نظریه نظام جهانی، فرهنگ و نظم جهان
 

چکیده:
سالهای بین دو جنگ جهانی و بعد از جنگ جهانی دوم دورهای خاص در تفکر علمی- اجتماعی و تفکرات ایدئولوژیک تر مرتبط با آن بود که با خطوطی که اندیشمندان ترقی گرای قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ترسیم کرده بودند، همسویی داشت. این را بی اغراق میتوان گفت که «جنگ طولانی» ۱۹۱۴ تا ۱۹۴۵ خود تا حدی متضمن یک منازعه ایدئولوژیک در مورد اشکال مختلف آسیب شناسی گذشته و به نوعی پیش آگهی در مورد مباحثات مربوط به گذار به تجدد بود که نخستین مرحله آن تا سال ۱۹۱۴ به پایان خود رسیده بود.

تعداد کلمات: 1979 کلمه / تخمین زمان مطالعه:  10 دقیقه

نویسنده : رونالد رابرتسون
برگردان : کمال پولادی

 جریان سراسری جهانی شدن و پیدایش یک عرصه واحد جهانی را تنها از رهگذر آنچه نظریه «اراده گرایانه» خوانده می شود میتوان بررسی کرد. چنین نظریه ای بر نکات زیر مبتنی است: «نظام جهانی قابل تقلیل به صحنه ای نیست که صرفا دربرگیرنده یک سلسله از جوامع پاکنشگران کلان یا هر دو اینها باشد. بنابراین با افراد، جوامع، نظام های مرکب از جوامع و به همین صورت کلیت بشر باید در قالب یک چهارچوب تحلیلی منسجم برخورد شود، ضمن آنکه باید از تقلیل گرایی، به ویژه کارکردگرایی، فایده انگاری و صور ماتریالیستی آن، اجتناب شود. عرصه جهانی در کل نظامی اجتماعی۔ فرهنگی است که از درهم فشرده شدن فرهنگ های تمدنی، جوامع ملی، جنبشها و سازمانهای درون ملی و میان ملی، خرده جوامع و گروههای قومی، شبه گروههای درون جامعه ای ناشی شده است، به گونه ای که قیدها و فشارهای فزایندهای را بر همه آنها تحمیل می کند و به نحو متمایزی آنها را تقویت یا تضعیف می کند. به موازات پیشرفت عمومی جهانی شدن فشارهای متزایدی بر این واحدها وارد میشود تا «هویت» خود را در شرایط جهانی - بشری تعریف کنند. علاوه بر این جهانی شدن کنشگران جدید و «فرهنگ های سومی»، مثل جنبشهای فراملی و سازمانهای بین المللی، پدید می آورد که به طور مثبت یا منفی به وضعیت جهانی واکنش نشان می دهند. اما هنگامی که من از یک دیدگاه بالاخص جهانی طرفداری میکنم مجبور نیستم جهانی شدن را تنها برحسب واحدهای خاص، خواه جهانی یا خرده جهانی، تبیین کنم. اساسا یک نظریه چندبعدی برای اینکه بتواند قیود و الزامات وضعیت تازه جهانی را بر واحدهای اجتماعی مختلف (واحدهایی که جامعه شناسی به طور سنتی با آنها سروکار داشته است) به درستی بررسی کند، باید نقطه تلاقی لایه های چندگانه ای از تحلیل باشد.
یکی از مقاصد من این است که آنچه که می توان آن را «مسئله سامان جهانی» نامید، در کنار یا شاید حتا به جای مسئله قدیمی سامان اجتماعی و همینطور جوامع ملی مطرح کنم. اما یک نظریه اراده گرایانه به جای تأکید بر ساختار تبلور یافته نظام جهانی بیشتر به تحولات تجربی حساسیت نشان میدهد و از این رو بر فرایند جهانی شدن و مقصودمندی مستمر سامان جهانی پای می فشارد. یکی از نکات اساسی نظریه من این است که واکنش های متفاوت به جهانی شدن بر خود این فرایند تأثیر می گذارد به این ترتیب مسیر و حاصل و لذا شکل عرصه جهانی هنوز تا حد زیادی نامتعین و دستخوش تغییر و بازسازی است.
دوم، به همین ترتیب مهم است که در برخورد با ابعاد تحلیلی فرایند جهانی شدن از تقلیل گرایی بپرهیزیم. تاکنون در باره ظهور آنچه که برخی نظام مدرن جهانی می خوانند، عموما یا در قالب اقتصادی یا در چهارچوب سیاسی بحث شده است. من می خواهم از مدلهای نسبتا ساده «جامعه سیاسی جهانی» یا «اقتصاد جهانی» فراتر بروم و به پویایی های مستقل فرهنگ جهانی و موقعیت معضل دار «عامل فرهنگ» در بخش اعظم نظریه نظام جهانی بپردازم. به ویژه استدلال خواهم کرد که کثرت گرایی فرهنگی خود از صور مقوم وضعیت جهانی معاصر است و این که انگاره های مربوط به نظام جهانی از جمله واکنشهای نمادین به جهانی شدن و تفاسیر این پدیده خود از عوامل مهم در تعیین مسیر همین فرایند است.

و سرانجام، یکی از مقاصد من این است که آنچه که می توان آن را «مسئله سامان جهانی» نامید، در کنار یا شاید حتا به جای مسئله قدیمی سامان اجتماعی و همینطور جوامع ملی مطرح کنم. اما یک نظریه اراده گرایانه به جای تأکید بر ساختار تبلور یافته نظام جهانی بیشتر به تحولات تجربی حساسیت نشان میدهد و از این رو بر فرایند جهانی شدن و مقصودمندی مستمر سامان جهانی پای می فشارد. یکی از نکات اساسی نظریه من این است که واکنش های متفاوت به جهانی شدن بر خود این فرایند تأثیر می گذارد به این ترتیب مسیر و حاصل و لذا شکل عرصه جهانی هنوز تا حد زیادی نامتعین و دستخوش تغییر و بازسازی است.
امواج علایقی که در دهه ۱۹۶۰ به جامعه شناسی ساختارها و فرایندهای جهانی ایجاد شد، مثل آنچه در کارهای لاگوس (1963)، گالتون (1966)، هاروویتز (1966)، مور (1966)، نتل و رابرتسون (1968)، فرانک (1969) و پارسونز (1971) نمایان شد، بخش عمده اش متوجه موضوعات آشنا و آزمودهای چون توسعه صنعتی شدن و نوسازی بود و در این ارتباط تکوین یافت. در دهه ۱۹۶۰ «مطالعه کنندگان جهان» به شیوه های گوناگون استدلال می کردند که بررسی مسائل مربوط به مسیر، مشخصات و پویایی های جوامع ملی در دنیای مدرن، که تنها در قالب مطالعات تطبیقی صورت می گیرد، تا حد زیادی متضمن مغفول گذاشتن الزامات جهانی بوده است. به بیان دیگر موضوعاتی چون «نوسازی»، «توسعه» و غیر اینها چنان بررسی می شد که گویی هیچ رابطه ای بین جوامع ملی وجود ندارد، چه رسد به لحاظ کردن این احتمال که در فراسوی پدیده همکنشی بین جوامع، وضعیتی جهانی با گوهر خاص خود نیز وجود دارد.

تجزیه و تحلیل تحولات جامعه، و به نحوی مغشوشتر تجزیه و تحلیل تحولات اجتماعی، فرهنگی، در وجه کلی، که به صورت پارادایمی مسلط در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ جریان داشت، قرائت ابتری از مفهوم تحول بود که قبلا در جامعه شناسی کلاسیک تبلور پیدا کرده بود. علمای علوم اجتماعی غربی عموما با یک تصویر سه وجهی و متوالی از تحول جوامع بدوی یا سنتی، جوامع در حال توسعه و جوامع توسعه یافته سروکله میزدند. این تصویر آگاهانه یا ناآگاهانه، تا حد زیادی دنباله تصویری بود که جامعه شناسان در دهه اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به طور کامل تر ترسیم کرده بودند. تصویرهایی که در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ داده شد از جهانی انعکاس این دریافت معروف بود که مسیر تحول جوامع همسو با حرکت از جوامع مبتنی بر شئون به سوی جوامع مبتنی بر قرارداد است، از جوامعی که با همبستگی مکانیکی مشخص می شوند به سوی جوامعی که همبستگی ارگانیک دارند، از جوامع فئودالی به جوامع سرمایه داری و در مفهوم جامعه شناسانه تر از جماعت (گمن شفت) به جامعه (گزل شفت). اینکه مدافعان تصویر مزبور خودشان با یکدیگر مناقشه داشتند، در بحث ما اهمیت چندانی ندارد. آنها همه در این باور سهیم بودند که در غرب یک «تحول بزرگ» از قرون وسطا تا اواخر قرن نوزدهم صورت گرفته است، صرف نظر از این که در مورد عوامل اجتماعی - فرهنگی این تحول و مسائل جوهری ناشی از آن اختلاف نظر داشتند (1957, Polanyi). علاقه خاص آنها به شکوفا شدن این صورت جدید جامعه که در پایان قرن ۱۹ وجود داشت، نشانگر توجه آنها به وجوه گوناگون آن جامعه بود. از جمله وجوهی که واجد اهمیت خاص پنداشته میشد مسائل پایهای مربوط به شکل گیری جامعه جدید بود. جامعه شناسان مزبورگزل شفت را امر مسلم نمی دانستند.