مقاله ذیل نگاهی دارد به یکی از آثارو خدمات ارزشمند عالم فرزانه شیخ عبدالحسین تهرانی که از جمله موقوفات شاخص وبرجسته تهران به شمار می رود .مسجد ومدرسه شیخ عبدالحسین از جمله آثار تاریخی وهنری بازمانده از دوره قاجاریه در دل بازار تهران است که امروزه منشاء خیر وبرکت ومرکز نشر معارف دینی وتربیت عالمان ومربیان اخلاق است .بررسی سیره واقف و چگونگی شکل گیری این موقوفه وآثار وابعاد آن ومحتوای وقف نامه از جمله اهداف این نوشتار است.
تعداد کلمات: 1504 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه
تعداد کلمات: 1504 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه
.jpg "مدرسه و مسجد موقوفه شیخ عبدالحسین تهرانی (قسمت اول)")
نویسنده: علی شیرین
شیخ عبدالحسین تهرانی (1222-ه ق1286) معروف به شیخ العراقین از مجتهدان معروف عصر ناصری و به زهد و تقوا و مدیریت کارآمد در امور شهرت داشت. براساس آنچه که در منابع تاریخی نقل شده است:
میرزا تقی خان امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار که به کید و خدعه درباریان سفیه بیش از دو سال اندی نتوانست برمسند صدر اعظمی حکمرانی کند و ملت ایران خیلی زود داغدار یک نخست وزیر کارآمد، توانمند و مترقی شد، «با آن نظر دقیقی که در شناسائی مردم و به ویژه ملاها داشت در بین تمام روحانیون خود او را{شیخ عبدالحسین تهرانی } وصی خویش قرار داد و شیخ العراقین هم از مال الوصایه امیر شهید، مسجد(1) و مدرسه عالی در تهران بنانهاد که امروزه به مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین یا مسجد آذربایجانیها معروف می باشد.»2
نگاهی به سیره شیخ عبدالحسین تهرانی
آیتالله حاج شیخ عبدالحسین تهرانی «شیخ العراقین» (متوفی 1286ق) از فقیهان نامدار قرن 13ق است که به دقت نظر، اندیشه صائب و همت بلند شهره بود و زمان اقامتش در کربلا جمعی کثیر ی از مردم آنجا از وی تقلید می‌کردند. وی شاگرد برجسته "صاحب جواهر" بود و از ایشان اجازه اجتهاد داشت. صاحب جواهر، به اجتهاد 4 تن از شاگردانش تصریح داشت که یکی از آنها شیخ عبدالحسین بود. سخن چنین شخصیت سترگی در باره شیخ العراقین، گواه رتبه بلند وی در دانش و درایت دینی است. چنان که آیتالله میرزا حسین نوری (محدث نامدار شیعه) او را زبده اعاظم محققین و نخبه افاخم مدققین می‌خواند.
.
.
نظارت بر کار تعمیرات و تأسیسات ایران در عتبات عالیات
یکی دیگر از اقدامات سترگ وبارز شیخ العراقین نظارت بر امور تعمیرات وتاسیسات ایران در عتبات عالیات است . میرزاحسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات عصر ناصری درباره این عالم واقف نوشته است :"تهرانی مجتهدی بسیار فاضل و به قبول عامه نایل بود. در دولت عثمانی نیز اعتباری" قابل توجه داشت و «حکام عراق عرب او را حرمتی عظیم می‌نهادند. ناصرالدین شاه نظارت بر کار تعمیرات و تأسیسات ایران در عتبات عالیات، از جمله توسعه صحن مطهر سالار شهیدان علیه السلام و تعمیر بنای آن را به شیخ العراقین سپرده بود و «از مراقبت و مواظبت» وی «در تعمیر گنبد منور... و نصب خشتهای طلایی شهر» رضایت تام داشت. شاه او را درسال 1274 ق برای تعمیر صحن مطهر ائمه اطهار در کربلا و کاظمین و سامرا (علیهم السلام) مأمور کرد و او از 1274 تا 1286 (که در 22 رمضان آن فوت کرد) به این کار اشتغال داشت.3
شیخ العراقین، مورد اعتماد و عنایت خاص امیرکبیر قرار داشت و امیر، که از گوهرشناسان روزگار بود، علاوه بر ارجاع محاکمات شرعی دیوان به محضرش «در مطالب مشکله و امور معضله با او مشورت» می‌کرد حتی برای تعیین نام فرزندان شاه، از استخاره‌هایش مدد می‌گرفت.
شیخ العراقین در راستای اعتقاد وباور به فرهنگ وقف، کتابخانه معظم خویش را نیز وقف بر فضلا نمود و در دوران عمر عزیز خویش و هر نوع امکانات مالی که داشت صرف اسلام و مسلمین و ساختن بقاع متبرکه ائمه علیهم السلام نمود.
مدرسه و مسجد عبدالحسین نیز یکی از مستحدثات ایشان در بازار تهران بعد از امامزاده سید ولی و امامزاده زید در راسته پاچنار واقع است و امروزه محل تحصیل طلبه های علوم دینی و اقامه نماز و رجوع عموم مردم و مجاوران و بازاریان است.
"خان ملک ساسانی" از مورخان معاصر هم درباره مدرسه و مسجد شیخ عبدالحسین نوشته است:
«در جنوب ومغرب امامزاده زید خرابه هایی بوده که میرزا تقی خان به فکر آبادی آنجا افتاده، بازار ارسی دوزها کاروانسرهای امیر و بازار خیاط ها و مسجد و مدرسه معروف به شیخ عبدالحسین را با هم شروع به ساختن کرده قسمتی از آنها در حیات خودش به اتمام رسیده و برای اتمام بقیه ساختمان حاجی شیخ عبدالحسین طهرانی ملقب به شیخ العراقین را وصی قرار داده است که از ثلث اموالش همه را به اتمام رساند»4
شیخ العراقین، مورد اعتماد و عنایت خاص امیرکبیر قرار داشت و امیر، که از گوهرشناسان روزگار بود، علاوه بر ارجاع محاکمات شرعی دیوان به محضرش «در مطالب مشکله و امور معضله با او مشورت» می‌کرد حتی برای تعیین نام فرزندان شاه، از استخاره‌هایش مدد می‌گرفت.
شیخ العراقین در راستای اعتقاد وباور به فرهنگ وقف، کتابخانه معظم خویش را نیز وقف بر فضلا نمود و در دوران عمر عزیز خویش و هر نوع امکانات مالی که داشت صرف اسلام و مسلمین و ساختن بقاع متبرکه ائمه علیهم السلام نمود.
مدرسه و مسجد عبدالحسین نیز یکی از مستحدثات ایشان در بازار تهران بعد از امامزاده سید ولی و امامزاده زید در راسته پاچنار واقع است و امروزه محل تحصیل طلبه های علوم دینی و اقامه نماز و رجوع عموم مردم و مجاوران و بازاریان است.
"خان ملک ساسانی" از مورخان معاصر هم درباره مدرسه و مسجد شیخ عبدالحسین نوشته است:
«در جنوب ومغرب امامزاده زید خرابه هایی بوده که میرزا تقی خان به فکر آبادی آنجا افتاده، بازار ارسی دوزها کاروانسرهای امیر و بازار خیاط ها و مسجد و مدرسه معروف به شیخ عبدالحسین را با هم شروع به ساختن کرده قسمتی از آنها در حیات خودش به اتمام رسیده و برای اتمام بقیه ساختمان حاجی شیخ عبدالحسین طهرانی ملقب به شیخ العراقین را وصی قرار داده است که از ثلث اموالش همه را به اتمام رساند»4
وجه تسمیه نامگذاری مسجد و مدرسه
همچنین این مورخ در ادامه درباره تسمیه نامگذاری مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین نوشته است:
"مرحوم آقا سید محمد بهبهانی که از ملازمان شیخ عبدالحسین شیخ العراقین بود و در سن نود سالگی فوت شد از قول مرحوم حاج شیخ عبدالحسین حکایت می کرد که میرزا آقاخان صدراعظم اصرار زیاد داشت که من این مسجد و مدرسه را به اسم او بکنم و یا لااقل اسم امیر را بر آنها نگذارم، من هم برای رضای خاطر او آنها را به اسم خودم خواندم. آن وقت میرزا آقا خان اصرار کرد مدرسه ای که در کربلای معلی وصل پدر سلطانی نیز از ثلث میرزا تقی خان ساخته ام به اسم او بکنم برای اینکه از شراو خلاص بشوم اسم آنجا را مدرسه صدر گذاردم."5
"مرحوم آقا سید محمد بهبهانی که از ملازمان شیخ عبدالحسین شیخ العراقین بود و در سن نود سالگی فوت شد از قول مرحوم حاج شیخ عبدالحسین حکایت می کرد که میرزا آقاخان صدراعظم اصرار زیاد داشت که من این مسجد و مدرسه را به اسم او بکنم و یا لااقل اسم امیر را بر آنها نگذارم، من هم برای رضای خاطر او آنها را به اسم خودم خواندم. آن وقت میرزا آقا خان اصرار کرد مدرسه ای که در کربلای معلی وصل پدر سلطانی نیز از ثلث میرزا تقی خان ساخته ام به اسم او بکنم برای اینکه از شراو خلاص بشوم اسم آنجا را مدرسه صدر گذاردم."5
حفظ میراث عبدالحسین
مدرسه عبدالحسین در دل بازار تهران محل نشر علم و دانش و حضور طلاب علوم دینی است هم اکنون بیش از 140 طلبه در سطوح مختلف در حال کسب علوم و معارف دینی هستند و در عین حال که این طلبه ها در حجره های مدرسه که بیش از 30 حجره را شامل می شود به زی طلبگی خویش ادامه می دهند متولی مدرسه با سعی و تلاش و پیگیری فراوان توانسته این میراث بازمانده از بیش از 170 سال پیش را از گزندآسیب های گوناگون حفظ و آن را با بازسازی و بهسازی های دوره ای ارتقاء بخشد.
حجت الاسلام و المسلمین سید باقر خسرو شاهی فرزند آیت الله سید هادی خسروشاهی بعد از پدر مرحوم خویش نسبت به حفظ این میراث و فضای کهن، کاشیکاری ها، درهای چوبی، فضای طبیعی، درختان کاج و چنار بسیار اصرار ورزیده و با احداث قنات توانسته فضای سبز و درختان این مدرسه را از خشکسالی های ممتد سال های گذشته برهاند.همچنین ایشان نسبت به حفظ ابنیه وتامین امور بهداشتی وآسیب زدایی از بخش های مختلف اقدام کرده است.
علاوه بر این فضای سرسبز مدرسه در تابستان در منطقه ای که همه جا را نمادهای غیر طبیعی فرگرفته مورد توجه بازاریان ، مجاوران و ساکنان اطراف مدرسه قرار گرفته و آنها در سایه سار این فضای مفرح ساعاتی را آرام می گذرانند.
حجت الاسلام و المسلمین سید باقر خسرو شاهی فرزند آیت الله سید هادی خسروشاهی بعد از پدر مرحوم خویش نسبت به حفظ این میراث و فضای کهن، کاشیکاری ها، درهای چوبی، فضای طبیعی، درختان کاج و چنار بسیار اصرار ورزیده و با احداث قنات توانسته فضای سبز و درختان این مدرسه را از خشکسالی های ممتد سال های گذشته برهاند.همچنین ایشان نسبت به حفظ ابنیه وتامین امور بهداشتی وآسیب زدایی از بخش های مختلف اقدام کرده است.
علاوه بر این فضای سرسبز مدرسه در تابستان در منطقه ای که همه جا را نمادهای غیر طبیعی فرگرفته مورد توجه بازاریان ، مجاوران و ساکنان اطراف مدرسه قرار گرفته و آنها در سایه سار این فضای مفرح ساعاتی را آرام می گذرانند.
مسجد ومدرسه از آثار برجسته تاریخی عصر قاجاریه
مرحوم سید محمد تقی مصطفوی محقق و باستان شناس که سالها پیش از این مسجد بازدید داشته حاصل این بازدید علمی را این چنین نگاشته است :
"در شمال و مغرب حرم سید ولی، مسجدی است که همزمان با سال بنای بقعه یا کمی قدیم تر به نظر می رسد و کتیبه کاشی آیه الکرسی حیاط مسجد که جدیدتر از بنای مسجد است مورخ به سال 1293 می باشد به شرحی که گذشت مدخل اصلی بقعه سید ولی از طرف جنوب است و این مدخل مشرف به جلوخانی است که در ابتدای بازار معروف به پاچنار از سمت بازار ارسی دوزان و امامزاده زید(ع) واقع گردیده آثار دیگر هم در جوانب آن ساخته اند که برای اطلاع مردم صاحب اندیشه ذکر آنها بی مورد نیست وی در ادامه نوشته است :
"بر بالای سر در مسجد آذربایجانیان که در مجاورت مدرسه شیخ عبدالحسین و در ضلع جنوبی بازارچه وجلوخان سید ولی واقع گردیده است کتیبه قرآنی شامل آیه مبارکه" انما یعمر مساجد الله ... "به خط ثلث غیر استادانه بر خشت کاشی لاجوردی نگاشته شده است و در انتهای کتیبه مزبور این عبارت خوانده می شود« ... رقم حسین قولری آقاسی و به ثلث مرحوم میرزا تقی خان امیر نظام و به سعی مرحوم آشیخ عبدالحسین اتمام پذیرفت سنه 1270 »
مسجد فوق دارای کاشی کاری های عالی دوره ناصرالدین شاه و از آثار برجسته عصر قاجاریه در تهران است و حاشیه زیلوهای آن در شبستان زمستانی مورخ به سال 1278 و کتیبه شبستان بزرگ که جنوبی و محراب آن مورخ به سال 1285 می باشد، بدین قرار بیش از 15 سال بنای مسجد آذرباجانیان که منشا اصلی آن ثلث ماترک مرحوم میرزا تقی خان امیر کبیر بوده به طول انجامیده است.
ناگفته نماند این همان مسجدی است که در همسایگی جنوبی آن منزل شاهزاده علی قلی میرزا اعتضاد السلطنه پسرفتحعلی شاه واقع بود و شاهزاده مزبور طبق نظر مرحوم شیخ عبدالحسین و سایرین قسمتی از خمخانه خود را برای توسعه شبستان به مسجد واگذار نمود واین بیت را پیغام داد:
"در شمال و مغرب حرم سید ولی، مسجدی است که همزمان با سال بنای بقعه یا کمی قدیم تر به نظر می رسد و کتیبه کاشی آیه الکرسی حیاط مسجد که جدیدتر از بنای مسجد است مورخ به سال 1293 می باشد به شرحی که گذشت مدخل اصلی بقعه سید ولی از طرف جنوب است و این مدخل مشرف به جلوخانی است که در ابتدای بازار معروف به پاچنار از سمت بازار ارسی دوزان و امامزاده زید(ع) واقع گردیده آثار دیگر هم در جوانب آن ساخته اند که برای اطلاع مردم صاحب اندیشه ذکر آنها بی مورد نیست وی در ادامه نوشته است :
"بر بالای سر در مسجد آذربایجانیان که در مجاورت مدرسه شیخ عبدالحسین و در ضلع جنوبی بازارچه وجلوخان سید ولی واقع گردیده است کتیبه قرآنی شامل آیه مبارکه" انما یعمر مساجد الله ... "به خط ثلث غیر استادانه بر خشت کاشی لاجوردی نگاشته شده است و در انتهای کتیبه مزبور این عبارت خوانده می شود« ... رقم حسین قولری آقاسی و به ثلث مرحوم میرزا تقی خان امیر نظام و به سعی مرحوم آشیخ عبدالحسین اتمام پذیرفت سنه 1270 »
مسجد فوق دارای کاشی کاری های عالی دوره ناصرالدین شاه و از آثار برجسته عصر قاجاریه در تهران است و حاشیه زیلوهای آن در شبستان زمستانی مورخ به سال 1278 و کتیبه شبستان بزرگ که جنوبی و محراب آن مورخ به سال 1285 می باشد، بدین قرار بیش از 15 سال بنای مسجد آذرباجانیان که منشا اصلی آن ثلث ماترک مرحوم میرزا تقی خان امیر کبیر بوده به طول انجامیده است.
ناگفته نماند این همان مسجدی است که در همسایگی جنوبی آن منزل شاهزاده علی قلی میرزا اعتضاد السلطنه پسرفتحعلی شاه واقع بود و شاهزاده مزبور طبق نظر مرحوم شیخ عبدالحسین و سایرین قسمتی از خمخانه خود را برای توسعه شبستان به مسجد واگذار نمود واین بیت را پیغام داد:
ببین سعادت میخانه مرا زاهد که چون خراب شود خانه خدا گردد
مزل شاهزاده اعتضاد السلطنه دری به شبستان مسجد آذرباجانیان داشت و بعداً هم به شاهزاده عبدالصمد میرزاعزوالدوله برادر ناصرالدین شاه تعلق یافت و اخیراً آن را خراب کرده تیمچه های سه گانه رحیمیه را به جای آن ساختند که مرکز فروش فرش شده است و تصویر شاهزاده اعتضاد السلطنه در یکی از اتاق های منزل مزبور که روی گچ بود به وسیله آقای حاج حسین آقا ملک خریداری و در کتابخانه ملک نگهداری گردیده است در تاریخی مسجد در مغرب مسجد آذرباجانیان ، مدرسه شیخ عبدالحسین که مربوط به همان شیخ عبدالحسین فوق الذکر است قرار دارد که در منبت کاری عالی آن از آثار ممتاز دوره قاجاریه به شمار می رود و درست روبه روی در اصلی یعنی مدخل جنوبی سید ولی واقع می باشد.
مطابق کتیبه های نستعلیقی که برآن به طور برجسته نوشته اند این در سال 1279 هجری به فرمایش آقا یوسف به وسیله استاد نوروز تهرانی ساخته است و روی قسمت بالای چارچوب آن این دو بیتی خوانده می شود:
مطابق کتیبه های نستعلیقی که برآن به طور برجسته نوشته اند این در سال 1279 هجری به فرمایش آقا یوسف به وسیله استاد نوروز تهرانی ساخته است و روی قسمت بالای چارچوب آن این دو بیتی خوانده می شود:
الهی تا در رحمت گشوده زآسمان باشد گشاده این در عالی بر این عالی مکان باشد
شده چون حجت الاسلام شیخ عبدالحسین بانی جزای این عمل وی را بهشت جاودان باشد
شده چون حجت الاسلام شیخ عبدالحسین بانی جزای این عمل وی را بهشت جاودان باشد
کتبه العبد المذنب عبدالله الطهرانی 6
صحن این مدرسه به شیوه چهار ایوانی است. اتاق‌ها و غرفه‌های محل سکونت طلبه‌ها را در اطراف صحن ترتیب داده‌اند. کاشی‌کاری‌های خشتی هفت رنگ خوش‌طرح و زیبای سردر مدرسه از آثار هنری شایان توجه این مدرسه است.
علاوه بر این کتابخانه نسبتا بزرگی در وسط حیاط مدرسه ایجاد شده است که دارای بیش از 20 هزار جلد کتاب مرجع وغیر مرجع است . مدرسه در سال 1372 بازسازی شده البته تلاش شده شکل وشمایل اصیل وسنتی حفظ شود .در زمینه اداره مدرسه کمک های مردمی وخیران وتلاش مضاعف متولی حجت الاسلام خسروشاهی بسیار موثر بوده است .
. در حال حاضر مسجد تحت نظر اداره اوقاف وامور خیریه ناحیه 3 اداره کل اوقاف استان تهران وتوسط هیئت امناء اداره می‌شود، البته در دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی اول اداره مسجد و مدرسه یکی بود، اما در اواخر دوره پهلوی اول از هم جدا شد و فعالیت‌شان مستقل است.
این مسجد دو وقف‌نامه به تاریخ‌های 1276 ق و 1325 ق دارد که در قسمت دوم این مقاله آورده می‌شود.
علاوه بر این کتابخانه نسبتا بزرگی در وسط حیاط مدرسه ایجاد شده است که دارای بیش از 20 هزار جلد کتاب مرجع وغیر مرجع است . مدرسه در سال 1372 بازسازی شده البته تلاش شده شکل وشمایل اصیل وسنتی حفظ شود .در زمینه اداره مدرسه کمک های مردمی وخیران وتلاش مضاعف متولی حجت الاسلام خسروشاهی بسیار موثر بوده است .
. در حال حاضر مسجد تحت نظر اداره اوقاف وامور خیریه ناحیه 3 اداره کل اوقاف استان تهران وتوسط هیئت امناء اداره می‌شود، البته در دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی اول اداره مسجد و مدرسه یکی بود، اما در اواخر دوره پهلوی اول از هم جدا شد و فعالیت‌شان مستقل است.
این مسجد دو وقف‌نامه به تاریخ‌های 1276 ق و 1325 ق دارد که در قسمت دوم این مقاله آورده می‌شود.
منابع ومآخذ :
1- این مسجد به دلیل عزاداری و حضور آذری زبان ها و عزاداری آنها به مسجد ترک ها و مسجد آذربایجانیها شهرت یافته است(کریمان دکتر حسین ، تهران در گذشته و حال ؛ ، انتشارات دانشگاه ملی ایران ، صفحه 469)
2- بامداد مهدی؛ شرح رجال ایران در قرن 12، 13 و 14 هجری، کتاب فروشی زوار، چاپ چهارم، 1371، صفحه 244
3-اعتماد السلطنه میرزا حسن خان ،خاطرات ،انتشارات امیر کبیر
5و4- ساسانی خان ملک، سیاست گذاران دوره قاجار، انتشارات بابک با همکاری انتشارات هدایت 1338، صفحه 42 و 43
6 -مصطفوی سید محمد تقی ، آثار تاریخی تهران، مجلد اول اماکن متبرکه، انجمن آثار ملی، تنظیم و تصحیح:میرهاشم محدث ، صفحات 65 تا 67
7و8- سامانه جامع مدیریت اطلاعات موقوفات کشور
مطالب مرتبط
وقف در ایران(1)
وقف پول
وقف در اسلام