یکی از مواردی که در زمینه خیریه و موقوفات در عصر صفویان به شدت به چشم می آید، موقوفاتی است که توسط بانوان و در تعداد بالا انجام شده است. بانوان درباری و سلطنتی و برخی از بانوانی که شرایط مناسبی از نظر اقتصادی داشته اند، مدارس و مساجد زیادی را بیشتر با نام های خود موسسان وقف نموده اند که بسیار ارزشمند و قابل توجه می باشد.
در این مطلب قصد داریم تا در خصوص خیریه و موقوفات در عصر صفوی با شما به صورت دقیق و با جزئیات کامل صحبت کنیم. شما می توانید تا با دنبال کردن این مطلب تا انتها، از زوایای مختلف موقوفات و امور خیریه در دوره حکومت صفویان بر ایران آگاه شوید. با نا تا انتهای این مطلب همراه باشید.
همه چیز درباره خیریه و موقوفات در عصر صفوی
حاکمان صفوی که پیشینه صوفی داشتند و بعد از تسلط بر ایران مذهب رسمی تشیع را بر ایران حاکم کردند، پس از گسترش آموزه های فقها در این دوره، املاک خود را وقف می کردند. طبیعی است در هر کشور و حکومتی که بالاترین افراد سیاسی و اجتماعی آن اقدام به کار نیک و پسندیده ای کنند، بسیاری نیز به تقلید و با الگو گرفتن از آن ها این کار را انجام می دهند. شرایط خیریه و موقوفات در عصر صفوی به شکلی بوده است که اکثر صاحب نظران و مورخان، این دوره را برترین و درخشان ترین دوره وقف در تاریخ اسلام می دانند. بیشتر املاک و ساختمان های وقف شده دوره شامل مدارس و مساجدی بوده است که در راستای آموزش اصول فقهی و مذهبی فعالیت می کردند.
افراد و شهرهای شاخص و تاثیر گذار در خیریه و موقوفات در عصر صفوی
طبق اسناد تاریخی باقیمانده از دوره صفویان می توان گفت در دوران تمامی پادشاهان این سلسله با توجه به تمایلات مذهبی و شیعی، وقف شرایط خوب و مناسبی داشته است. اما این شرایط در دوره حکومت برخی پادشاهان بسیار بهتر بوده است و در تعداد بالاتری وقف صورت گرفته است. طبق اسناد موجود، در دوران حکومت شاه عباس اول بیشترین میزان موقوفات در ایران ثبت شده است. یکی از دلایل این امر این است که خود شاه در دوران حکومتش تصمیم گرفت تا تمامی املاک و اموال به دست آمده خویش را وقف معصومین شیعه کند. البته مدیریت و اداره این موقوفات رو خود او به عهده گرفت و ساختاری را برای مدیریت آن ها مشخص کرد که در آن وظیفه اداره و نظارت بر این اماکن بر عهده بالاترین مقام اجرایی یعنی شاه کشور در هر دوره از حکومت است.در این میان و در زمان شاه عباس اول، فردی که نقش اساسی در تنظیم وقف نامه ها و همچنین اداره و اختصاص درآمدهای آن ها داشت، شیخ بهایی دانشمند و عالم معروف زمان بود. تمامی درآمدهای املاک مذکور و وقف شده را اداره شده و صرف هزینه های کشور در پیشامدهای مختلف می شد. همچنین طبق اسناد برجای مانده از این دوران، بیشترین میزان خیریه و موقوفات در عصر صفوی در شهرهای قم، مشهد و اصفهان بوده است که به وضوح تاثیر مذهبی بودن این شهرها را در این فرآیند می توان مشاهده کرد.
نکات و مواردی مهم در خصوص خیریه و موقوفات در عصر صفوی
همانطور که گفتیم، علما در گسترش وسیع و فزاینده وقف در این دوران تاثیر بسیار زیادی داشتند. تا جایی که پس از سال ها، وقف در این دوران به صورت یک سنت فرهنگی در کشور درآمد و افراد بسیار زیادی در سطح توانایی خود، اموال و املاک خود را وقف می کردند. البته ایجاد چنین شرایطی دلیل مهم دیگری داشت و آن هم هماهنگی و اتحاد کسبه بازاری، افراد حکومت و عالمان دینی بود. این اقشار نقش اساسی در رقم خوردن دوران طلایی وقف و امور خیریه در حکومت صفویان داشتند. در مورد اداره امور خیریه و موقوفات در عصر صفوی شما باید بدانید که نکته ای بسیار جالب وجود دارد و آن هم این است که سطح فعالیت های وقفی به شکلی بالا بود که یک نهاد رسمی و اداری برای مدیریت این مکان ها در دولت صفویان ایجاد شد. مدیریت این نهاد به عهده فردی واگذار می شد که هم از نظر دینی و هم از نظر رسمی و حکومتی فردی شاخص باشد. این فرد دارای عنوانی به نام وزیر موقوفات در حکومت صفویان بود و فعالیت های او و البته نحوه صحیح مدیریت موقوفات و درآمدهای حاصل از آن، باعث پدید آمدن مکان هایی مانند کاروانسراها در سراسر کشور شد. در مورد ساختار این نهاد رسمی برای اداره موقوفات در دولت صفوی باید اشاره کرد که در این سازمان، نمایندگانی از سراسر کشور وجود داشتند.
در زمان حکومت صفویان البته معافیت ها و مزایایی برای افراد واقف تعیین شده بود که از جمله آن ها می توان به معافیت از پرداخت مالیات اشاره کرد. با این روش افرادی که حتی رغبتی به وقف و امور خیریه نداشتند نیز برای فرار از پرداخت مالیات های سنگین، نسبت به وقف برخی از املاک اقدام می کنند. با توجه به اینکه اداره امور خیریه و موقوفات در عصر صفوی در بیشتر دوران حکومت بر عهده عالمان دینی بوده است، به همین دلیل درآمدهایی گسترده در اختیار این افراد قرار می گرفت که بیشتر صرف توسعه امور مذهبی و همچنین مراسمات و آیین های شیعی می شد.
در این میان نقش آموزه های دینی قرآن و حدیث را نیز باید کاملا جدی گرفت که با توجه به تمایلات مذهبی در میان حاکمان و افراد شاخص حکومت صفوی و هماهنگی و کمک های آن ها به علمای دینی؛ در میان مردم گسترش و توسعه یافته بود.