نجات شناسی در مکتب تشیع
گاهی اوقات در برخی محافل و مجالس مذهبی توسط برخی سخنرانان و گردانندگان مجالس مذهبی این چنین القاء می شود که شیعه یعنی کسی که امام علی(ع) و ائمه اطهار(علیهم السلام) را دوست دارد و همین دوست داشتن برای قرار گرفتن در زمره ی شیعیان خاندان عصمت و طهارت(ع) کفایت می کند، و یا اینکه گفته می شود برای نجات انسان همین امر که این ذوات مقدسه را دوست داشته باشد و گریه کن آقا اباعبد الله الحسین(علیه السلام) باشد نجات قطعی است، در این متن سعی داریم به طور اجمالی به راستی آزمایی این مطلب بپردازیم، و به گوشه ای از مبحث نجات شناسی در مکتب تشیع بپردازیم.
نجات و رستگاریی در مکتب تشیع
آیین مقدس اسلام دارای مباحث و محورهای کلان اعتقادی، عبادی و اخلاقی است، که هر یک از این محورهای کلی خود دارای زیر شاخه های فرعی متعددی است که سهم بسزایی در مسأله نجات و رستگاری انسان برعهده دارند، به عبارتی انسان برای دست یابی به قله سعادت و رستگاری و نجات واقعی باید در مباحث، اعتقادی، فقهی و اخلاقی مطابق حدیث نبوی باشد. دین مبین اسلام نسخه نجات را این چنین خلاصه و پرمعنا تفسیر و تبیین کرده است: «وَ قَالَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ أَیْنَمَا مَالَ وَ قَالَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَیْتِی عِتْرَتِی أَیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ قَدْ بَلَّغْتُ إِنَّکُمْ سَتَرِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلُکُمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِی الثَّقَلَیْنِ وَ الثَّقَلَانِ کِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِی فَلَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَهْلِکُوا وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ فَوَقَعَتِ الْحُجَّةُ بِقَوْلِ النَّبِیِّ ص ؛ بهر جانب که على رود، حق همراه اوست، و فرمود: همانا من دو امر در میان شما می گذارم، اگر آنها را بپذیرید، هرگز گمراه نشوید: 1- کتاب خداى عز و جل (قرآن) 2- اهل بیت و عترت من، اى مردم گوش کنید که من تبلیغ کردم، شما در قیامت سر حوض بر من وارد می شوید و من از آنچه نسبت بثقلین انجام داده اید از شما بازخواست می کنم، و ثقلین، کتاب خدا- جل ذکره- و أهل بیت منند، برایشان پیشى نگیرید که هلاک شوید، و به ایشان چیزى نیاموزید که آنها از شما داناترند. بنا بر این حجت (خدا براى مردم) با قول پیغمبر -صلّى اللَّه علیه و آله- و قرآنى که خود مردم آن را می خوانند ثابت شد. در واقع موضوع نجات و سعادت انسان در این روایت شریف به طور خلاصه، و اصولی بیان شده است، نه قرآن به تنهایی و نه اهل بیت(ع) بدون قرآن؛ بر اساس این روایت ارزشمند این دو از همدیگر جدا نیستند، فرمول سعادت بدون توجه به این دو شاخص دست یافتنی نیست.
اولین و مهمترین مسئولیتی که در مبحث نجات شناسی برعهده شیعیان گذاشته شده موضوع امام شناسی است، از آنجایی که مباحث امام شناسی از جمله مباحث اعتقادی و کلامی به شمار می آید به صرف تقلید از دیگران مسئولیت برداشته نمی شود؛ چرا که در این خصوص باید با مطالعه، و تحقیق و پژوهش پایه های امام شناسی را در وجود خود تقویت کرد،
نجات و رستگاریی در مکتب تشیع
آیین مقدس اسلام دارای مباحث و محورهای کلان اعتقادی، عبادی و اخلاقی است، که هر یک از این محورهای کلی خود دارای زیر شاخه های فرعی متعددی است که سهم بسزایی در مسأله نجات و رستگاری انسان برعهده دارند، به عبارتی انسان برای دست یابی به قله سعادت و رستگاری و نجات واقعی باید در مباحث، اعتقادی، فقهی و اخلاقی مطابق حدیث نبوی باشد. دین مبین اسلام نسخه نجات را این چنین خلاصه و پرمعنا تفسیر و تبیین کرده است: «وَ قَالَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ أَیْنَمَا مَالَ وَ قَالَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَیْتِی عِتْرَتِی أَیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ قَدْ بَلَّغْتُ إِنَّکُمْ سَتَرِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلُکُمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِی الثَّقَلَیْنِ وَ الثَّقَلَانِ کِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِی فَلَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَهْلِکُوا وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ فَوَقَعَتِ الْحُجَّةُ بِقَوْلِ النَّبِیِّ ص ؛ بهر جانب که على رود، حق همراه اوست، و فرمود: همانا من دو امر در میان شما می گذارم، اگر آنها را بپذیرید، هرگز گمراه نشوید: 1- کتاب خداى عز و جل (قرآن) 2- اهل بیت و عترت من، اى مردم گوش کنید که من تبلیغ کردم، شما در قیامت سر حوض بر من وارد می شوید و من از آنچه نسبت بثقلین انجام داده اید از شما بازخواست می کنم، و ثقلین، کتاب خدا- جل ذکره- و أهل بیت منند، برایشان پیشى نگیرید که هلاک شوید، و به ایشان چیزى نیاموزید که آنها از شما داناترند. بنا بر این حجت (خدا براى مردم) با قول پیغمبر -صلّى اللَّه علیه و آله- و قرآنى که خود مردم آن را می خوانند ثابت شد. در واقع موضوع نجات و سعادت انسان در این روایت شریف به طور خلاصه، و اصولی بیان شده است، نه قرآن به تنهایی و نه اهل بیت(ع) بدون قرآن؛ بر اساس این روایت ارزشمند این دو از همدیگر جدا نیستند، فرمول سعادت بدون توجه به این دو شاخص دست یافتنی نیست.
اولین و مهمترین مسئولیتی که در مبحث نجات شناسی برعهده شیعیان گذاشته شده موضوع امام شناسی است، از آنجایی که مباحث امام شناسی از جمله مباحث اعتقادی و کلامی به شمار می آید به صرف تقلید از دیگران مسئولیت برداشته نمی شود؛ چرا که در این خصوص باید با مطالعه، و تحقیق و پژوهش پایه های امام شناسی را در وجود خود تقویت کرد،
شیعه کیست؟! به چه کسی شیعه می گویند؟
واژه شیعه در لغت به معنای پیروان، یاران و انصار به کار گرفته شده است،[2] کما اینکه خدای متعال در قرآن کریم نیز این واژه را این چنین به کار برده است: «وَ إِنَّ مِنْ شیعَتِهِ لَإِبْراهیمَ؛[3] و از پیروان او ابراهیم بود.»، برخی محققان همچون ابن خلدون معنای اصطلاحی آن را این چنین تبیین کرده است، در اصطلاح فقها و متکلمین، شیعه به پیروان علی(ع) و فرزندانش اطلاق می شود، بنابراین شیعه به کسی اطلاق می شود که بعد از پیامبر(ص) پیرو مکتب امیرالمومنین(ع) باشد.[4] این چنین شیعیانی نزد خدای متعال و پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) از چنان اجر و منزلتی برخوردار هستند که در منابع روایی در وصف و تمجید آنان این چنین بیان شده است:
به نقل از جابر بن عبد اللّه: در محضر پیامبر -صلى الله علیه و آله- بودیم که على بن ابى طالب (علیه السلام) آمد. پیامبر -صلى الله علیه و آله- فرمود: «برادرم آمد». آن گاه رو به کعبه کرد و با دست بر آن زد و فرمود: «سوگند به آن که جانم در دست اوست، این شخص و پیروانش در روز رستاخیز، نجات یافتگان اند .آنگاه افزود: «او نخستین کس از شماست که به من ایمان آورد. با وفاترینِ شما به پیمان الهى، استوارترینِ شما در [عمل به] فرمان هاى الهى، دادگرترینِ شما در بین شهروندان، به تساوى تقسیم کننده ترینِ شما و در برخوردارى از برترى، بلند مرتبهترینِ شما در پیشگاه خداست.[جابر گفت:] آیه «در حقیقت، کسانى که گرویده اند و کارهاى شایسته کردهاند، آنان اند که بهترینِ آفریدگان اند»، نازل شد. از آن پس، یاران محمّد صلى الله علیه و آله، هنگامى که على (علیه السلام) مى آمد، مى گفتند: بهترینِ آفریدگان آمد.[5] این چنین شیعیانی نه تنها خود نزد خدای متعال جایگاه و ارزش دارند بلکه کسانی هم که آنان را دوست دارند مورد غفران و رحمت الهی قرار می گیرند؛ کما اینکه در منابع روایی نقل شده است: «یَا عَلِیُ إِنَ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ غَفَرَ لَکَ وَ لِأَهْلِکَ وَ لِشِیعَتِکَ وَ مُحِبِّی شِیعَتِکَ وَ مُحِبِّی مُحِبِّی شِیعَتِکَ فَأَبْشِرْ فَإِنَّکَ الْأَنْزَعُ الْبَطِینُ مَنْزُوعٌ مِنَ الشِّرْکِ بَطِینٌ مِنَ الْعِلْمِ؛[6] از آن حضرت روایت کرده که رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله- فرمود: یا علىّ! بدرستى که خداوند متعال تو و خاندانت، و شیعیان و دوستداران شیعیانت، و دوستداران دوستان شیعیانت، جمله را مورد غفران و آمرزش خویش قرار داده، پس مژده باد ترا، آرى توئى «انزع بطین»، از شرک جدائى و از تو کاملا دور گشته، و قلبت مملوّ و پر است از دانش و معرفت.»
به نقل از جابر بن عبد اللّه: در محضر پیامبر -صلى الله علیه و آله- بودیم که على بن ابى طالب (علیه السلام) آمد. پیامبر -صلى الله علیه و آله- فرمود: «برادرم آمد». آن گاه رو به کعبه کرد و با دست بر آن زد و فرمود: «سوگند به آن که جانم در دست اوست، این شخص و پیروانش در روز رستاخیز، نجات یافتگان اند .آنگاه افزود: «او نخستین کس از شماست که به من ایمان آورد. با وفاترینِ شما به پیمان الهى، استوارترینِ شما در [عمل به] فرمان هاى الهى، دادگرترینِ شما در بین شهروندان، به تساوى تقسیم کننده ترینِ شما و در برخوردارى از برترى، بلند مرتبهترینِ شما در پیشگاه خداست.[جابر گفت:] آیه «در حقیقت، کسانى که گرویده اند و کارهاى شایسته کردهاند، آنان اند که بهترینِ آفریدگان اند»، نازل شد. از آن پس، یاران محمّد صلى الله علیه و آله، هنگامى که على (علیه السلام) مى آمد، مى گفتند: بهترینِ آفریدگان آمد.[5] این چنین شیعیانی نه تنها خود نزد خدای متعال جایگاه و ارزش دارند بلکه کسانی هم که آنان را دوست دارند مورد غفران و رحمت الهی قرار می گیرند؛ کما اینکه در منابع روایی نقل شده است: «یَا عَلِیُ إِنَ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ غَفَرَ لَکَ وَ لِأَهْلِکَ وَ لِشِیعَتِکَ وَ مُحِبِّی شِیعَتِکَ وَ مُحِبِّی مُحِبِّی شِیعَتِکَ فَأَبْشِرْ فَإِنَّکَ الْأَنْزَعُ الْبَطِینُ مَنْزُوعٌ مِنَ الشِّرْکِ بَطِینٌ مِنَ الْعِلْمِ؛[6] از آن حضرت روایت کرده که رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله- فرمود: یا علىّ! بدرستى که خداوند متعال تو و خاندانت، و شیعیان و دوستداران شیعیانت، و دوستداران دوستان شیعیانت، جمله را مورد غفران و آمرزش خویش قرار داده، پس مژده باد ترا، آرى توئى «انزع بطین»، از شرک جدائى و از تو کاملا دور گشته، و قلبت مملوّ و پر است از دانش و معرفت.»
وظایف مهم و اساسی شیعه
در موضوع و مبحث نجات شناسی یک سری وظایف و مسئولیت های مهم و اساسی برعهده شیعیان نهاده شده است که رعایت این مسئولیت و وظایف موجب معنادار شدن عنوان شیعه بر بخشی از جامعه انسانی می شود که در ادامه به برخی از این موارد اشاره می کنیم:
1-شناخت امام؛ اولین و مهمترین مسئولیتی که در مبحث نجات شناسی برعهده شیعیان گذاشته شده موضوع امام شناسی است، از آنجا که مباحث امام شناسی از جمله مباحث اعتقادی و کلامی به شمار می آید به صرف تقلید از دیگران مسئولیت برداشته نمی شود؛ چرا که در این خصوص باید با مطالعه و تحقیق و پژوهش پایه های امام شناسی را در وجود خود تقویت کرده و از سستی در این خصوص پرهیز نمود؛ اهمیت این موضوع به خوبی در روایات نمایان است: «أَنَّ مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّة؛[7] همانا کسى که بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیّت درگذشته است.»
2-محبت و دوستی؛ یکی دیگر از وظایف و مسئولیت های مهم و قرآنی که بر عهده شیعیان خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) گذاشته شده موضوع محبت است، محبت و دوستی در شریعت اسلامی از چنان جایگاه و اهمیتی برخوردار است که در منابع روایی نقل شده است: «هَلِ الدِّینُ إِلَّا الْحُب؛[8] آیا دین چیزی غیر از دوستی است؟!» خدای متعال در قرآن کریم یک نوع خاص از دوستی و محبت را از شیعیان طلب کرده است، دوستی که موجب نجات و سعادت انسان می شود: از جمله دوستی خدای متعال و اولیای پاک سرشت؛ کما اینکه باری تعالی در آیات خود این دو قسم از دوستی را این چنین بیان کرده است: «وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّه؛[9] ولى کسانى که ایمان آوردهاند، به خدا محبت بیشترى دارند.»«قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى؛[10] بگو: «من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى کنم جز دوستداشتن نزدیکانم [اهل بیتم].»
3-اطاعت و پیروی؛ نه تنها در مکتب ارزشمند شیعی بلکه به طور کل در شریعت اسلامی محبت به تنها موجب نجات انسان محسوب نمی شود، بلکه محبتی برای انسان اثربخش و سازنده به حساب می آید که انسان را به سوی عمل صالح و نیک کرداری و تبعیت از فرامین الهی سوق دهد؛ کما اینکه خدای متعال در این خصوص می فرماید: «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ؛[11] بگو: «اگر خدا را دوست دارید، از من پیروى کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید، و خداوند آمرزنده مهربان است.»
پی نوشت ها:
[1]. الکافی، ج1، ص294، ح3.
[2]. فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج2، ص191؛ قاموس قرآن، ج4، ص95.
[3]. سوره صافات، آیه 83.
[4]. مرزبان کریمی، شیعه عقاید، وظایف، فرقه ها، ص 28.
[5]. الأمالی (للطوسی)، ص251. « عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ النَّبِیِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) فَأَقْبَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَقَالَ النَّبِیُّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ): قَدْ أَتَاکُمْ أَخِی، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى الْکَعْبَةِ فَضَرَبَهَا بِیَدِهِ،...
[6]. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص47.
[7]. کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص409، ح9.
[8]. تفسیر فرات الکوفی، ص430.
[9]. سوره بقره، آیه 165.
[10]. سوره شوری، آیه 23.
[11]. سوره آل عمران آیه 31.
1-شناخت امام؛ اولین و مهمترین مسئولیتی که در مبحث نجات شناسی برعهده شیعیان گذاشته شده موضوع امام شناسی است، از آنجا که مباحث امام شناسی از جمله مباحث اعتقادی و کلامی به شمار می آید به صرف تقلید از دیگران مسئولیت برداشته نمی شود؛ چرا که در این خصوص باید با مطالعه و تحقیق و پژوهش پایه های امام شناسی را در وجود خود تقویت کرده و از سستی در این خصوص پرهیز نمود؛ اهمیت این موضوع به خوبی در روایات نمایان است: «أَنَّ مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّة؛[7] همانا کسى که بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیّت درگذشته است.»
2-محبت و دوستی؛ یکی دیگر از وظایف و مسئولیت های مهم و قرآنی که بر عهده شیعیان خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) گذاشته شده موضوع محبت است، محبت و دوستی در شریعت اسلامی از چنان جایگاه و اهمیتی برخوردار است که در منابع روایی نقل شده است: «هَلِ الدِّینُ إِلَّا الْحُب؛[8] آیا دین چیزی غیر از دوستی است؟!» خدای متعال در قرآن کریم یک نوع خاص از دوستی و محبت را از شیعیان طلب کرده است، دوستی که موجب نجات و سعادت انسان می شود: از جمله دوستی خدای متعال و اولیای پاک سرشت؛ کما اینکه باری تعالی در آیات خود این دو قسم از دوستی را این چنین بیان کرده است: «وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّه؛[9] ولى کسانى که ایمان آوردهاند، به خدا محبت بیشترى دارند.»«قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى؛[10] بگو: «من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى کنم جز دوستداشتن نزدیکانم [اهل بیتم].»
3-اطاعت و پیروی؛ نه تنها در مکتب ارزشمند شیعی بلکه به طور کل در شریعت اسلامی محبت به تنها موجب نجات انسان محسوب نمی شود، بلکه محبتی برای انسان اثربخش و سازنده به حساب می آید که انسان را به سوی عمل صالح و نیک کرداری و تبعیت از فرامین الهی سوق دهد؛ کما اینکه خدای متعال در این خصوص می فرماید: «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ؛[11] بگو: «اگر خدا را دوست دارید، از من پیروى کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید، و خداوند آمرزنده مهربان است.»
پی نوشت ها:
[1]. الکافی، ج1، ص294، ح3.
[2]. فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج2، ص191؛ قاموس قرآن، ج4، ص95.
[3]. سوره صافات، آیه 83.
[4]. مرزبان کریمی، شیعه عقاید، وظایف، فرقه ها، ص 28.
[5]. الأمالی (للطوسی)، ص251. « عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ النَّبِیِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) فَأَقْبَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَقَالَ النَّبِیُّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ): قَدْ أَتَاکُمْ أَخِی، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى الْکَعْبَةِ فَضَرَبَهَا بِیَدِهِ،...
[6]. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص47.
[7]. کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص409، ح9.
[8]. تفسیر فرات الکوفی، ص430.
[9]. سوره بقره، آیه 165.
[10]. سوره شوری، آیه 23.
[11]. سوره آل عمران آیه 31.