محمدرضا در خانواده‌ای دیکتاتورمحور پرورش می‌یابد؛ این مسئله، عامل مهمی در شکل‌گیری شخصیت او بود. در چنین فضائی یک نفر حاکم بر اعمال و رفتار دیگران است، فقط دیکتاتور تصمیم می‌گیرد، هدف تعیین می‌کند، وظیفه افراد را مشخص و همه باید بدون چون‌وچرا مطابق دلخواه میل او رفتار کنند. او می‌تواند از دیگران انتقاد کند، اما خود نقدپذیر و پاسخگو نیست، شخصیت، تمایلات و احتیاجات مجموعه به‌هیچ‌وجه مورد توجه نیست. در این محیط همواره ترس و وحشت بر افراد غلبه دارد. از محبت و احساس امنیت خبری نیست. بزرگ شدن محمدرضا در چنین محیطی با الگوی تربیتی رضاخان باعث شد که او نیز یک دیکتاتور شود؛ نسبت به زیردست، خشن و بی‌رحم باشد و به بالادست کاملاً تمکین نماید. چنانچه نسبت به انگلیس و آمریکا در تمام سلطنتش چنین بود.

تعداد کلمات: 1195/ تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه.

دیکتاتوری و خودبرتربینی

شاه در مصاحبه با یکی از شبکه‌های تلویزیون انگلیس با صراحت تمام می‌گوید: «مردم ایران همان احترامی را برای شاه خود قائل هستند که کودکان خانواده‌های ایرانی برای پدر خودشان» (1) شاه در مورد تصمیم به واگذاری بحرین، در پاسخ عَلَم گفت: «من آزادم چنین تصمیماتی را بگیرم.» علم در توضیح این جمله‌ شاه اعتراف می‌کند که «پاسخ شاه به این گفته، چنانچه ویژگی اوست، متفرعنانه بود.» (2)

شاه در اوایل سال 1974م (1353 ه. ش) به خبرنگار نیویورک تایمز چنین گفت: «در ایران آنچه به حساب می‌آید کلمه‌ سحرآمیز است و کلمه‌ سحرآمیز عبارتست از پادشاه.» (3)

شعار اصلی رژیم بر کوه‌ها، سر در پادگان‌ها و ادارات، شعار «خدا- شاه- میهن» بود. شاه تلاش می‌کرد تا جایگاه شاه را در ردیف خدا و کشور قرار دهد و این شعار را به صورت آیین و کیش مردم درآورد.

او در اواخر عمر تلاش می‌کرد تا با تبلیغات گسترده‌ای ضرورت عشق به شاه را فراگیر کند. یکی از تصاویر، او را در حالی نشان می‌داد که گویی خداوندگار در مقابل بندگان خود مشغول اظهار تفقد است.

ساواک تلاش می‌کرد تا شاه را به‌صورت یک موجود فوق بشر جلوه دهد تا جایی که در یکی از پوسترهای مربوط به شعار خدا - شاه - میهن، عمداً لغت شاه را بزرگ‌تر و بالاتر از خدا نوشته بودند. (4)

فرمانده نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی از شاه درخواست کرد تا برای یکنواختی اجازه دهد رنگ هواپیمای آموزشی ولیعهد را به رنگ سایر هواپیماهای نیروی هوایی دربیاورند. شاه از این پیشنهاد برآشفت و دستور داد که برعکس کلیه هواپیماهای دیگر باید به رنگ هواپیمای والاحضرت درآیند» چون ولیعهد این‌گونه پسندیده بود. (5)

بانک مرکزی به نخست‌وزیر، هویدا، پیشنهاد کرد تا به جای «ریال» و «تومان» که نام پول رایج ایران بودند، «پهلوی» و یا «شاهی و شاهین» را جایگزین کنند. (6)

عفو زندانیان محدود به ایام تولد شاهزادگان بود. وقتی خبر بارداری ملکه اعلام می‌شد، روزنامه‌ها پیش‌بینی می‌کردند، به مناسبت تولد شاهزاده، تعدادی از زندانیان مورد عفو قرار خواهند گرفت. به عنوان نمونه به مناسبت تولد علیرضا، سومین شاهپور «شصت نفر از زندانیان مورد عفو شاه قرار گرفتند.» (7)

ارتشبد فریدون جم، رئیس ستاد ارتش، در یک اقدام چاپلوسانه خطاب به شاه گفت: «من نه تنها شاهنشاه را فرمانده خود می‌دانم، بلکه به او عنوان برادر خود نیز عشق می‌ورزم» کلمه‌ برادر برای شاه ناگوار آمد و علم وزیر دربار در ملاقات بعدی به وی تذکر داد که «شاه از بی‌مبالاتی او و این که شاه را برادر خود دانسته، شدیداً ناخشنود است.» او پس از این جمله مجبور به استعفا شد و به عنوان سفیر ایران به اسپانیا تبعید شد. (8)

در یکی از گزارش‌های سفارت آمریکا چنین آمده بود:شاه تلاش می‌کرد تا جایگاه شاه را در ردیف خدا و کشور قرار دهد و این شعار را به صورت آیین و کیش مردم درآورد. او در اواخر عمر تلاش می‌کرد تا با تبلیغات گسترده‌ای ضرورت عشق به شاه را فراگیر کند. یکی از تصاویر، او را در حالی نشان می‌داد که گویی خداوندگار در مقابل بندگان خود مشغول اظهار تفقد است.

«عکس شاه همه جا هست، پیش از شروع فیلم در همه‌ی سینماها تصویر او در حالت‌های شاهانه گوناگون همراه قطعاتی از سرود ملی نمایش داده می‌شود. سال‌روز تولد شاه، ملکه و ولیعهد با آتش‌بازی و رژه و تظاهرات جشن گرفته می‌شود... همه رسانه‌های گروهی مورد استفاده قرار گرفته‌اند تا این اندیشه را تبلیغ کنند که وفاداری به سلطنت و میهن‌پرستی ملی لازم و ملزوم‌اند.» (9)

بیشتر کارخانجات، سدها، بیمارستان‌ها، دانشگاه‌ها، مدارس، پارک‌ها، آموزشگاه‌ها و... به نام یکی از خاندان سلطنت نام‌گذاری شده بود فهرست زیر، هر چند گزیده‌ای بیش نیست، ولی به خوبی گویای این مطلب هست:

بندر پهلوی، بندر فرحناز، بندر شاه، بندر شاپور، نفت شاه، شهرشاهی، شهر شاه‌پسند، شهرک فرحناز پهلوی در تهران؛

سد فرحناز در تهران، سد شهناز پهلوی در همدان، سد رضاشاه پهلوی در خوزستان، سد شهربانو فرح در رشت، سد محمدرضاشاه پهلوی؛

دانشگاه صنعتی آریا مهر تهران، دانشگاه پهلوی شیراز، دانشگاه فرح (مدرسه عالی دختران تهران)، آموزشگاه حرفه‌‌ای فرح پهلوی، آموزشگاه پرستاری اشرف پهلوی، آموزشگاه حرفه‌ای رضا پهلوی اصفهان، آموزشگاه بهیاری 25 شهریور زاهدان (به مناسبت بیست و پنجمین سال سلطنت پهلوی)، آموزشگاه عالی پرستاری رضاشاه کبیر؛

بیمارستان لیلا پهلوی، بیمارستان فرح پهلوی مشهد، بیمارستان ثریا (بیمارستان شیر و خورشید)، بیمارستان آریامهر بندر لنگه، درمانگاه کودکان شمس پهلوی، مرکز پزشکی پهلوی، بیمارستان 24 اسفند (تولد رضاشاه)، بیمارستان شهناز پهلوی مشهد، بیبمارستان پهلوی نهاوند، بیمارستان یک صد تخت خوابی رضا پهلوی رضاییه، زایشگاه فرح، بیمارستان بنیاد شمس پهلوی، بیمارستان پهلوی تهران، درمانگاه نوبنیاد رضا پهلوی شیراز، بیمارستان ششم بهمن مشهد (به مناسبت سالگرد رفراندم لوایح شش‌گانه) بیمارستان 25 شهریور تهران، بیمارستان پهلوی وابسته به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی؛

میدان شهیاد پهلوی، میدان 24 اسفند کوی فرح پهلوی شیراز، کوی فرح پهلوی زاهدان، میدان پهلوی، خیابان پهلوی، کوی نوبنیاد 9 آبان (تولد شاه)، میدان 25 شهریور، کوی رضا پهلوی محلات، خیابان محمدرضاشاه پهلوی، خیابان غلامرضا پهلوی؛

ورزشگاه فرح پهلوی اصفهان، استخر پهلوی اصفهان، ورزشگاه سرپوشیده محمدرضاشاه پهلوی، ورزشگاه بزرگ یک صد هزار نفری آریا مهر، ورزشگاه سرپوشیده والا حضرت شاهپور علیرضا پهلوی گنبد، مرکز ورزشی و فرهنگی 25 شهریور تهران، استادیوم فرح پهلوی تهران، کلوپ دختران شهناز پهلوی، کلوپ رضا پهلوی، سالن سرپوشیده تربیت بدنی محمدرضاشاه پهلوی آبادان، استادیوم ورزشی شهناز پهلوی؛

پهلوی‌ها حتی سعی داشتند نام خود را روی کشتی‌های تجاری و ناوهای جنگی هم بگذارند؛ مثل کشتی آریا مهر، کشتی آریاناز، کشتی آریا کیش و ناو شاهرخ.

پهلوی‌ها حتی از جام‌های ورزشی نیز نمی‌گذشتند و به نام خود نام‌گذاری می‌کردند؛ مانند جام شنای ولیعهد، جام آریا مهر، جام فرح و... (10)

شاه در این اواخر جایزه‌ای بین‌المللی به نام «جایزه پهلوی» که ارزش آن پنج هزار دلار بود درست کرد و به طرفداران خود در جهان خیر و بخش می‌کرد. (11)

طبق گزارشی تا سال 1357 بیش از هشتصد مجسمه از رضاشاه و محمدرضاشاه در سرتاسر ایران نصب شد. (12) شاه کارخانه ذوب آهن اصفهان را که صنعتی ملی بود، به نام «کارخانه ذوب آهن آریامهر» نام‌گذاری کرد.

مردم موظف بودند در ایام متعلق به این خانواده جشن بگیرند و خیابان‌ها را آذین‌بندی کنند مدارس مجبور بودند با راه‌اندازی کارناوال‌ها شادی خود را به لودگی و سیاه‌بازی آلوده کنند. جدول روزهای تعطیل یا جشن و چراغانی نشانگر تفرعن این خانواده می‌باشد:

21 فروردین روز دعا (به مناسبت جان به در بردن شاه از ترور سال 1344)

28 مرداد روز جشن ملی (به مناسبت پیروزی شاه در کودتای 28 مرداد 1332)

25 شهریور روز جشن ملی (به مناسبت به سلطنت رسیدن محمدرضاشاه)

6 مهر روز جشن ملی (سال‌روز سروش آریامهر!)

21 مهر روز جشن و شادی (به مناسبت تولد فرح)

4 آبان روز جشن و آذین‌بندی (به مناسبت تولد شاه)

9 آبان روز جشن و پایکوبی‌ (به مناسبت تولد ولیعهد)

6 بهمن روز جشن (به مناسبت انقلاب شاه و ملت)

5 بهمن روز نیایش (به مناسبت رفع خطر از شاه در سال 1327)

24 اسفند روز پدر (به مناسبت تولد رضاشاه) (13)

پی‌نوشت:
1. گاهنامه‌ی پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، ج3، کتابخانه‌ی پهلوی، ص 2855
2. اسدالله علم، گفت و گوهای من با شاه، خاطرات محرمانه‌ی امیراسدالله علم، ج2، طرح نو، تهران 1371، ص 570.
3. ماروبن زونیس، شکست شاهانه، ترجمه‌ی اسماعیل زند و بتول سعیدی، ص 125
4. مینو صمیمی، پشت پرده‌ی تخت طاووس، ترجمه دکتر حسین ابوترابیان، اطلاعات، تهران 1370، ص 51
5. اسدالله علم، پیشین، ص 682
6. پهلوی‌ها، (خاندان پهلوی به روایت اسناد) ج 3، به کوشش فرهاد رستمی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر، تهران 1381، ص 17
7. گاهنامه‌ی پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، ج2، ص 1951
8. پرویز راجی، خدمتگزار تخت طاوس، ترجمه‌ی ج. 1 مهران، اطلاعات، تهران 1364، صص 110-111
9. مایکل لدین، ویلیام لوئیس، کارتر و سقوط شاه، ترجمه‌ی ناصر ایرانی، تهران 1363، ص 24
10. این فهرست فقط بخشی از نام گذاری‌های دوره‌ی پهلوی است که به عنوان نمونه از یک دوره‌ی پنج ساله 1350-1355 از یکی از اخبار روزنامه‌ها به دست آمده است و نگارنده فقط به عنوان نمونه و نه یک استقرای کامل، ارایه داده است.
11. گاهنامه‌ی پنجاه سال شاهنشاهی، ج3، ص 2099
12. خسرو معتضد، ناکامان کاخ سعدآباد، ج1، زرین، تهران 1375، ص 108
13. این فهرست بر اساس مطالعه‌ی یک دوره‌ی یک ساله‌ی روزنامه‌ استخراج شده است.