جایگاه وقف در احادیث و قرآن

وقف در قرآن

1- أَیَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَن تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِّن نَّخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِیهَا مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْکِبَرُ وَلَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّـهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ

آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن، نهرها بگذرد، و برای او در آن (باغ)، از هر گونه میوه‌ای وجود داشته باشد، در حالی که به سن پیری رسیده و فرزندانی (کوچک و) ضعیف دارد؛ (در این هنگام،) گردبادی (کوبنده)، که در آن آتش (سوزانی) است، به آن برخورد کند و شعله‌ور گردد و بسوزد؟! (

همین‌طور است حال کسانی که انفاقهای خود را، با ریا و منت و آزار، باطل می‌کنند.) این چنین خداوند آیات خود را برای شما آشکار می‌سازد؛ شاید بیندیشید (و با اندیشه، راه حق را بیابید)!

در این آیه مثال گویاى دیگرى، براى مسأله انفاق آمیخته با ریاکارى و منت و آزار و این‌که چگونه این کارهاى نکوهیده آثار آن را از بین مى‌برد بیان شده است، مى‌فرماید: «آیا هیچ یک از شما دوست دارد که باغى از درختان خرما و انواع انگور داشته باشد که از زیر درختانش نهرها جارى باشد، و براى او در آن باغ از تمام انواع میوه‌ها موجود باشد،

و در حالى که به سن پیرى رسیده و فرزندانى (خردسال و) ضعیف دارد، ناگهان در این هنگام گرد بادى شدید که در آن آتش سوزانى است به آن برخورد کند و شعله‌ور گردد و بسوزد» (أَ یَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ‌).

ترسیمى است بسیار زیبا از حال این گونه اشخاص که با ریا و منت و آزار، خط بطلان بر انفاق خویش مى‌کشند، پیرمرد سالخورده‌اى را در نظر مجسم مى‌کند که فرزندان خردسال و کوچکى اطراف او را گرفته‌اند و تنها راه تأمین زندگى حال و آینده آنان، باغ سرسبز و خرمى است با درختان خرما و انگور و میوه‌هاى دیگر، درختانى که پیوسته آب جارى از کنارش مى‌گذرد .

و زحمتى براى آبیارى ندارد، ناگهان گردباد آتش‌بارى مى‌وزد و آن را مبدل به خاکستر مى‌کند، چنین انسانى چه حسرت و اندوه مرگبارى دارد، حال کسانى که اعمال نیکى انجام مى‌دهند و سپس با ریا و منت و آزار آن را از بین مى‌برند، چنین است، زحمت فراوانى کشیده‌اند، و در آن روز که نیاز به نتیجه آن دارند، همه را خاکستر مى‌بینند چرا که گرد باد آتشبار ریا و منت و آزار آن را سوزانده است.

و در پایان آیه به دنبال این مثال بلیغ و گویا، مى‌فرماید: «اینگونه خداوند آیات خود را براى شما بیان مى‌کند، شاید بیندیشید» و راه حق را از باطل تشخیص دهید (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ).

آرى سرچشمه بدبختی‌هاى انسان مخصوصا کارهاى ابلهانه‌اى همچون منت گذاردن و ریا که سودش ناچیز و زیانش سریع و عظیم است ترک اندیشه و تفکر است، و خداوند همگان را به آن دعوت مى‌کند.


2- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَى کَالَّذِی یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا یُؤْمِنُ بِاللَّـهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لَّا یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِّمَّا کَسَبُوا وَاللَّـهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ [۲۶۴]

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منت و آزار، باطل نسازید! همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌کند؛ و به خدا و روز رستاخیز، ایمان نمی‌آورد؛ (کار او) همچون قطعه سنگی است که بر آن، (قشر نازکی از) خاک باشد؛ (و بذرهایی در آن افشانده شود؛) و رگبار باران به آن برسد، (و همه خاک‌ها و بذرها را بشوید،) و آن را صاف (و خالی از خاک و بذر) رها کند. آنها از کاری که انجام داده‌اند، چیزی به دست نمی‌آورند؛ و خداوند، جمعیت کافران را هدایت نمی‌کند.

3- وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّـهِ وَتَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِن لَّمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّـهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ [۲۶۵]

و (کار) کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا، و تثبیت (ملکات انسانی در) روح خود، انفاق می‌کنند، همچون باغی است که در نقطه بلندی باشد، و باران‌های درشت به آن برسد، (و از هوای آزاد و نور آفتاب، به حد کافی بهره گیرد،) و میوه خود را دو چندان دهد (که همیشه شاداب و با طراوت است.) و اگر باران درشت به آن نرسد، بارانی نرم به آن می‌رسد. و خداوند به آنچه انجام می‌دهید، بیناست.


در دو آیه بالا، نخست اشاره به این حقیقت شده که افراد با ایمان نباید انفاق‌هاى خود را به خاطر منت و آزار، باطل و بى‌اثر سازند.

سپس دو مثال جالب براى انفاق‌هاى آمیخته با منت و آزار و ریاکارى و خودنمایى و همچنین انفاق‌هایى که از ریشه اخلاص و عواطف دینى و انسانى سرچشمه گرفته، بیان مى‌کند.

مى‌فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! بخشش‌هاى خود را با منت و آزار باطل نسازید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‌).

سپس این عمل را تشبیه به انفاق‌هایى که توأم با ریاکارى و خودنمایى است مى‌کند، مى‌فرماید: «این همانند کسى است که مال خود را براى نشان دادن به مردم انفاق مى‌کند و ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارد» (کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

و بعد مى‌افزاید: «(کار او) همچون قطعه سنگ صافى است که بر آن (قشر نازکى از) خاک باشد (و بذرهایى در آن افشانده شود) و باران درشت به آن برسد، (و خاک و بذرها را بشوید) و آن را صاف رها سازد آنها از کارى که انجام داده‌اند چیزى به دست نمى‌آورند» (فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلى‌ شَیْ‌ءٍ مِمَّا کَسَبُوا). [۱]

چه تعبیر لطیف و رسا و گویایى؟! قطعه سنگ محکمى را در نظر بگیرید که قشر رقیقى از خاک روى آن را پوشانده باشد و بذرهاى مستعدى نیز در آن خاک افشانده شود و در معرض هواى آزاد و تابش آفتاب قرار گیرد، سپس باران دانه درشت پر برکتى بر آن ببارد، با اینکه تمام وسایل نمو و رشد در اینجا فراهم است،

ولى به خاطر یک کمبود، همه چیز از بین مى‌رود و این باران کارى جز این نمى‌کند که آن قشر باریک را همراه بذرها مى‌شوید و پراکنده مى‌سازد و سنگ سخت غیر قابل نفوذ را که هیچ گیاهى بر آن نمى‌روید با قیافه خشونت‌بارش آشکار مى‌سازد،

چرا که بذرها در محل نامناسبى افشانده شده بود، ظاهرى آراسته و درونى خشن و غیرقابل نفوذ داشت و تنها قشر نازکى از خاک روى آن را گرفته بود، در حالى که پرورش گیاه و درخت نیاز به خاک عمیقى دارد که براى پذیرش ریشه‌ها و ذخیره آب و تغذیه گیاه آماده باشد.

این گونه است اعمال ریاکارانه و انفاق‌هاى آمیخته با منت و آزار که از دل‌هاى سخت و قساوتمند سرچشمه مى‌گیرد و صاحبانش هیچ بهره‌اى از آن نمى‌برند و تمام زحمات‌شان بر باد مى‌رود.

و در پایان آیه مى‌فرماید: «و خداوند گروه کافران را هدایت نمى‌کند» (وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ).

اشاره به اینکه خداوند توفیق هدایت را از آنها مى‌گیرد چرا که با پاى خود، راه کفر و ریا و منت و آزار را پوییدند، و چنین کسانى شایسته هدایت نیستند، و به این ترتیب انفاقهاى ریایى و آمیخته با منت و آزار، همه در یک ردیف قرار گرفته‌اند.

در آیه بعد مثال زیباى دیگرى براى نقطه مقابل این گروه بیان مى‌کند، آنها کسانى هستند که در راه خدا روى ایمان و اخلاص، انفاق مى‌کنند، مى‌فرماید: «و مثل کسانى که اموال خود را براى خشنودى خدا و استوار کردن (ملکات عالى انسانى) در روح خود انفاق مى‌کنند،

همچون باغى است که در نقطه بلندى باشد، و باران‌هاى درشت و پى در پى به آن برسد (و به خاطر بلند بودن مکان، از هواى آزاد و نور آفتاب به حد کافى بهره گیرد و آن چنان رشد و نمو کند که) میوه خود را دو چندان دهد» (وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَیْنِ.)

سپس مى‌افزاید: «و اگر باران درشتى بر آن نبارد لااقل باران‌هاى ریز و شبنم بر آن مى‌بارد» و باز هم میوه و ثمر مى‌دهد و شاداب و با طراوت است (فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ). [۲]

و در پایان مى‌فرماید: «خداوند به آنچه انجام مى‌دهید آگاه است» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.)

او مى‌داند آیا انفاق انگیزه الهى دارد یا ریاکارانه است، آمیخته با منت و آزار است یا محبت و احترام.

4-الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ
(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [=آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمت‌ها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

۱- پرهیزکاران علاوه بر ارتباط دائم با پروردگار رابطه نزدیک و مستمرى با خلق خدا دارند، و به همین دلیل پس از ایمان به غیب و برپاداشتن نماز، سومین ویژگى آنها را قرآن چنین بیان مى‌کند: «و از تمام مواهبى که به آنها روزى داده‌ایم انفاق مى‌کنند» (وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ)

قابل توجه اینکه قرآن نمى‌گوید: من اموالهم ینفقون (از اموالشان انفاق مى‌کنند) بلکه مى‌گوید «مِمَّا رَزَقْناهُمْ» (از آنچه به آنها روزى دادیم) و به این ترتیب مساله «انفاق» را آن چنان تعمیم مى‌دهد که تمام مواهب مادى و معنوى را در بر مى‌گیرد.

بنابراین مردم پرهیزگار آنها هستند که نه تنها از اموال خود، بلکه از علم و عقل و دانش و نیروهاى جسمانى و مقام و موقعیت اجتماعى خود، و خلاصه از تمام سرمایه‌هاى خویش به آنها که نیاز دارند مى‌بخشند، بى آنکه انتظار پاداشى داشته باشند.

نکته دیگر اینکه: انفاق یک قانون عمومى در جهان آفرینش و مخصوصا در سازمان بدن هر موجود زنده است، قلب انسان تنها براى خود کار نمى‌کند، بلکه از آنچه دارد به تمام سلولها انفاق مى‌کند، مغز و ریه و سایر دستگاههاى بدن انسان، همه از نتیجه کار خود دائما انفاق مى‌کنند، و اصولا زندگى دسته جمعى بدون انفاق مفهومى ندارد.

ارتباط با انسانها در حقیقت نتیجه ارتباط و پیوند با خدا است، انسانى که به خدا پیوسته و به حکم جمله «مما رزقناهم» همه روزیها و مواهب را از خدا مى‌داند، نه از ناحیه خودش، عطاى خداوند بزرگى مى‌داند که چند روزى این امانت را نزد او گذاشته، نه تنها از انفاق و بخشش در راه او ناراحت نمى‌شود، بلکه خوشحال است،

چرا که مال خدا را به بندگان او داده، اما نتائج و برکات مادى و معنویش را براى خود خریده است، این طرز تفکر، روح انسان را از بخل و حسد پاک مى‌کند،

و جهان «تنازع بقا» را به «دنیاى تعاون» تبدیل مى‌سازد، دنیایى که هر کس در آن خود را مدیون مى‌داند که از مواهبى که دارد در اختیار همه نیازمندان بگذارد، همچون آفتاب نورافشانى کند بى آنکه انتظار پاداشى داشته باشد.

جالب اینکه در حدیثى از امام صادق علیه‌السلام مى‌خوانیم که در تفسیر جمله «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ» فرمود: ان معناه و مما علمناهم یبثون: «مفهوم آن این است از علوم و دانش‌هایى که به آنها تعلیم داده‌ایم نشر مى‌دهند، و به نیازمندان مى‌آموزند» [مجمع البیان و نور الثقلین ذیل آیه مورد بحث]

بدیهى است مفهوم این سخن آن نیست که انفاق مخصوص به علم است، بلکه چون غالبا نظرها در مسأله انفاق متوجه انفاق مالى مى‌شود، امام با ذکر این نوع انفاق معنوى مى‌خواهد گستردگى مفهوم انفاق را روشن سازد.

ضمنا از اینجا به خوبى روشن مى‌شود که انفاق در آیه مورد بحث خصوص زکات واجب، یا اعم از زکات واجب و مستحبّ نیست، بلکه معنى وسیعى دارد که هر گونه کمک بلاعوضى را در بر مى‌گیرد.

۲- در آیه فوق و آیات قبل و بعد، از فعل مضارع که معمولا براى استمرار است، استفاده شده (یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ – یُقِیمُونَ الصَّلاةَ – ینفقون – وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ) و این نشان مى‌دهد که پرهیزگاران و مؤمنان راستین کسانى هستند که در برنامه‌هاى خود، ثبات و استمرار دارند، فراز و نشیب زندگى در روح و فکر آنها اثر نمى‌گذارد و خللى در برنامه‌هاى سازنده آنها ایجاد نمى‌کند.

آنها در آغاز روح حق‌طلبى دارند و همان سبب مى‌شود که به دنبال دعوت قرآن بروند و سپس دعوت قرآن، این ویژگی‌هاى پنجگانه (از جمله انفاق را) را در آنان ایجاد مى‌کند.
 

5- یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا وَیَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّـهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ
در باره شراب و قمار از تو سؤال می‌کنند، بگو: «در آنها گناه و زیان بزرگی است؛ و منافعی (از نظر مادی) برای مردم در بردارد؛ (ولی) گناه آنها از نفعشان بیشتر است. و از تو می‌پرسند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: از مازاد نیازمندی خود.» اینچنین خداوند آیات را برای شما روشن می‌سازد، شاید اندیشه کنید!

یکی از سؤالاتی که در آیه فوق مطرح است، سؤال درباره انفاق است، مى‌فرماید: «از تو سؤال مى‌کنند چه چیز انفاق کنند» (وَ یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ).

«بگو از ما زاد نیازمندی‌هایتان» (قُلِ الْعَفْوَ).

در تفسیر درالمنثور، در شأن نزول این قسمت از آیه، از «ابن عباس»، چنین نقل شده که گروهى از صحابه و یاران پیغمبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله سؤال کردند (اینکه مى‌گویید در راه خدا انفاق کنید) ما نمى‌دانیم چه مقدار از اموال خود را انفاق کنیم آیا همه را در راه خدا به نیازمندان بدهیم یا مقدارى از آن را. [درالمنثور، جلد ۱ صفحه ۲۵۳]

در پاسخ آنها آیه فوق، نازل گردید و به آنها دستور داد در انفاق خود رعایت عفو کنید، اکنون ببینیم عفو در اینجا به چه معنى است؟

«عفو» در اصل – به گفته راغب در مفردات – به معنى قصد برگرفتن چیزى است یا به معنى چیزى که برگرفتن آن آسان است.

و از آنجا که این معنى، بسیار گسترده است، بر مصادیق گوناگونى اطلاق شده، از جمله بخشش و آمرزش، از بین بردن اثر، حد وسط و میانه هر چیز، و مقدار اضافى چیزى، و بهترین قسمت مال، ظاهرا دو معنى اول متناسب با مفهوم آیه نیست و به نظر مى‌رسد، مراد یکى از سه معنى اخیر باشد، یعنى در انفاق حد وسط را رعایت کنید و یا مقدار اضافى از نیازمندی‌هاى خود را انفاق نمائید و یا به هنگام انفاق به سراغ قسمت‌هاى بى ارزش مال نروید، از بهترین قسمت‌ها که بر گرفتن آن براى خودتان به خاطر مرغوبیت سهل و آسان است در راه خدا نیز از همان انفاق کنید.

در روایات اسلامى نیز، آیه فوق به همین معنى تفسیر شده است.

در حدیثى از امام صادق علیه‌السلام مى‌خوانیم که فرمود:

«العفو الوسط: منظور از عفو (در آیه فوق) حد وسط است». [نورالثقلین، جلد ۱، صفحه ۲۱۰٫]

و در تفسیر على بن ابراهیم مى‌خوانیم:

«لااقتار و لااسراف: نه سختگیرى باشد و نه اسراف». [نورالثقلین، جلد ۱، صفحه ۲۱۰٫]

و در «مجمع‌البیان» از امام باقر علیه‌السلام آمده است: عفو، مازاد خوراک سال است. [مجمع‌البیان، جلد ۱، صفحه ۳۱۶٫]

احتمال دیگرى که در تفسیر این آیه مى‌توان گفت (هر چند آن را در کلمات هیچ یک از مفسران ندیده‌ایم) این است که عفو به همان معنى اول، یعنى مغفرت و گذشت از لغزش دیگران است، مطابق این معنى، تفسیر آیه چنین مى‌شود: «بگو بهترین انفاق، انفاق عفو و گذشت است».

با توجه به اوضاع اجتماعى عرب جاهلى و محل نزول قرآن، مخصوصا مکه و مدینه که از نظر دشمنى و کینه‌توزى، و عدم گذشت، در حد اعلا بودند، این احتمال چندان دور نیست، به خصوص اینکه شخص پیغمبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله نیز نمونه کامل این معنى بود،

همان‌گونه که اعلام عفو عمومى، نسبت به مشرکان مکه که سرسخت‌ترین و سنگدل‌ترین دشمنان اسلام بودند نشان مى‌دهد، و هیچ مانعى ندارد که آنها سؤال از انفاق اموال کنند، ولى نیاز شدید آنها به انفاق عفو، سبب شود که قرآن آنچه را لازم‌تر است، در پاسخ بیان کند و این یکى از شؤون فصاحت و بلاغت است که گوینده پاسخ سؤال طرف را رها کرده و به مهم‌تر از آن مى‌پردازد.

در میان این تفاسیر، تضادى وجود ندارد و ممکن است همه آنها در مفهوم آیه جمع باشد.

وقف در احادیث