یکی از مباحث بسیار مهم و اصولی در آیین مقدس اسلام بخصوص در مکتب حقه تشیع، مسأله ی امام شناسی است. این موضوع از دو منظر حائز اهمیت است. یکی اینکه سخن، رفتار و گفتار امامان برای مسلمانان حجت بوده، از این رو بر یک مسلمان واجب است که با فرهنگ و اندیشه و سبک زندگی ایشان آشنا باشد، از طرفی هر انسان مسلمانی در زندگی خود نیازمند به الگو و اسوه صالح و نیکو و مورد تأیید خدای متعال است. از هر دریچه ای که به موضوع امام شناسی نگاه کنیم، تحقیق و پژوهش در سیره و روش ائمه اطهار (علیهم السلام) بسیار ضروری و پر اهمیت است، از این رو در ایام پر سرور و سعادت میلاد امام حسن مجتبی(ع) تصمیم گرفتیم تا خوشه ای از خرمن سبک زندگی این امام همام را مورد واکاوی قرار دهیم و پنجره ای کوچک از مباحث امام شناسی را به روی مخاطبان باز نماییم.

ماه رمضان ماه قرآن و پیمان بستن با خدای متعال و قرآن کریم است، از طرفی خدای متعال در آیات رحمانیش می فرماید: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏؛[1] ! بگو: من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏ کنم جز دوست‏داشتن نزدیکانم [اهل بیتم‏]؛» از طرفی بر اساس آموزه های قرآنی و فرهنگ اسلامی به خوبی می دانیم که محبت بدون تبعیت و پیروی در واقع محبت و دوستی نیست؛ چرا که خدای متعال حجت را بر مدعیان دوستی تمام کرده و این چنین فرموده است: «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی‏ یُحْبِبْکُمُ اللَّه‏؛[2] بگو: «اگر خدا را دوست مى‏دارید، از من پیروى کنید.»

کما اینکه محققان و مفسران قرآن کریم این چنین بیان داشته اند: «یعنى محبت تنها یک علاقه قلبى ضعیف و خالى از هر گونه اثر نیست، بلکه باید آثار آن در عمل انسان منعکس باشد، کسى که مدعى عشق و علاقه به پروردگار است، نخستین نشانه‏ اش این است که از پیامبر و فرستاده او پیروى کند. در حقیقت این یک اثر طبیعى محبت است که انسان را به سوى محبوب و خواسته‏ هاى او مى ‏کشاند، البته ممکن است محبت ‏هاى ضعیفى یافت شود که شعاع آن از قلب به بیرون نیفتد، اما اینگونه محبت ها به قدرى ناچیز است که نمى‏توان نام محبت بر آن گذاشت. یک محبت اساسى حتما آثار عملى دارد، حتما دارنده آن را با محبوب پیوند مى‏دهد، و در مسیر خواست هاى او به تلاش پرثمر وامى ‏دارد.»[3]در خصوص دوستی و محبت خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) بخصوص امام حسن مجتبی(ع) نیز بر همین منوال است، اگر ما مدعی دوستی این ذوات مقدسه هستیم باید از ایشان تبعیت و پیروی کنیم.
در منابع روایی نقل شده است: روزی یکى از غلامان امام حسن عملى انجام داده بود که مستوجب عقاب شده بود، لذا امام حسن دستور داد تا او را بزنند. آن غلام گفت: اى مولاى من! وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ‏ یعنى (مؤمن باید) از خطاى مردم درگذرد، امام حسن فرمود: من از تو درگذشتم. غلام گفت: اى مولاى من! وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ‏ یعنى خدا نیکوکاران را دوست می دارد. امام حسن فرمود: تو را در راه خدا آزاد نمودم و مستمرى تو را دو برابر با قبل از این قرار دادم.»

البته بر اهل علم پوشیده نیست که تبعیت و الگو برداری از سبک زندگی امامان معصوم(ع) باید در تمام  ابعاد و عرصه های زندگی فردی و اجتماعی جریان داشته باشد، ولی در این نوشتار به جهت رعایت اختصار به سه بُعد سبک زندگی امام حسن مجتبی(ع) اشاره خواهیم داشت:

بر اساس جهان بینی اسلامی اولین و مهمترین ابعاد زندگی انسان در حیات مادی، بعُد شناختی و معرفتی معنوی نسبت به خدای متعال است. تا انسان این جنبه از زندگی و حیات مادی خود را و ارتباط با خدای متعال را سامان ندهد سایر جنبه های زندگی در حاشیه قرار دارند؛ چرا که فلسفه و حقیقت زندگی بشر نیز معرفت و عبودیت نسبت به خدای متعال بوده است. «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ؛[4] من جنّ و انس را نیافریدم جز براى اینکه عبادتم کنند.» با نگاهی اجمالی به منابع اسلامی و دقت در سبک زندگی امام حسن مجتبی(ع) به خوبی می توان زندگی و سلوک ایشان را در اوج عبودیت و بندگی حق تعالی مشاهده کرد به طوری که دوست و دشمن به این موضوع معترف بوده اند. در روایتی که جناب مفضل از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده این چنین بیان شده است:

پدرم از پدرش باز گفت که حسن بن على بن ابى طالب (ع) اعبد و ازهد و افضل اهل زمانش بود و همیشه پیاده به حج می رفت و بسا با پاهاى برهنه بود و همیشه چون یاد مرگ می کرد می گریست و چون یاد قبر می کرد می گریست و چون یاد قیامت و نشور می کرد می گریست و چون یاد گذشت بر صراط می کرد می گریست و چون یاد ملاقات با خدا می کرد ناله‏اى می زد که از آن بی هوش می شد و چون به نماز می ایستاد برابر خدا لرزه بر اندامش مى‏افتاد و چون یاد بهشت و دوزخ مى‏افتاد چون مار گزیده پریشان می شد و از خدا بهشت می خواست و به او از دوزخ پناه می برد و همیشه آیه از قرآن نمی خواند که‏ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا داشت جز آنکه می گفت لبیک اللهم لبیک و در هر حال که دیده می شد ذکر خداى سبحانه می کرد.»[5]
 

بر اساس فرهنگ قرآن انسان می بایست زندگی خود را به گونه ای سامان بخشید که رنگ و بوی الهی داشته باشد، کما اینکه خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُون‏؛[6] رنگ خدایى (بپذیرید! رنگ ایمان و توحید و اسلام؛) و چه رنگى از رنگ خدایى بهتر است؟! و ما تنها او را عبادت مى‏کنیم‏.» سبک زندگی امام حسن مجتبی(ع) به معنای واقعی رنگ خدایی داشت و مصداق روشن روایت شریف «تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ اللَّهِ؛» [7] بود.

امام حسن(ع) در اخلاق اجتماعی اسوه، صبر، انفاق و کرم، سخاوت و دستگیری از نیازمندان بودند، سخاوت و کرم و بخشش ایشان نه تنها شامل انسان های نیازمند می شد، بلکه حیوانات بیابان نیز از کرم و روحیه سخاوت ایشان بهره مند بودند.[8]  امام حسن(ع) در یک کلام کوه فضائل و مناقب اخلاق بودند در منابع روایی نقل شده است: روزی یکى از غلامان امام حسن عملى انجام داده بود که مستوجب عقاب شده بود، لذا امام حسن دستور داد تا او را بزنند. آن غلام گفت: اى مولاى من! وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ‏ یعنى (مؤمن باید) از خطاى مردم درگذرد، امام حسن فرمود: من از تو درگذشتم. غلام گفت: اى مولاى من! وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ‏ یعنى خدا نیکوکاران را دوست می دارد. امام حسن فرمود: تو را در راه خدا آزاد نمودم و مستمرى تو را دو برابر با قبل از این قرار دادم.»[9]
 

امام حسن(ع) خصوص برخورد با دشمنان و معاندان قرآن و سنت نیز مصداق بارز ایه شریف بودند: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سیماهُمْ فی‏ وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُود؛[10] محمّد (ص) فرستاده خداست؛ و کسانى که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند؛ پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود مى‏بینى در حالى که همواره فضل خدا و رضاى او را مى‏طلبند؛ نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است‏.» در توصیف شجاعت و دلاوری امام حسن(ع) و مقابله با دشمنان همین بس که تاریخ نویسان در خصوص این چنین نگاشته اند: «آن حضرت در جنگ صفین، در بسیج عمومی و نیروها و گسیل داشتن ارتش امیرمومنان (ع) برای جنگ با معاویه، نقش مهمی به عهده داشت و با سخنان پر شور و مهیج خویش، مردم کوفه را به جهاد در رکاب علی (ع) و سرکوبی خائنان و دشمنان اسلام دعوت نمود.»[11]


پی نوشت ها:
[1]. شوری آیه 23.
[2]. آل عمران آیه 31.
[3]. تفسیر نمونه، ج‏2، ص513
[4]ذاریات آیه 56.
[5]. الأمالی( للصدوق)، ص178. «أَنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع کَانَ‏ أَعْبَدَ النَّاسِ‏ فِی‏ زَمَانِهِ‏ وَ أَزْهَدَهُمْ‏ وَ أَفْضَلَهُمْ‏ وَ کَانَ إِذَا حَجَّ حَجَّ مَاشِیاً وَ رُبَّمَا مَشَى حَافِیاً وَ کَانَ إِذَا ذَکَرَ الْمَوْتَ بَکَى وَ إِذَا ذَکَرَ الْقَبْرَ بَکَى ...»
[6]. بقره آیه 138.
[7]. بحار الأنوار، ج‏58، ص129.
[8]. بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج‏43 ؛ ص352، ح29. مِنْ بَعْضِ کُتُبِ الْمَنَاقِبِ الْمُعْتَبَرَةِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ نَجِیحٍ قَالَ: رَأَیْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ ع یَأْکُلُ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ کَلْبٌ کُلَّمَا أَکَلَ لُقْمَةً طَرَحَ لِلْکَلْبِ مِثْلَهَا فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ لَا أَرْجُمُ هَذَا الْکَلْبَ عَنْ طَعَامِکَ قَالَ دَعْهُ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکُونَ ذُو رُوحٍ یَنْظُرُ فِی وَجْهِی وَ أَنَا آکُلُ ثُمَّ لَا أُطْعِمُهُ.
[9]. همان.
[10]. سوره فتح آیه 29.
[11]. واقعه صفین، ص 113.