان معاونت قرآن و عترت است. بدیهی است مؤسسات قرآنی مردمی به دلیل فعالیت در آموزش عمومی قرآن از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توقع حمایت از این نوع فعالیت‌ها را داشته باشند و کمتر نسبت به فعالیت‌های فرهنگی هنری و رسانه‌ای قرآنی مطالبه‌ای صورت گیرد. اما این مطالبات نباید موجب تداوم انحراف مسئولیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور قرآنی و تداوم خط جدی در تبلیغ و ترویج قرآن شود. برای این امر، تغییر ساختار و حتی تغییر اشخاص در صورت ضرورت، موضوعی قابل توجه و پیگیری است. بدیهی است عدم مداخله پنهان و آشکار سلایق مدیران گذشته در روند فعالیت معاونت، یکی از مسایل مهم است که باید مد نظر قرار گرفته و برای آن چاره‌اندیشی شود.
۲. پرهیز از ورود به عرصه‌های رقابتی در امور قرآنی کشور
تجربه حدود سه دهه کار قرآنی در سطح ملی و اطلاع از جریانات آشکار و پنهان حاکم بر امور قرآنی کشور، نشان می‌دهد که بخش قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید از هرگونه ورود به عرصه‌های رقابتی در امور قرآنی کشور، به‌ویژه در حوزه آموزش عمومی قرآن پرهیز کند. مسئولیت مصرح قانونی وزارت آموزش و پرورش در تولیت آموزش عمومی قرآن کشور و کمیسیون مربوطه، همچنین وجود دستگاه‌های باسابقه در آموزش عمومی قرآن، نظیر سازمان تبلیغات اسلامی در کنار خلأهای جدی تبلیغی و ترویجی قرآنی، همگی حکایت از آن دارد که کلیه فعالیت‌های مربوط به حوزه آموزش عمومی قرآن، در همه ابعاد آن باید هرچه زودتر از فعالیت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حذف و به دستگاه‌های مسئول این حوزه سپرده شود و به جای آن مدیریت آموزشی معاونت قرآن و عترت، بر طراحی و حمایت از اجرای آموزش‌های آزاد تخصصی در حوزه‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی متمرکز شود و کلیه سرمایه‌های مادی و معنوی خود را در جهت شناسایی و تربیت نیروی انسانی فرهنگی، هنری و رسانه‌ای قرآنی بکار گیرد. مقاومت هوش‌مندانه در مقابل مطالبات آموزش عمومیِ قرآنِ مؤسسات، همچنین بی‌تفاوتی نسبت به برخی فشارهای سلیقه‌ای اشخاص بانفوذ برای رقابت با دستگاه‌های دیگر، از شرایط اساسی برای اصلاح عملکرد گذشته است. بدیهی است دانش‌آموختگان آموزش عمومی قرآنی مؤسسات، بهترین سرمایه‌های انسانی برای حضور در این آموزش‌ها هستند و این آموزش‌ها باید از طریق هدایت مؤسسات به این عرصه، صورت پذیرد.
٣. لزوم تعریف محصولات تبلیغی و ترویجی قرآنی و تفکیک آن از سایر محصولات دینی و فرهنگی
چرخه تولید و عرضه محصولات تبلیغی و ترویجی قرآنی نیازمند تعریف، هدایت و حمایت جدی از سوی معاونت قرآن و عترت است. رویکرد این معاونت در دوره جدید برای مشارکت جدی معاونت‌های تخصصی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در قالب کارگروه‌های تخصصی کمیسیون توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی، می‌تواند نویدبخش حرکتی منطقی و مدبرانه در این عرصه باشد. اما در این میان، تعریف دقیق محصولات تبلیغی - ترویجی قرآنی و تفکیک آن از سایر محصولات دینی و فرهنگی، ضرورتی مهم است که در صورت بی‌توجهی، می‌تواند موجب استحاله جریان تولید و عرضه محصولات قرآنی به امور دیگر شود. این اولین گام اساسی برای توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی است. فراموش نشود که در سال‌های گذشته به صورت خواسته یا ناخواسته، افرادی درصدد برآمده‌اند که عنوان قرآنی را به هر محصولی که نشانه‌ای از معنویت داشته نسبت دهند، و از این طریق منابع محدود تولید و عرضه محصولات واقعی قرآنی از امور دیگر سر درآورده است.
مجموعه آنچه بیان شد بر این واقعیت انکارناپذیر تصریح دارد که بخش قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سطح ملی، استانی و شهرستانی باید هرچه زودتر از لاک آموزش عمومی قرآن خارج شده و به دنبال مسئولیت اصلی خود در جریان‌سازی و تولید و عرضه آثار و محصولات فرهنگی، هنری و رسانه‌ای برود. تحقق این امر، مستلزم تغییر نگاه مدیریت و کارکنان معاونت قرآن و عترت است. بدیهی است مؤسسات قرآنی مردمی به دلیل فعالیت در آموزش عمومی قرآن از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توقع حمایت از این نوع فعالیت‌ها را داشته باشند و کمتر نسبت به فعالیت‌های فرهنگی هنری و رسانه‌ای قرآنی مطالبه‌ای صورت گیرد. اما این مطالبات نباید موجب تداوم انحراف مسئولیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور قرآنی و تداوم خط جدی در تبلیغ و ترویج قرآن شود. برای این امر، تغییر ساختار و حتی تغییر اشخاص در صورت ضرورت، موضوعی قابل توجه و پیگیری است. بدیهی است عدم مداخله پنهان و آشکار سلایق مدیران گذشته در روند فعالیت معاونت، یکی از مسایل مهم است که باید مد نظر قرار گرفته و برای آن چاره‌اندیشی شود.
۲. پرهیز از ورود به عرصه‌های رقابتی در امور قرآنی کشور
تجربه حدود سه دهه کار قرآنی در سطح ملی و اطلاع از جریانات آشکار و پنهان حاکم بر امور قرآنی کشور، نشان می‌دهد که بخش قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید از هرگونه ورود به عرصه‌های رقابتی در امور قرآنی کشور، به‌ویژه در حوزه آموزش عمومی قرآن پرهیز کند. مسئولیت مصرح قانونی وزارت آموزش و پرورش در تولیت آموزش عمومی قرآن کشور و کمیسیون مربوطه، همچنین وجود دستگاه‌های باسابقه در آموزش عمومی قرآن، نظیر سازمان تبلیغات اسلامی در کنار خلأهای جدی تبلیغی و ترویجی قرآنی، همگی حکایت از آن دارد که کلیه فعالیت‌های مربوط به حوزه آموزش عمومی قرآن، در همه ابعاد آن باید هرچه زودتر از فعالیت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حذف و به دستگاه‌های مسئول این حوزه سپرده شود و به جای آن مدیریت آموزشی معاونت قرآن و عترت، بر طراحی و حمایت از اجرای آموزش‌های آزاد تخصصی در حوزه‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی متمرکز شود و کلیه سرمایه‌های مادی و معنوی خود را در جهت شناسایی و تربیت نیروی انسانی فرهنگی، هنری و رسانه‌ای قرآنی بکار گیرد. مقاومت هوش‌مندانه در مقابل مطالبات آموزش عمومیِ قرآنِ مؤسسات، همچنین بی‌تفاوتی نسبت به برخی فشارهای سلیقه‌ای اشخاص بانفوذ برای رقابت با دستگاه‌های دیگر، از شرایط اساسی برای اصلاح عملکرد گذشته است. بدیهی است دانش‌آموختگان آموزش عمومی قرآنی مؤسسات، بهترین سرمایه‌های انسانی برای حضور در این آموزش‌ها هستند و این آموزش‌ها باید از طریق هدایت مؤسسات به این عرصه، صورت پذیرد.
٣. لزوم تعریف محصولات تبلیغی و ترویجی قرآنی و تفکیک آن از سایر محصولات دینی و فرهنگی
چرخه تولید و عرضه محصولات تبلیغی و ترویجی قرآنی نیازمند تعریف، هدایت و حمایت جدی از سوی معاونت قرآن و عترت است. رویکرد این معاونت در دوره جدید برای مشارکت جدی معاونت‌های تخصصی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در قالب کارگروه‌های تخصصی کمیسیون توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی، می‌تواند نویدبخش حرکتی منطقی و مدبرانه در این عرصه باشد. اما در این میان، تعریف دقیق محصولات تبلیغی - ترویجی قرآنی و تفکیک آن از سایر محصولات دینی و فرهنگی، ضرورتی مهم است که در صورت بی‌توجهی، می‌تواند موجب استحاله جریان تولید و عرضه محصولات قرآنی به امور دیگر شود. این اولین گام اساسی برای توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی است. فراموش نشود که در سال‌های گذشته به صورت خواسته یا ناخواسته، افرادی درصدد برآمده‌اند که عنوان قرآنی را به هر محصولی که نشانه‌ای از معنویت داشته نسبت دهند، و از این طریق منابع محدود تولید و عرضه محصولات واقعی قرآنی از امور دیگر سر درآورده است.
پی نوشت:
[1]. مدرس و پژوهش‌گر امور قرآنی.
[2]. مرحله اول طرح پژوهشی شناسایی و تبیین اهداف و سیاست‌های توسعه فرهنگ قرآنی؛ محمدرضا داودآبادی فراهانی، به سفارش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۳۸۴.
[3]. مرحله دوم طرح پژوهشی شناسایی و تبیین اهداف و سیاست‌های توسعه فرهنگ قرآنی؛ مؤسسه بشری، به سفارش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۳۸۶.
[4]. مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی، نظام‌نامه اسناد راهبردی توسعه فرهنگ قرآنی.
[5]. ر.ک: پرتال اطلاع‌رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ http://www.farhang.gov.ir
[6]. ر.ک: مجموعه مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ http://farhangoelm.ir
کتابنامه:
- طرح پژوهشی شناسایی و تبیین اهداف و سیاست‌های توسعه فرهنگ قرآنی.
- مرحله اول؛ محمدرضا داودآبادی فراهانی، به سفارش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، .۱۳۸۴
- طرح پژوهشی شناسایی و تبیین اهداف و سیاست‌های توسعه فرهنگ قرآنی.
- مرحله دوم؛ مؤسسه بشری، به سفارش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۳۸۶.
- کارنما و مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرانی، ۱۳۹۵، دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی.
- محمد حسین فریدونی و همکاران، آشنایی با منشور توسعه فرهنگ قرآنی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای توسعه فرهنگ قرآنی، تهران، .۱۳۹۲
- پرتال اطلاع رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ http://www.farhang.gov.ir
- مجموعه مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ http://farhangoelm.ir
منبع: کتاب گفتارها و نوشتارها؛ ارائه‌شده در همایش هم‌اندیشی نخبگان، فرهیختگان و پیش‌کسوتان قرآنی؛ وزارت فرهنگ و ارشاد، تابستان 1396.