چکیده
این مقاله به تاریخچه و ارزیابی شکل‌گیری خط کوفی می‌پردازد. این خط به مدت پنج قرن بعد از استیلای اعراب در ایران رواج داشته و جهت کتابت قرآن و کارهای تزئینی در بناها و عمارات، ظروف و کتب مختلف استفاده می‌شده است. نویسنده در ادامه، شماری از آثاری را بر می‌شمارد که با خط کوفی نوشته شده‌اند.

تعداد کلمات : 1182کلمه / تخمین زمان مطالعه 6 دقیقه

برگردان: پیمان متین
نویسنده: غلامحسین یوسفی

خطّ کوفی به مدت پنج قرن بعد از استیلای اعراب در ایران اساساً جهت کتابت قرآن و کارهای تزئینی در بناها و عمارات، ظروف و کتب مختلف استفاده می‌شد. استفاده از کوفی تزئین (مشجّری) تا قرن دهم ق./ شانزدهم میلادی کاملاً رایج بود و از آن زمان به بعد نیز تا امروز مورد استفاده قرار می‌گیرد (نگاره‌های 1 و 2).

نگاره 1.خطّ کوفی تزئینی، مسجد نائین: «آمن بالله و الیوم» (فضائلی، اطلس، ص 153).

نگاره 2. خطّ کوفی تزئینی به قلم فرج الله بذل، مسجد حیدریه، قزوین، اوایل قرن ششم ق./ دوازدهم م. (Pope, 1954, pl. 110)

خطّ کوفی، دو سبک برجسته دارد: یکی خطوطی که در کتب خطی مورد استفاده قرار می‌گرفت که شکلی بسیار ساده داشت، و یک هشتم تا یک ششم آن را دوایر و الباقی را خطوط صاف و یکنواخت شامل می‌شد. هنگامی که جهت مصارف زینتی استفاده می‌شد «موشّح» یا «تزئینی» و زمانی که در عمارات و ساختمان‌ها از آن استفاده می‌شد، «بنّایی» یا «معقلی» نامیده می‌شد و میزان خوانا بودن آن بسته به طراحی آن داشت.

در نمونه‌های موجود در خطوط کوفی، خطها به صورت جدا از هم نوشته شده، سپس با خطوطی که به نازکی مو می‌باشد، با گوشه‌ی قلم به هم متصل می‌شدند. برخی محققان امروزه از این سبک به عنوان یک سبک مجزا نام برده و آن را مشابه نوشته‌های دوران پهلوی و اوستایی می‌دانند و آن را خطّ کوفی به سبک ایرانی می‌نامند (1).

نسخ خطی کهن نیز- که در ادامه مشاهده می‌شود- به خطّ کوفی به سبک ایرانی است، مانند صفحه‌ای از قرآن در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی مشهد (نگاره 3) (2). و بخشی از قرآن به قلم عثمان بن حسین وراق، به تاریخ 466 ق. / 1073-74 م. در همان کتابخانه (نگاره 4) (3)، نیز قرآن به نگارش درآمده در قرن پنجم ق./ یازدهم م. در موزه‌ی هنر تولدو (نگاره 5) (4)؛ برخی صفحات به نگارش درآمده در قرن پنجم ق./ یازدهم م. در برلین (نگاره 6)، اوراقی از صفات الشیعه‌ی شیخ صدوق (5)؛ اوراقی از الأبنیه عن حقایق الأدویه از ابومنصور هروی، به کتابت اسدی طوسی در کتابخانه‌ی عمومی وین، به تاریخ 447 ق./ 1055-56 م. (نگاره 7) (6)؛ تحدید نهایة الاماکن لتصحیح مسافات المساکن از ابوریحان بیرونی به تاریخ 415 ق. / 1025 م. و احتمالاً دست نویس خود نویسنده، موجود در کتابخانه‌ی فاتح (7) استانبول (نگاره 8)؛ اوراقی از ترجمان البلاغه از محمدبن عمر رادویانی به تاریخ 507 ق. / 1113-14 م.، استنساخی از ابوالهیجا دیلم سُپار در کتابخانه‌ی فاتح استانبول (نگاره 9) (8)؛ تفسیر قرآن پاک، در کتابخانه‌ی دانشگاه لاهور (نگاره 10) (9).

نگاره 3. خط کوفی به سبک ایرانی، قرآن، کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی، مشهد (راهنمای قرآن، صص 28-29).

نگاره 4. خطّ کوفی به سبک ایرانی، قرآن به خطّ عثمان بن حسین ورّاق، 466 ق. / 1073-74 م.، کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی، مشهد (شماره‌ی 70).

نگاره 5. خطّ کوفی به سبک ایرانی، قرآن، قرن پنجم ق. / یازدهم م. (Pope, 1945, pI, 111).

نگاره 6. خطّ کوفی به سبک ایرانی، پرشیا، قرن پنجم ق. / یازدهم م.، موزه‌ی هنر اسلامی، موزه‌ی فرهنگی دولتی برلین.
Museum für Islamische Kunst, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz., Berlin (West: no. I. 4499).

نگاره 7. خطّ کوفی به سبک ایرانی، نسخه‌ی خطی ابومنصور هروی، الابنیه عن حقائق الادویه کتابت اسدی طوسی به تاریخ 447 ق./ 1055-56م.، کتابخانه‌ی ملی اتریش.
Österreichische Nationalbibliothek (Codex A.F. 340, fol. 1).

نگاره 8. خطّ کوفی به سبک ایرانی، نسخه‌ی خطی تحدید نهایه الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، به تاریخ 416 ق./ 1025 م.، احتمالاً دستنوشته‌ی نویسنده‌ی کتاب باشد، کتابخانه‌ی فاتح، استانبول (نسخه‌ی خطی شماره‌ی 3386).

نگاره 9. خطّ کوفی به سبک ایرانی، نسخه‌ی خطی محمدبن عمر رادویانی، ترجمان البلاغه، به تاریخ 507 ق./ 113-14 م.، استنساخ توسط ابولهیجا دیلم سُپار، کتابخانه‌ی فاتح، استانبول (5413).

نگاره 10. خطّ کوفی به سبک ایرانی، تفسیر قرآن پاک، حدود 450 ق./ 1060 م.، کتابخانه‌ی دانشگاه لاهور (شماره‌ی 4797).

فضائلی مفصلاً خطّ کوفی به سبک ایرانی را، توضیح داده است (10). در بین محققان امروزی، تنها رکن الدین همایون فرخ بود که موفق به شناسایی خطّ ذکر شده در بالا و سایر دست‌نوشته‌ها شد، از جمله: فصل عنوان از منافع الحیوان، نوشته شده در مراغه به تاریخ 690 ق./ 1291 م.، 697 ق./ 1297-98م. یا 699 ق. / 1299-1300م.، اکنون در کتابخانه‌ی پیرپونت مورگان (11) در نیویورک است، (نگاره‌ی 11) همراه با پیراموز (فیراموز، قیراموز) خطی که ابن الندیم به وجود آورده است (12). به گفته‌ی احمد گلچین معانی، صفحه‌ی قرآن در کتابخانه‌ی آستان قدس (نگاره‌ی 3) احتمالاً پیراموز بوده (13)؛ اما این حدس و گمان‌ها هنوز اثبات نشده و محققان دیگری هم از آن حمایت نکردند.

در خطّ کوفی انتهای الف‌ها معمولاً به عقب خم شده است. در فرم‌های دیگر قلم به آرامی حرکت می‌کند، در برخی دیگر کاملاً سریع نوشته شده اما در کل نسبت به خطوط دیگر، حرکت قلم آهسته‌تر بوده و به سادگی نمی‌تواند به عقب برگردد. برخی سبک‌ها مثل معقلی، ظاهری واقعاً مصور ایجاد کرده است.

نگاره 11. خط کوفی به سبک ایرانی، منافع الحیوان، نوشته شده در مراغه به تاریخ 690 ق./ 1291 م.، 697 ق./ 1297-98م. یا 699 ق. / 1299-1300م.، کتابخانه‌ی پیرپونت مورگان در نیویورک.

سبک «معقلی» یا «بنّایی»، شکل ساده‌ای از خطّ کوفی است، شامل خطوط مستقیم و صاف که حالت افقی و یا در زاویه‌ی 180 درجه یا زاویه‌ی تندی ردیف شده است. میزان سیاهی - فی المثل خود متن که لزوماً سیاه نیست- و سفیدی- فی المثل زمینه‌ی کار که لزوماً سفید نیست- به عنوان یک قانون، به دقت در نظر گرفته شده است؛ به طوری که موجب انفصال کلمه یا گروهی از کلمات می‌شود. خوانا بودن آن به عرض فضا و وسعت استفاده از خطوط بیرونی و حاشیه‌ها برای پر کردن فضاهای خالی، بستگی دارد. (نگاره‌ی 12) در کوفی معقلی- که میزان خوانایی آن در حد وسط قرار دارد- فضاها بزرگ نیست و خطوط بیرونی درج نشده است؛ (نگاره‌ی 13) در عین تنوع بسیار، مدل‌ها به گونه‌ای با دقت فراوان طراحی شده‌اند که در بین کار فواصلی ایجاد می‌سازد. (نگاره‌های 14 و 15) نمونه‌های خطّ کوفی «معقلی» را، می‌توان در برخی مساجد دوره‌ی تیموری و صفوی و عمارات موجود در مشهد، اصفهان و مکان‌های دیگر مشاهده کرد. امروزه، تعداد بسیار انگشت‌شماری از طراحان زبردست کاشی کاری به چشم می‌خورد که هرازگاهی هنوز هم از این نوع خطّ در کارهای خود مانند کاشی‌کاری‌های تزئینی در ساختمان‌ها بهره می‌برند (14).

نگاره 12. خط کوفی بنایی ساده: «لا اله الا الله، محمد رسول الله، یا علی» (مصرف، مصور، ص 90)

نگاره 13. خط کوفی بنایی میانه، سبک محمد مصدق‌زاده، توسط احمد فضائلی: «ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر» (فضائلی، اطلس، ص 169)

نگاره 14. خط کوفی بنایی معقلی، بالا: «شکر تو که پیر دیر و ترسا که شود؟»، پایین: «تا آخر کار ز آتش بوته‌ی عشق» (نشر دانش، سال سوم، شماره‌ی ششم، ص 38)

نگاره 15. خط کوفی بنایی معقلی، قسمتی از مخطوط مسجد جامع اصفهان؛ در قسمت میانی: «عمل ابن محمد مؤمن محمد - امین». بالا و سمت چپ: «چون نامه‌ی جرم ما به هم پیچیدند». بالا و سمت راست: «بردند و به میزان عمل سنجیدند». پایین و سمت راست: «بیش از همه کس، گناه ما بود، ولی». پایین و سمت چپ: «ما را به محبت علی بخشیدند». (فضائلی، اطلس، ص 169)

پی‌نوشت‌ها:
1- از جمله: بیانی، 1342، ص 765.
2- نک. راهنما، صص 28-29.
3- نک. راهنما، صص 45-49.
4- Toledo Museum of Art
5- نک. فضائلی، 1350، صص 129- 130؛ همایون فرخ، 1346، صص 33-45.
6- Fiugel, II, pp. 534-36.
7- Fatih Library
8- نک. احمد آتش، ویراستار ترجمان البلاغه، استانبول، 1949.
9- تصویربرداری مجدد، تهران، 1344 ش. / 1965.
10- 1350، صص 128-133، 398-401.
11- Pierpont Morgan Library
12- نک. به تصحیح تجدد، ص 9؛ همایون فرخ، 1346، 1350 الف، صص 40-42، 1350 ب، صص 735، 764، و نیز: Fiugel, p. 6.
13- راهنما، صص 28-29.
14- فضائلی، 1350، صص 160-172؛ معروف، 1365، صص 36-37.

منبع مقاله: گروه نویسندگان (1383)، خوشنویسی، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.

بیشتر بخوانید :
نقاشی خط
خط تا آغاز اسلام
خط و خوشنویسی